Загадки о растительном и животном мире

110.Чер – ие.
Небо – отец,
Земля – мать.

111.Хүн – ада,
Чер – ие.
Солнце – отец,
Земля – мать.

112.Хүн адалыг,
Чер иелиг,
Суг угбалыг.
Имеющий Солнце-отца,
Землю-мать,
Воду-сестру.

113.Кеткен хеви хээлиг торгу.
Оделся в узорчатый шёлк.

114.Чаңын билбес кижи
Чагдап болбас чашпан.
Не знающему его нрава
Нельзя подходить к сорняку.

115.Чипти – от эвес болду,
Шапты – чылан эвес болду.
Обожгла – не огнем оказалась,
Ужалила – не змеёй оказалась.

116.Үрезиним төнгеш,
Үpepоолга үрдүргеш,
Калбак хая баарында
Чыылганче бар чор мен.
Зерно моё кончилось,
Дующий парень разнёс,
Под плоскую скалу
К сборищу я иду.

117.Үpepоолга үрдүргеш,
Иштим-хөңнум баксырааш,
Ийлиг-Хаанга чыыш боор дээн,
Ынаар бар чыдыр мен.
Дующий парень меня гонит,
Настроение моё испортилось,
У Ийлиг-Хана, говорят, будет чыыш
Туда я иду.

118.Бо-бо челер-сарыг,
Мойну, даваны чок челер-сарыг,
Дөө-дөө челер-сарыг,
Дөрт даваны чок челер-сарыг.
Вот-вот рысисто-жёлтое,
Без шеи и ног рысисто-жёлтое,
Там-сям рысисто-жёлтое,
Без четырёх ног рысисто-жёлтое.

119.Бо-бо челер-сарыг,
Боом-даяа чок челер-сарыг,
Чээ-чээ челер-сарыг,
Чел-кудуруу чок челер-сарыг.
Вот-вот рысисто-жёлтое,
Без костей рысисто-жёлтое,
Да-да рысисто-жёлтое,
Без гривы и хвоста рысисто-жёлтое.

120.Халып-халып маңнаар сарыг,
Карак-кулак чок-ла сарыг,
Челип-челип маңнаар сарыг,
Чел-кудуруу чок-ла сарыг.
Прыгая-прыгая бежит жёлтое,
Без глаз, без ушей жёлтое.
Рысью-рысью бежит жёлтое.
Без гривы и хвоста жёлтое.
121.Халып-халып маңнаар сарыг,
Карак-кулаа чок сарыг,
Чүгүрүп-чүгүрүп соксаар сарыг,
Чүлдү-чүрээ чок сарыг.
Прыгая-прыгая бежит жёлтое,
Без глаз, без ушей жёлтое,
Бегает-бегает и остановится жёлтое,
Без души и сердца жёлтое.

122.Дөрт алышкының
Хевиниң өңү чаңгыс.
У четырёх братьев
Одежда одного цвета.
123.Булуңнуң ыяжы будук-садык,
Будук-садык-даа болза,
Будуунда буянныг.
Дерево затишья ветвисто-суковатое,
Хотя оно ветвисто-суковатое.
На ветвях – благодать.

124.Кыдырама оолдуг,
Кызырама кыстыг,
Эдир-Шуур иелиг,
Байыза-Хаан адалыг.
С сыном Кыдырама,
С дочерью Кызырама,
С матерью Эдир-Шуур,
С отцом Байыза-Хан.

125.Кыжын-даа, чайын-даа
Чаңгыс өңнүг турар.
И зимой, и летом
В одном цвете пребывает.

126.Эргек дег боттуг,
Эрес (эр) сарыг аъттыг,
Кажык дег боттуг,
Харын сарыг аъттыг.
Ростом с палец,
С удалым (богатырским) соловымжеребцом,
Ростом с лодыжку – кажык16,
А с соловым жеребцом.

127.Дашты мөңгүн хирезинде,
Ишти ириичел.
Хоть снаружи серебряная,
Изнутри загнивающая.

128.Долдураан-далдыраан,
Дораан кывынгыр.
Шуршащая-шуршащая,
Легко воспламеняющаяся.

129. Кым-даа коргутпас,
Ынчалза-даа даады сирилээн турар.
Хотя никто не пугает,
Однако всегда дрожит.

130.Кодур аскыр тура калды,
Хоор чылгы хоя берди.
Паршивый жеребец на месте остался,
Табун каурых17 лошадей шарахнулся.

131.Кодан чылгым хоя берди,
Кодур аскыр туруп калды.
Мой табун лошадей шарахнулся.
Паршивый жеребец на месте остался.

132.
Дүндүгүр аскыр туруп калды.
Несметный табун лошадей шарахнулся.
Хмурый жеребец на месте остался.

133.Дээрден демир магана кыры хайнып тур.
С неба железный столб кружится.
134.Дашты хавыктыг,
Ишти шуглактыг.
Снаружи – оболочка,
Внутри – одеяло.

135.Нарын ижи үне чок хөөкүй,
Назын-хары узун эвес хөөкүй.
Сложная работа бедняги не ценится,
Век у бедняги недолог.

136.Кыдат кижи кылган ышкаш,
Хыл-биле чүгүрткен ышкаш,
Уран кижи кылган ышкаш,
Удазын-биле чүгүрткен ышкаш.
Словно китайцем сделана,
Будто из волосинок выткана,
Словно умельңем сделана,
Будто из нитей настрочена.

137.Дээрде – тепкииштиг,
Ховуда – кокпалыг.
В небе – со ступеньками,
В степи – с тропой.

138.Агбагар буттуг,
Алдын карактыг.
С лохматыми ногами,
С золотыми глазами.

139.Дашты – ак чаг,
Ишти – кара хан.
Снаружи – белое сало,
Внутри – чёрная кровь.

140.Даштын көөрге – ак чаг,
Иштин көөрге – кара хан.
Снаружи поглядеть – белое сало,
Изнутри осмотреть – чёрная кровь.

141.Дошка дег боттуг,
Буга дег мыйыстыг.
Ростом с пуговиңу,
Как бык, рогатый.

142.Кирен (хирээн) болган хырынныг,
Хирээ болган диштиг.
С бездонным желудком,
С зубами, как у пилы.

143.Сиг-сиг чоруктуг,
Сиген, чечек чемиштиг.
«Зиг-зиг» носящаяся,
Травой, цветком питающаяся.

144.Сиг-сиг чоруктуг,
Сиген, чечек хонаштыг.
«Зиг-зиг» носящаяся,
В траве, на цветке ночующая.

145.Курт эвес – ужар,
Куш эвес – чалгынныг.
Не червь, а летает,
Не птица, а крылатая.

146.Кадак дээспес,
Каас дүктүг.
Кадак18 не задевающая,
С нарядной шерстью.

147.Шылып чиир эъди-даа чок,
Чылгам чедер ханы-даа чок.
Нет мяса, чтобы разрезать,
Нет крови, чтобы лизать.

148.Моон барган изи-ле чок,
Моовараанның үнү-ле чок.
У отсюда ушедшего следа нет,
У падающего в обморок голоса нет.

149.Моон барган изи чок,
Бооп чиир ханы чок,
Дөөн келген изи чок,
Дээп чиир ханы чок.
У отсюда ушедшего следа нет,
Зарежешь – крови нет;
У оттуда пришедшего следа нет,
Зарежешь – крови нет.

150.Моон барган изи чок,
Бооп чиир ханы чок,
Оон келген изи чок,
Өңнүг кызыл ханы чок.
У отсюда ушедшего следа нет,
Зарежешь – крови нет,
У оттуда пришедшего следа нет,
Живой красной крови нет.

151.Чаргаш тоннуг
Чаңчап эртер.
В облезлой шубе,
Бранясь, пройдет.

152.Чаргаш тоннуг
Чаңчап эртти,
Шокар тоннуг
Шоглап эртти.
В облезлой шубе,
Бранясь, прошла,
В пестрой шубе,
Грозясь, прошла.

153.Чаргаш тоннуг
Чаңчап эртти,
Хөйлең тоннуг
Көскеп эртти.
В облезлой шубе,
Бранясь, прошла,
В рубашке-халате,
Ругаясь, прошла.

154.Чылдырт-шарт чоруктуг,
Чашпан, сиген чемиштиг.
Шелестя-стрекоча ездящая,
Сорняком, травой питающаяся.

155.Соондан көөрге –
Соруул дүрзүлүүм,
Мурнундан көөрге –
Мыйыстыг буга дүрзүлүүм.
Дал дүъште – далдыраарым,
Даңгаар эртен – далып ойнаарым.
Сзади поглядеть –
На мундштук19 похожа,
Спереди поглядеть –
На рогатого быка похожа.
В самый полдень шуршащая.
Спозаранку в забытьё впадающая.

156.Хажыызындан көөрге,
Хана чүктээн (чүдүрген) шары-ла,
Мурнундан көөрге,
Бурундуктуг буга-ла,
Удур көөрге,
Улуг мыйыстыг хуна-ла,
Дооразындан көөрге,
Доскаар чүдүрген хайнак-ла.
Даңгаар эртен даамчыраан чыдар,
Дал дүъште давып турар,
«Шиир-шиир» чоруктуг,
Сиген бажы чемиштиг,
«Шаар-шаар» чоруктуг,
Чашпан бажы чемиштиг.
Со стороны поглядеть –
Как вол, решёткой [юрты] навьюченный,
Спереди поглядеть –
Как бык на поводу,
В упор поглядеть –
Как большерогий козёл.
Поперек поглядеть –
Как бочкой навьюченный гибрид-хайнак.
Ранним утром в забытье лежит,
В самый полдень от радости подпрыгивает.
С шумом «шиир-шиир» ездящая,
Головками травы питающаяся,
Со звуком «шаар-шаар» ездящая,
Головками сорняка питающаяся.

157.Ыргак оол ыглай берди.
Сгорбленный мальчик заныл.
158.Хыылааш оол хыл ханыырлыг.
Зануда с волосяной иглой.
159.Ужуп чоруур оглу үңгүп чоруур.
Летающий сын, жрущий на ходу.
160.Дуюглугну тургузур сывыртаар.
Копытных до изнеможения гоняет.
161.Дуюглугну тургуспас Сойдала меге.
Копытным не даёт стоять Сойдала-силач.

162.Дывыр-дывыр дыңнаалап туруштуг,
Кезек-бараан кегген ышкаш,
Кезек-ыяжын тырткан ышкаш.
«Дывыр-дывыр» вслушиваются постоянно,
Будто призраки переговариваются,
Будто дрова пилят.

163.Алдын тоннуг калбар этей.
Золотошубый шуршит.
164.Барыын чүктен келген ышкаш,
Малбыр дарган соккан ышкаш,
Демир бөрттүг селбей-доруг.
Будто с запада приехал,
Будто кузнец Малбыр сковал,
С железной шапкой лохматый гнедой20.

165. Моон барган изи-ле чок,
Моораарның үнү-ле чок.
У отсюда ушедшего следа нет,
У падающего в обморок голоса нет.

166.Алдын-шокар хептерлиг
Аг-шериг чааже үндү.
В золотисто-пёстрых одеяниях
Полчище на войну отправилось.

167.Чүскүк дег боттуг,
Сүрүн далай ыыттыг,
Эреге дег боттуг,
Эжен далай ыыттыг.
Сама, как напёрсток,
Голос, как у бушующего моря,
Сама, как чётки21,
Голос, как у владыки моря.

168.Дескинери дээлдиген дег,
Эрээн-шокар пар дег,
Алды холун бодаарга,
Чамырай сек бурган дег.
Кружится, как коршун
Пёстрая, как тигр,
Из-за шестирукости,
Как сломанный божок-бурган22.

169.Сиген өглүг,
Ширен паштыг.
С травяной юртой,
С кожаной чашей.

170.Черде чес паш хайнып чыдыр,
Ховуда хола паш хайнып чыдыр.
На земле медная чаша кипит,
В степи латунная чаша кипит.

171.Дагга, дашка
Тайбас Хүрең-Алам.
Ни в горах, ни на камнях
Не поскользнётся мой [конь] Хурен-Ала.

172.Ушпас маадыр,
Турбас маадыр,
Үзүк-боолук чүстүг маадыр.
Неумирающий герой,
Неутомимый герой,
Утолщённый на суставах герой.

173.Уран-ишчи маадыр,
Улуг өглүг маадыр,
Ушпас, турбас маадыр,
Ужазында чүстүг маадыр.
Искусный труженик-герой,
С большой семьёй герой,
Неумирающий, неутомимый герой,
На заде сустав имеющий герой.

174.Куу довурак кастың, Кубундай!
Кайыын келдиң?
Канчап келдиң?
Песок выкопал, о, Кубундай!
Откуда пришёл? Как пришёл?

175.Чилии чок – чындыгыр буга,
Үнү чок – үзегер буга.
Костного мозга нет – тихий бык.
Голоса нет – горбатый бык.

176.Чындыгыр бугам
Чылан кештиг.
Тихий мой бык
Со змеиной кожей.

177.Сырыглыг хааржак иштинде
Сыгдыма эъди.
В прошитой коробке
Мясо лежит.

178.Төрээн тудум төжү чок,
Өскен тудум өкпези чок.
С рождения без грудинки,
С возрастом без лёгких.

179.Кежерге, изи чок,
Кезерге, ханы чок.
При переправе следа нет,
При резке крови нет.

180.Кескен, кескен – ханы чок,
Кешкен, кешкен – изи чок.
Резал, резал – крови нет,
Переплывал, переплывал – следа нет.

181.Маңнап чоруур – даваны чок,
Ужуп чоруур – чалгыны чок.
Скачет – а ног нет.
Летает – а крыльев нет.

182.Турар чылгым дуюу чок,
Хову-шөлүм оъду чок.
У стоящего моего табуна копыт нет,
У степи и поля моего травы нет.

183.Турум чылгымның дуюу чок,
Турган чериниң оъду чок.
У остановившегося моего табунакопыт нет,
На стоянке травы нет.

184.Дээрбек карак
Дээр деже (өттүр) көрдү.
Круглые глаза
Сквозь небо глядят.

185.
Озорник сквозь небо глядит.
186.Демир тоннуг
Дээр өттүр көрдү.
В железном тоне23 
Сквозь небо глядит.

187.Хаан оглунуң караа ак,
Өөлет оглунуң өеэ ак.
У ханского сына глаза белые,
У сына олётов24 брюшко белое.

188.Калга оглунуң караа ак,
Өөлет оглунуң өеэ ак.
У сына калгй24 глаза белые,
У сына олётов брюшко белое.

189.Суксаан бе дээрге,
Суг далай ортузунда,
Аштаан бе дээрге,
Ак чаг богааланган.
Словно томится от жажды,
А сама среди моря,
Словно страдает от голода,
А сам обернут белым салом.

190.Шил алдында чылан оолдарымаңнажып тур.
Под стеклом змеиные детеныши бегают.

191.Ажап ал часты.
Голодный чуть не схватил.

192.Ээремниң кырынче
Ээремчигей дүшкеш,
Агбаңнадып турда,
Алдын-тоннуг аппарды.
На гладь омута
Паук упал,
Пока копошился –
Золотохалатый унёс.

193.Сугда – суук мөге,
Ээремде – өөкпес мөге.
В воде – вёрткий борец,
В омуте – неуклюжий борец.

194.Даңзазын ызырган,
Тараазын хойлаан,
Далаш, былдам чоруу чок,
Дазыл, озан, ээрем чурттуг.
Трубку свою держит в зубах,
Пшеницу свою положил за пазуху,
Спешной, увёртливой езды нет,
Живущий под корягой, в заторе-омуте.

195.Эгиштээн, тыныштаан,
Эвиген чанагаш,
Атпаңнаан, сырбаңнаан,
Аксы аңгаңнааш.
Страдающая одышкой, задыхающаяся,
Совершенно голая,
Прыгающая, вздрагивающая,
Рот разевающая.

196.Какпагар боттуг –
Караа достак,
Чыдар чери шык –
Шынап буду тас.
Сама вогнутая,
А глаза выпученные,
Лежит на лугу,
Ноги по сути голые.

197.Орукта доңнаан баг чыдыр.
На дороге [завязанный] мёртвым узлом аркан лежит.

198.Артап болбас алдын өрген,
Дээп болбас демир өрген.
Непереступаемый золотой кол,
Неприкасаемый железный кол.

199.Сувулаан кымчым тудуп чададым,
Суук-карам мунуп чададым.
Свой ускользающий кнут удержатьне смог,
Насвоего гладко-чёрного сесть не смог.

200.Демир кымчым тудуп чададым,
Дээриг аъдым мунуп чададым.
Свой железный кнут поймать не смог,
На своего вертлявого коня сесть не смог.

201.Дээрден дүшкен ышкаш,
Терезин доорзунда чыткан ышкаш,
Чидиг бижек-биле чазаан ышкаш,
Шил дег сугга чугган ышкаш.
Как будто с неба упало.
Как будто под чием25 лежало,
Как будто острым ножом выстрогано,
Как будто в воде, словно стекло чистой, обмыто.

202.Мөңгүн доңгада – ыйлаңгы,
Ыйлаңгы иштинде – алдын.
В серебряном кувшине – пузырь,
В пузыре – золото.

203.Куу кажык хүүлгүже,
Хуулгаазын довурак болгуже.
Серая лодыжка, превращаясь,
Волшебной пылью стала.

204.Куу кажык чыда-чыда,
Хува калчан аът болду.
Серая лодыжка лежала-лежала,
В солового белолобого коня превратилась.

205.Куу довук чыдып-чыдып,
Хува калчан аът болду.
Серая коленная чашечка лежала-лежала,
В солового белолобого коня превратилась.

206.Куу кажык хуулгаштың,
Куу калчан аът болду.
Серая лодыжка, превратившись,
Серым белолобым конём стала.

207.Эгүүр шагдан бээр эрегези мойнунда.
Испокон веков чётки на шее.
208.Алдыы черден (орандан)
Алдын баштыг кадын келди.
Из нижнего (подземного) мира
Золотоволосая ханша пришла.

209.Барыын чүктүң ламазы каас,
Пар ыяштың бүрүзү каас.
У западной стороны лама красивый,
У лиственницы листва нарядная.

210.Дый-дый үннүг,
Теве сарыг дүктүг,
Шолбан болган карактыг.
С писклявым голосом,
С жёлтой, как у верблюда, шерстью,
С зоркими, как у яркой звезды, глазами.

211.Дый-дый үннүг,
Тырың сарыг дүктүг,
Чорумалды көөр
Шолбан болган карактыг.
С писклявым голосом,
С густой жёлтой шерстью,
Путника высматривает,
С зоркими, как у яркой звезды, глазами.

212.Тып-тып, Тылаастай,
Дылдыгыр кара Тылаастай,
Ону тыппаан үш диптиң
Өгбегер кара маадыры.
Ищи-ищи, Тылаастай,
Крикливый чёрный Тылаастай,
Его не нашёл трех миров
Рыхлый чёрный богатырь.

213.Дээр оглу тейинде демдектиг,
Кудай оглу кудуруунда демдектиг.
У сына Неба на темени отметина,
У сына Верховного божества на хвосте отметина.

214.Ишкээртен келген торгум,
Иштин-даштын танывадым.
Сверху падает шёлк мой –
Ни вблизи, ни вдали не опознать.

215.«Дуюглугну тудар мен!» – дээр,
Туразында кулугур.
«Копытных хочу поймать», –
Говорит наглый плут.

216.Ак доңгам кара бөөшкүннүг.
Белый кувшин мой с чёрной пробкой.

217.Хаван-оол каттырып-каттырып,
Кара хаакче караш диди.
Хаван-оол смеялся-смеялся,
В чёрные тальники юркнул.

218.Ойда – ой аскыр.
Кырда – кыр аскыр.
В низине – буланый26 жеребең.
На горном хребте – игреневый27 жеребец.

219.Кырда кызыл көстүктүг
Кыстар, оолдар ойнады.
На хребте в красных очках
Девушки, парни играют.
220.Даң бажында дай сарыым киштеди.
На рассвете соловый мой конёк проржал.

221.Улаастайдан ушкан,
Узун дытка хонган.
Дамырадан тараан,
Даш бажы тепкен.
Из Улясутая28 прилетевший,
На высокой лиственниңе переночевал.
Из родника разбрызгиваемые
Кончики камней пинают.

222.Аптараны алгырып кешкен Мандаатпай,
Терезинни тендирип кешкен Мандаатпай.
Через сундук, крича, перебежал Мандаатпай,
Через чий, качаясь, перебежал Мандаатпай.

223.Буура ышкаш чогдурлуг.
Как у верблюда, подгрудок29.

224.Олура дүжүп, мени чаңчап,
Одагазы саглаңайнып.
Приседает, меня браня,
Одага30 его колышется.

225.Таскылдың кырында
Тайчым бора бажын саваан олур.
На горном хребте
Сивый бегунец, головой мотая, сидит.

226.Кедээр кускун кышкырды,
Хемде мыйгак херилди.
На нагорной стороне ворон прокаркал,
На реке маралуха потянулась.

227.Сүге дег боттуг,
Сүт далай ыыттыг.
Сама, как топор,
Как молочное озеро, шумящая.

228.Чырык хүндүс-ле
Сыра бажынга сыспыйтыр удуур.
Средь бела дня
На сухом дереве до одурения спит.

229.Хүрең-сарыг карактыг,
Хүүр-хүүр дыытпай.
С коричнево-жёлтыми глазами,
Шумный, острослышащий.

230.Бурунгаартан падыгайнып,
Буурул-шокар хунам келди.
С юга, тараторя,
Буро-пёстрый козёл мой прибыл.

231.Теве ышкаш чогдурлуг,
Дес-хан ышкаш дээшкинниг.
Как верблюд, с подгрудком,
Как запёкшаяся кровь, с заострённой палочкой.

232.Лама мен деп – эрегелиг,
Пар мен деп – шокарлыг,
Теве мен деп – чогдурлуг,
Хан мен деп – дээшкинниг.
Как лама, я с чётками,
Как тигр, я пёстрый,
Как верблюд, я с подгрудком,
Как кровь, я с заострённой палочкой.

233.Буга эвес – мыйыстыг,
Буур эвес – чогдурлуг,
Лама эвес – эрегелиг,
Пар эвес – шокарлыг.
Не бык – а рогатый,
Не лось – а с подгрудком,
Не лама – а с чётками,
Не тигр – а пёстрый.

234.Элевес – өрүмнүг,
Эрикпес – өөренчиктиг.
Не изнашивается – со сверлом,
Не надоедает – с привычкой.

235.Кызыл чиңзе кадаза-даа,
Чайзаң атка кирбес кулугур.
Кара демир какса-даа,
Дарган атка кирбес кулугур.
Хоть и прикрепил красный шарик-чинзе31,
Звания чайзан – чиновника не имеет удалец,
Хоть и стучит по чёрному железу,
Звания кузнеца не имеет удалец.

236.Шивегей дег дылдыг,
Чидиг кызыл бөрттүг.
С языком, как шило,
В ярко-красной шапке.

237.Муң мочургалыг,
Мундаазын чалаалыг.
С тысячей серёжек,
С шелковистым гребнем.

238.Сугда суртул лама.
В воде мокрый лама.
239.Борбуякка куткан ышкаш,
Борбак талга аскан ышкаш,
Кергиекке куткан ышкаш,
Кезек талга аскан ышкаш.
Словно сычуг, наполненный,
Словно к круглому тальнику подвешенный,
Словно кергиек32, наполненный,
Словно к нескольким тальникамподвешенный.

240.Бопуякты даараан ышкаш,
Борбак талда аскан ышкаш,
Кергиекти үрген ышкаш,
Кезек талга аскан ышкаш.
Словно вздутие зашитое,
Словно к круглому тальнику подвешено,
Словно кергиек, надутое,
Словно к нескольким тальникам подвешено.

241.Аржымакка куткан ышкаш,
Адыр талга аскан ышкаш.
Словно налито в аржымак33,
Словно развешено на развилистом тальнике.

242.Ыяшта бажыңныг,
Ыраажы төрелдиг.
С домиком на дереве,
С поющей роднёй.

243.Сыг-сыг чоруктуг,
Сыгдыгыр карактыг.
Со стремительной ездой,
С узкими глазами.

244.Сыг-сыг чоруктуг,
Сыгыр кара карактыг.
Со стремительной ездой,
С узкими чёрными глазами.

245.Хап-хап кылаштаар
Кара саар идиктиг,
Теп-теп кылаштаар
Теве саар (сарыг) идиктиг.
Хоп-хоп шагающий
В чёрных юфтевых сапожках34,
Топ-топ шагающий
В верблюжьих юфтевых сапожках.

246.Хаан кызы кадак чаңгаалыг.
Ханская дочь с белым кадаком.
247.Кара бугам хөвең мончарлыг,
Көк бугам кадак мончарлыг.
Чёрный бык мой с хлопковым ошейником,
Сивый бык мой с шёлковым ошейником.

248.Кестен кызыл,
Хөмүрден кара.
Жара краснее,
Угля чернее.

249.Кестен кызыл хаайлыг,
Хөмүрден кара чагылыг.
Жара краснее нос,
Угля чернее доха.

250.Кара доңгам кызыл шуру бөөшкүннүг.
Чёрный кувшин мой с пробкой из красной бусины.

251.Хардан ак,
Хөмүрден (хөөден) кара.
Снега белее,
Угля (сажи) чернее.

252.Хардан харын аккыр,
Хөөден хөлчок кара.
Как снег, но белее,
Как сажа, но чернее.
253.Аккыры аганактан ак,
Каразы кааргандан кара.
Белее белой куропатки,
Чернее чёрного ворона.
254.Агы актан артык,
Каразы киштен кара.
Белее белого,
Чернее чёрного соболя.

255.Хардан ак,
Бегеден кара,
Теведен бедик,
Ыттан чавыс.
Снега белее,
Туши чернее.
Верблюда выше,
Собаки ниже.

256.Хардан аккыр,
Хөөден кара,
Ыттан чавыс,
Теведен бедик.
Снега белее,
Сажи чернее,
Собаки ниже,
Верблюда выше.
257.Хардан аккыр,
Хөөден кара,
Аъттан чавыс,
Теведен бедик.
Снега белее,
Сажи чернее.
Лошади ниже,
Верблюда выше.

258.Кап-кап кылаштаар
Кара-сарыг идиктиг.
Хоп-хоп скачущая
В чёрно-жёлтых сапогах.

259.Аът чедер бедиктен чавыс чоруур,
Теве турар чавыстан бедик чоруур.
Ниже поднимающегося коня идёт,
Выше опускающего верблюда идёт.

260.Ала-була чакпалыг,
Алдын урук35 сөдүргелиг.
С разноңветным плавником,
С золотистым шестом-арканом.

261.Дээк-дээк дегидей,
Деген саарын кудулдай,
Алык булун дагалдай,
Алдын урук чиргисин.
Чуть-чуть касается,
В хорошей кожаной обуви,
Пёстреугольным колокольчиком кланяющаяся,
Золотым уруком, наслаждаясь, играющая.

262.Хүннүг черге бо-ла чоруур,
Хүннү черле көрүп чадаан.
По солнечной стороне всё ходит,
Солнца не могущий видеть.

263.Илгин тоннуг
Илип эртер.
В замшевом халате
Хватающая на лету.

264.Даалык-даалык чоруктуг,
Талдар карты чемиштиг.
Галопом-галопом бегающий,
Тальниковую кору поедающий.

265.Доора майтак майыктыг,
Дозур, далчыр карактыг.
С косолапой стопой,
С чёрными косыми глазами.

266.Каът бажы карарып ор.
Вершина горы чернеет.
267.Каът бажы карарып бадып олурар.
С вершины горы снег, темнея, сходит.

268.Хаан оглу кара сыргалыг.
Ханский сын с чёрными серьгами.

269.Хаан кызы кара мөңгүн сыргалыг.
Ханская дочь с чёрными серебрянымисерьгами.

270.Сап-сайтык шаандан чүгүрүк,
Сып-сыйтык сыындан чүгүрүк.
Хап-хап издавна быстроногий,
Хоп-хоп no-маральи быстроногий.

271.Кулугурнуң холу чолдак,
Кудургай куду маңы чок.
У плута руки короткие,
По склону вниз не бежит.

272.Холу чолдак эртип,
Кончуг дөшке хөлчок маңнаар.
Хотя короткие руки,
По крутому подъему хорошо бежит.

273.Майыы-майыы майышкак,
Башкы буду майышкак,
Солуу-солуу солушкак,
Соңгу буду солушкак (шоюшкак).
Стопы-стопы искривлённые,
Передние ножки – кривоножки,
Семенит-семенит семенящими,
Задние ножки местами меняющиеся (косолапые).

274.Хөвең дег ак дүктүг,
Хой дег чаагай эъттиг.
Как вата, с белой шерстью.
Как овца, с вкусным мясом.

275.Ыдын мунган,
Хоюн (өшкүзүн) чүктээн,
Тевезин четкен,
Аъдын хойлаан.
На своей собаке верхом едет,
Свою овцу (козу) на спине тащит,
Своего верблюда ведёт,
Своего коня за пазуху кладёт.

276.Тевезин сүрген,
Ыдын мунган (баскан),
Аъдын хойлаан,
Өшкүзүн четкен.
Своего верблюда гонит,
На своей собаке сидит.
Своего коня за пазуху кладёт,
Свою козу на поводу ведёт.

277.Тевезин чапшырган,
Тарбаганын ызырган,
Аъдын хойлаан,
Өшкүзүн четкен,
Хоюн чүктээн,
Ыдын мунган.
Своего верблюда гонит.
Своего сурка в зубах держит,
Своего коня за пазуху кладёт,
Свою козу на поводу ведёт.
Свою овцу на плечах тащит.
На своей собаке верхом сидит.

278.Карбыгыр карак карттады,
Мөндүгүр бүүрек карттады.
Драчливый бельмо с глаза снял.
Пухлый оболочку с почки снял.

279.Узун дыт бажында
Коргуй бижээчи бижик бижип ор.
На вершине высокой лиственниңы
Бесстрашный писарь бумагу пишет.

280.Тывызыым – дытта (дыт коогду),
Тоолум – дошта (дош коогду).
Загадка моя – на лиственнице,
Сказка моя – подо льдом.

281.Тывызыым дыт бажынче үндү,
Тоолум дош алдынче кирди.
Загадка моя на вершину лиственницы поднялась,
Сказка моя под лёд ушла.

282.Өөлет оглунуң өеэ ак.
У сына олётов брюшко белое.

283.Өөлей оолдуң өеэ ак,
Калга оолдуң караа ак.
У Олей-оола брюшко белое,
У Калга-оола глаза белые.

284.Өөлеттиң өеэ ак,
Калганың караа ак.
У олётов брюшко белое,
У калга глаза белые.

285.Даалык, даалык чоруктуг,
Талдар карты чемиштиг.
Галопом-галопом скачущий.
Тальниковую кору гложущий.

286.Чарыкта чаглыг докпак.
В расщелине – сальная дубина.

287.Эл алдында эът докпак,
Чер алдында черзи докпак.
Под обрывом – мясная дубинка,
Под землёй – сгнившая дубинка.

288.Үңгүрде үстүг докпак,
Чарыкта чаглыг докпак.
В норе – масляная дубинка,
В расщелине – сальная дубинка.

289.Сарыг аскыр сайт диди,
Сарыг довурак бурт диди.
Жёлтый жеребец пустился вскачь.
Жёлтая глина запылилась вслед.

290.Саваандай ашак чаңчапкаштың,
Савазынче караш диди.
Старик Савандай, выругавшись,
В свое вместилище юркнул.

291.Шап-шап шалыргай,
Шала кыдыы төгерик,
Боску дүктүг болаачык,
Бора аъттыг шивичик.
Скачет-скачет шуршащий,
Края слегка закруглены,
На горле шёрстка топорщится,
Сивый конь с коростой.

292.Хоолургактың холу чолдак,
Кулугурнуң кудуруу узун,
Чиктигбейниң читкези калбак,
Кайгамчыктың караа достак.
У чванливого руки короткие,
У плута хвост длинный,
У чудного загривок широкий,
У изумленного глаза выпученные.

293.Элезинниг, хараганныг,
Ээн хову турлаглыг,
Дагдаңнадыр даалыктаан,
Даваннары узаңнаан,
Коваңгырлаан холу чолдак,
Капылаңнаан караа достак.
Соондан кымчыланган –
Содуңнаан кудуруу узун,
Тейинден бедигилээн –
Делбиңнээн кулактары улуг.
Куураңнаан, имиреңнээн –
Хувала өңнүг кулугур.
В песчаной, караганниковой
Пустынной степи обитающий,
По горам галопом скачущий.
На длинных ногах ходящий.
Приподнимающийся на руках коротких,
Озирающийся глазами выпученными.
Сзади кнутом бьющий –
Волочащийся хвост длинный,
Макушки выше –
Оттопыренные уши большие.
Сереет, мерцает –
Солово-сивый плут.

294.Шаап-шаап шатта кирди,
Челип-челип черде кирди.
Скача-скача в плоскогорье залез.
Рыся-рыся в землю залез.

295.Чээреннер чергелешти,
Черде даштар ходуңнашты.
Джейраны параллельно бегут,
Из земли камни торчат.

296.Табындай тыпты,
Кедегер кедешти.
Рыскающий нашёл,
Подкарауливающий помог подкараулить.

297.Көк бугам чер чыттап маңнады.
Серый бык мой, землю нюхая, бежит.

298.Мөң-мөң чоруктуг,
Мөгегер кудуруктуг,
Сыг-сыг чоруктуг,
Сыгдыгыр бора аъттыг.
С мягко-плавной ездой,
С прижатым к земле хвостом,
С быстрой ездой,
С узкоглазым сивым36 конём.

299.– Межергенни кым чиген?
– Мезил-көк чиген.
– Кым ынча диген?
– Кыйтың-Кара ынча диген.
– Кто сову съел?
Серый налим съел.
Кто так сказал?
– Кыйтын-Кара так сказал.

300– Межергенни кым өлүрген?
– Мерген-Маадыр өлүрген.
– Ону кым ынча дээн?
– Ондак-Кара ынча дээн.
– Кто сову убил?
– Мерген-Маадыр убил.
– Кто так сказал?
– Ондак-Кара так сказал.

301. Шаап-шаат шатта кирди,
Челип-челип черде кирди.
Рыча-урча на плоскогорье выбегает,
Рысью-рысью под землю залезает.

302. Хаан оглу кастыында демдектиг,
Кул оглу кулаанда демдектиг,
Бег оглу белинде демдектиг.
Ханский сын с отметиной на висках,
Сын раба с отметиной на ушах,
Сын бая с отметиной на боку.

303Шырбак көктү мунуп болбас,
Шывышкынны куржанып болбас.
На рыскающем сером верхом ездить нельзя,
Извивающимся подпоясаться нельзя.

304Чылбак көктү мунуп болбас,
Шывышкынны кымчыланмас.
На чумазом сером ездить верхом нельзя,
Извивающейся плетью стегать нельзя.

305Хоор аъдым –
Хомду кудуруктуг.
У моего каурого коня
Хвост, словно вытянутый ящик.

306Хоор аскырым
Хомду сөөртүп чор.
Каурый мой жеребец
Вытянутый ящик волочит.

307Кылаш билбес
Кыскыл чаваам,
Саяк билбес
Сарыг чаваам.
Ходьбу не признающий
Рыжий мой стригунок,
Иноходь не признающий
Жёлтый мой стригунок.

308Орук баспас ойтаң каас.
Не касающаяся дороги чванливая нарядная.

309Черде Черзи-Меге.
На земле пахнущий землёй силач.

310Башкы буду майыжаңнаан,
Соңгу буду шоюжаңнаан,
Дүвдерлиңнээн дүрзүнчүг,
Аңдарлыңнаан арынныг кулугур.
Передняя нога косолапит,
Задняя нога заплетается,
С хмурым видом,
С переворачивающимся лицом плут.

311Дай аъдым мунуп чадап,
Тал кымчым тудуп чадап.
На своего коня-трёхлетку сесть верхомне мог.
Свой тальниковый кнут удержать не мог.

312Арга бажы чыжыр-чыжыр,
Ашак меге чиндиң-чиндиң,
Өзен бажы чыжыр-чыжыр,
Өшкү негей чиндиң-чиндиң.
Вершины тайги гремят-гремят.
Старик-силач колышется-колышется,
Конец ложбины трещит-трещит,
Козий тулуп трясётся-трясётся.

313Казыра дег боттуг,
Калчаа далай ыыттыг,
Сүге дег боттуг,
Сүрүүн далай ыыттыг,
Эргек дег боттуг,
Эр коңга ыыттыг.
Сам, как двухгодовалый бычок,
С голосом, как бушующөө море,
Сам, как топор,
С голосом, как штормовое море,
Сам, как большой палец,
С голосом звонким, как колокольчик.

314. Беш оглум
Белинде демдектиг.
Пятеро моих сыновей
С отметиной на пояснице.

315. Көдээ черге
Ирик чудук уялыг,
Иштик черге
Хомду хааржак ижээнниг.
В нагорной местности –
В гнилом бревенчатом гнезде,
В долине –
В продолговатой берлоге-ящике.

316. Көп сыннап келдим,
Хөртүк кырлап келдим,
Даспы сыннап келдим,
Даш кырлап келдим.
Через множество горных хребтов пришёл,
По сугробам пришёл.
По мягким сланцам, хребтам пришёл,
По камням пришёл.

317. Бак шагда
Барба-бошка сыртыктыг,
Эки шагда
Коңгул, доорбаш сыртыктыг.
В плохие времена
Перемётная сума – подушка,
В хорошие времена
Дупло и бревно – подушка.

318Дириг чорааш,
Ирик чудук уялыг,
Өлүг чыткаш,
Алдын ижээн чыдынныг.
Когда жив,
Гнездится в гнилом бревне,
Когда мёртв,
Лежит в золотой берлоге.

319Дириг чорааш,
Ирик чудук аразынга чыдар,
Өлүп калгаш,
Алдын хааржак иштинге чыдар.
Когда живой,
Среди гнилых лесин лежит,
Когда умрёт,
В золотом ящике лежит.

320Аргада ак хап чүктээн
Ашак кылаштап чор.
В тайге с белым узелком на спине
Старик ходит.

321Үңгүр иштинде үстүг докпак,
Чадыр иштинде чаглыг докпак.
В норе – масляная дубина,
В чуме – сальная дубина.

322От-көс карактыг,
Каас торгу тоннуг.
С горящими, как огонь, глазами,
В нарядной шёлковой шубе.

323От-көс карактыг,
Оюк-дежик шокарлыг.
С горящими, как огонь, глазами,
С дырчатыми пёстринами.

324Ак дазыл боттуг,
Ай, шолбан карактыг.
Сама, как седая коряга,
А глаза, как яркая звезда и месяц.

325Ыдын ызырган,
Инээн мунган,
Тевезин четкен.
Собаку в зубах держит,
На корове верхом едет.
Верблюда за собой ведёт.

326Дагданаштың дагданажы
Даңза бажы мөңгүнүн алгаш,
Даг ажыр халый берди.
Гористый у гористого
С головки мундштука серебро взял,
Через гору перепрыгнул.

327Дыранмас оглум дырангаш,
Даңза бажы дег мөңгүн алгаш,
Тайгадыва халып үндү.
Нерасчесывающийся мой сын расчесался,
Словно с головки мундштука серебро взял,
В тайгу выбежал.

328. Аргада ак хап чүктээн
Ашак кылаштап чор.
В тайге, белый мешок таща,
Старик ходит.

329. Коң-коң (ког-ког) ыыттыг,
Кондаалайында саадактыг.
С голосом кон-кон (ког-ког),
На крестце37 с сумкой.

330Чылдың-на шылбалаар,
Чаш шет шылбалаар,
Чаңгыс-даа чивес –
Чаңы ындыг кызаңай.
Каждый год снимать кору,
С молодого хвойного дерева снимать кору.
Ни разу не есть досыта –
Такая привычка у молниеносного.

331Казыра дег боттуг,
Каң далай ыыттыг,
Сүге дег боттуг,
Сүт далай ыыттыг.
Сам, как двухгодовалый бычок,
Голос, как у могучего моря,
Сама, как топор,
С шумящим, как молочное озеро, голосом.

332Алдын шагжа чүктеп алган,
Арысканнап чоруп алган,
Алдын көстүк бумба чүктээн,
Адаканның тенээн аар.
Золотой кузов тащит,
По бурелому идёт,
Золотые очки, бумба38 тащит,
Ну и озорник же низа.

333Ирбилчин иелээн.
Двое вдвоём.
334Халыыр-оол халып чорааш,
Хайыраан кара эгээзин кагган.
Халыыр-оол, прыгая,
Свой дорогой чёрный напильник потерял.

335Халыыр-оол халып чорааш,
Кадыг кара дүрбүүзүн каапкаш келген.
Халыыр-оол, прыгая,
Свой твёрдый чёрный рашпиль оставя,пришёл.

336Аътка дөмей чаңныг,
Аъттан бедик сынныг.
Нрав, как у лошади,
Стан выше лошадиного.

337Тевезин мунган,
Деспизин дергилээн,
Аъдын айыткан,
Алагазын азынган.
На своего верблюда сел,
Своё корытце приторочил,
Конём прикинулся,
Свой молоток повесил.

338Дадаазын дег кудуруун
Таңдызынга өргүпкен дег,
Тайга дег бажын
Дазыл алдынче супкан дег.
Свой хвост, похожий на дадаазын39,
Как будто тайге пожертвовал,
Свою голову, похожую на тайгу,
Как будто под корень сунул.

339Казах кызының кастыы ак.
У казашки виски белые.
340Челер-челер кызыл-ой,
Чел, кудуруу чок кызыл-ой.
Рысит-рысит красно-буланый,
Без гривы, без хвоста красно-буланый.

341Чиктиг челер чиңге-сарыг
Чиргилчинде чиде берди.
С удивительно мягкой рысью
тонко-жёлтый
В мареве40 исчез.

342Дагның даарыкчы бижээчизи,
Сугнуң сууруку бижээчизи.
Горы горный писарь,
Реки речной писарь.

343Черде сес ижээр.
На земле восемь залегают в берлогу.

344Сес амытан
Черге ижээр.
Восемь живых существ
На земле залегают в берлогу.

345Алажындан үнүптерге,
Аалче көрнүр,
Тайгадан чаныптарга,
Тайгаже көрнүр.
Из чума выйдя,
В аал смотрит,
Из тайги возвращаясь,
В тайгу смотрит.

346Мен мегереш беш айлыг,
Олурар уруу он айлыг.
Я хитрый пятимесячный,
Сидячая её дочь десятимесячная.

Отгадки
110-112. Үнүш.
Растение.
113.Чечектиг аяң.
Альпийский луг (поляна), покрытый цветами.

114-115. Шагар-оът.
Крапива.
116-121. Каңмыыл (аза-бөргү).
Перекати-поле (букв, чёртова шапка).

122.Хады, шиви, чойган, пөш.
Сосна, ель, пихта, кедр.
123.Пөш.
Кедр.
124.Пөш: тооруу, бүрүлери, будуктары, боду.
Кедр: орехи, хвоя, ветви, ствол.
125.Шиви.
Ель.
126.Дыт чочагайы.
Шишка лиственниңы.

127.Хадың.
Берёза.
128.Тос.
Берёста.

129.Шарлан.
Осина.
130-132. Күскү терек. Терек бүрүзүнүң дүжери.
Осенний тополь, опадение тополиной листвы.
133.Күскү дыт бүрүзүнүң дүжери.
Осенняя листва опадает.
134.Ирик чудук.
Трухлявая лесина.

135.Ээремчик дузаа, ээремчик.
Паутина, паук.
136.Ээремчик дузаа.
Паутина.
137.Ээремчик, кодан.
Паук, заяц.
138.Шагаан-теве.
Тарантул.
139.140. Ак-саргы.
Белый клещ на овцах.

141. Доос-кара.
Жук.
142.Ыяш курту.
Короед.

143-150. Ховаган.
Бабочка.

151-152. Шартылаа, ары.
Саранча; пчела, оса.

153. Шартылаа, шерги.
Саранча, кузнечик.

154-156. Шартылаа, аспан.
Саранча, кобылка.

157-158. Ымыраа, хүлчүк.
Комар, мошка.

159. Курт-чажар.
Волъфартова муха.

160-162. Шаашкак.
Пёстрый овод.

163,164. Маас.
Овод, слепень.

165. Кара-быт, быт.
Блоха, вошь.

166.Тас-арылар.
Осы.
167.Ары.
Пчела, оса.

168.Дүктүг-ары.
Шмель, шершень.

169.Ары өө. Дүктүг-ары өө.
Осиное гнездо; улей, соты. Гнездо шмеля, шершня.

170.Кымыскаяк өө.
Муравейник.
171.Кымыскаяк.
Красный муравей.

172.173. Кымыскаяк.
Муравей.

174-178. Балык.
Рыба.
179. Суг, балык.
Вода, рыба

180. Балык, суг.
Рыба, вода.
181-186. Балык.
Рыба.
187-188. Балык, дииң.
Рыба, белка.
189.Балык, тарбаган.
Рыба, сурок-тарбаган.

190.Дош адаанда балыктар.
Рыба подо льдом.
191-192. Чемнээн балык. Балыктың чемнээри.
Клюющая рыба. Клёв рыбы.
193.Бел.
Таймень.

194.Мезил, ооң үүргенези.
Налим, его икра.
195-196. Пага.
Лягушка.
197.Чылан.
Змея.
198.Чылан, куш кедээн чылан.
Змея, птицу подстерегающая змея.

199.Чылан.
Змея.
200.Чылан, адыг.
Змея, медведь.
201.Куш чуургазы.
Птичье яйцо.
202.Куш чуургазы.
Птичье яйцо: скорлупа, подскорлуповая оболочка, желток.

203.Куш чуургазының частыры.
Вылупление птенца из птичьего яйца.

204.205. Эзир чуургазының частыры.
Вылупление птенца из орлиного яйца.

206.Дагаа чуургазының частыры.
Вылупление птенца из куриного яйңа.

207, 208. Аңгыр.
Огарь (утка).
209.Аңгыр куш, чечек.
Огарь (утка), цветок.

210-211. Дээлдиген.
Коршун.
212.Дээлдиген, часкы.
Коршун, летучая мышь.

213.Эзир, ас; ас, эзирик.
Орёл, горностай; горностай, детёныш косули.

214.Эзир.
Орёл.
215.Дас.
Гриф.
216, 217. Агыына.
Белая куропатка.

218.Агыына биле улар.
Белая куропатка и улар.

219.Күртүлер болгаш кара-куштарның ойнаары.
Токование тетеревов и глухарей.
220.Улар.
221.Улар, хүн херели.
Улар, солнечные лучи.

222.Дуруяа.
Журавль.
223.Кара-дуруяа.
Чёрный журавль.
224.Чашкаадай.
Чибис.
225.Хек.
Кукушка.

226.Хек эдери, көк үнери.
Кукушка кукует, зелень всходит.

227.Хек.
Кукушка.

228.Межерген.
Сова.
229.Yгү.
Филин.
230-232. Итпик.
Удод.

233.Итпик, дуруяа, аңгыр, торга.
Удод, журавль, огарь, дятел.
234, 235. Торга.
Дятел.
236.Кара-торга.
Чёрный дятел – желна.

237.Торга, торганың шокары; итпик, тейинде дүгү.
Дятел, пестрота окраски; удод, хохолок на макушке.

238.Кара кушкаш.
Оляпка (водяной воробей).

239.Ус-куш уязы, ары өө.
Гнездо ремеза; пчелиное, осиное гнёзда.

240.241. Ус-куш уязы.
Гнездо ремеза.
242.Шиижек.
Чиж.
243, 244. Кускун.
Ворон.
245.Кускун, сааскан.
Ворон, сорока.
246.Таан.
Галка.
247.Таан, көге-буга.
Галка, голубь.

248-250. Кызыл-думчук.
Клушица.

251. Сааскан.
Сорока.
252-254. Ала-сааскан.
Пёстрая сорока.

255-258. Сааскан.
Сорока.
259, 260. Ала-сааскан.
Пёстрая сорока.

261.Дош кырында маңнап, ужуп турар ала-сааскан.
Сорока, бегающая, летающая по льду.

262. Дедир-даван.
Крот.

263.Часкы.
264.Летучая мышь.

264-265. Кодан.
Заяц.
266.Кодан кулааның каразы.
Чёрное пятно в ухе зайңа.
267.Кодан (койгун) кулаа.
Заячье ухо.
268.Коданның ийи кулааның ортузунда ка­разы.
Чёрные пятна в середине заячьих ушей.
269.Кодан (койгун) кулаа.
Заячье ухо.

270-272. Кодан.
Заяц.
273.Кодан (даваннары майышкак, солушкак болур). Коданның холу, буду.
Заяц (лапы искривлённые, меняющиеся местами). Передние и задние лапы зайца.

274.Кодан.
Заяц.
275.Кодан: дөрт даваны, кудуруу, иштики органы, эрни. Кодан аксы ыт аксы ышкаш, дүгү хойнуу ышкаш, думчуу теве думчуунга дөмей, ишти-хырны аъттыы ышкаш.
Заяц: четыре лапы, хвост, внутренние органы, губы. У зайца пасть, как у собаки, шерсть, как у овңы, нос, как у верблюда, внутренности, как у лошади.
276.Кодан: эрни, кодузу, даваны, кудуруу. Койгуннуң думчуу тевении ышкаш, даваннары ыттыы ышкаш, иштиниң тургузуу аъттыы ышкаш, кудуруу өшкүнүү ышкаш.
Заяц: губы, желудок, лапы, хвост. У зайца нос, как у верблюда, лапы, как у собаки, внутренности, как у коня, хвост, как у козы.
277.Коданның аксы, дижи, ишти, кудуруу, дүгү, даваннары.
Заячьи пасть, зубы, живот, хвост, шерсть, лапы.
278.Дажырган, хөөрүк; дажырганның даш карттаары, хөөрүктүң тоорук чиири.
Таёжная пищуха, бурундук; таёжная пищуха камень чистит, бурундук кедровую шишку ест.

279.Дииң.
Белка.
280.Дииң биле дошта балык. Дииң; чайынды суг.
Белка и рыба подо льдом. Белка; наледь, вода на льду.

281.Дииң; чайынды суг. Дииң, балык.
Белка; наледь, вода на льду. Белка, рыба.

282.Дииң.
Белка.
283-284. Дииң, балык.
Белка, рыба.
285.Хөөрүк.
Бурундук.
286-287. Тарбаган.
Сурок.
288.Тарбагаң адыг.
Сурок, медведь.
289, 290. Өpгe.
Суслик.
290, 291-293. Алак-таагы.
Тушканчик.

294-295. Чиргилчин.
Мираж.

296-298. Бөрү (кокай).
Волк.

299-300. Хой, бөрү, кускун.
Овца, волк, ворон.
301. Бөрү, өрге.
Волк, суслик.
302. Бөрүнүң кастыы хаажылыг, коданның кулааның бажы кара, чыдыг кырзаның бели кара.
Окаймлённые волчьи виски, заячье ухо с чёрным пятном, хорёк с чёрной поясниңей.
303, 304. Бөрү, чылан.
Волк, змея.
305.Дилги.
Лиса.
306.Дилги, дилгиниң кудуруу.
Лиса, лисий хвост.
307.Дилги, койгун.
Лиса, заяц.
308.Дилги.
Лиса.
309.Хайыракан.
Медведь.
310.Адыг.
Медведь.
311.Дай аът дээни хайыракан болгай, тал кымчы – чылан-дыр.
Медведь, змея.
312.Адыг биле чер хаваны.
Медведь и дикий кабан.
313.Хайыракан, хек, ары.
Медведь; кукушка; пчела, оса.

314.Ас кудуруунуң бажында каразы.
Чёрное пятно на конце горностаевого хвоста.

315-319. Алды (киш).
Соболь.
320.Ак таңныг аң.
Зверь с белой родинкой (вероятно, барсук).

321.Морзук, чер хаваны.
Барсук, дикий кабан.
322-324. Дырбактыг (ус).
Рысь.
325.Хаван (азыы, дуюу, кудуруу).
Свинья, кабан (клыки, копыта, хвост).

326.Эр тооргу.
Кабарга-самец.

327.Тооргу, тооргу хини.
Кабарга; кабарговая струя, мускус.

328. Элик.
Косуля самка.
329. Элик, хүлбүс.
Самка и самец косули.

330. Хүлбүс.
Косуля-самец.

331. Сыын, хек.
Марал, кукушка.

332. Сыын.
Марал.

333. Мыйыс.
Рога, панты.

334. Сыын мыйызының дүжери.
Падение рогов-пантов у марала.

335. Аң мыйызының дүжери.
Падение рогов-пантов у зверя.

336. Буур.
Лось.

337. Буур, сыын.
Лось, марал

338-341. Чээрен.
Антилопа дзерен.
342.Чуңма, балык.
Козерог, горный дикий козёл, тур; рыба.

343-344.Адыг, морзук, чылан, хөөрүк, кымыскаяк (часкы), өрге, тарбаган, алак-таагы.
Медведь, барсук, змея, бурундук, муравей (летучая мышь), суслик, сурок-тарбаган, тушканчик.

345.Иви, чарының соо; кижиниң чушкуузу.
Олень, зад оленя-самца; затылок человека.

346.Дырбактыг, кижи. Дырбактыг беш ай болгаш, төрүүр, кижи он ай болгаш.
Рысь, человек. Рысь даёт помёт через пять месяңев, женщина рожает через десять лунных месяцев.

15 Чыыш – народное собрание, феодальное судилище, судебный проңесс, съезд.
16 Кажык-лодыжка, костяная шишка на ноге, внизу голени, представляющая собой отросток берңовой кости; то же, что щиколотка. Широко употребляется в народных играх.
17Каурый – светло-каштановый, жёлто-рыжий (о масти лошадей).
18Кадак – тонкий мягкий шёлк в форме широкой ленты, подносимый почңтным гостям, родственникам, уважаемым людям.
19Мундштук – узкая часть табачной трубки, которую берут в рот при курении.
20Гнедой – красновато-рыжей масти (о лошадях).
21Чётки – шнурок с нанизанными на него бусами для отсчитывания прочитанных молитв и сделанных поклонов.
22Бурган-божок – статуэтка или рисунок красками, представляющие фантастическое изображение буддийского святого в виде человека со множеством голов, рук, с клыками и рогами.
28 Тон – шуба, халат, пальто.
24Олёт, калга – западно-монгольские племена.
25Чий – вид ковыля.
26Буланый – светло-жёлтый, слегка сероватый, с чёрным хвостом и гривой (о лошадях).
27Игреневый – рыжий со светлой, белой гривой и хвостом (о конской масти).
28Улясутай – город в Северной Монголии, где находилась ставка правителя Тувы.
29Подгрудок – отвислая кожа под шеей у некоторых животных.
30Одага – знак чиновничьего достоинства из павлиньих перьев, которые прикреплялись сзади к шапке.
31Чинзе – шарик, знак ранга у чиновников; прикреплялся к головному убору.
32Кергиек сетка, часть желудка жвачных животных
33Аржымак – кожаный бурдюк для молочной водки – араки или закваски – хойтпака.
34Юфтевый – из юфти; юфть особый сорт мягкой кожи.
35Урук – шест с петлңй, арканом для поимки лошади.
36Сивый – серый, серовато-сизый.
37Крестец – кость из пяти сросшихся позвонков, примыкающих к костям таза.
38Бумба – медиңинская банка.
39Дадаазын – узкая лента (полоса) из козлиной шкуры, употребляемая как пояс и т. п.; предварительный подарок родителям невесты; подарок, которым по обычаю чолукшуур обменивались бедные араты, отмечая праздники и другие знаменательные события.
40Марево – мираж, призрачные видения; туман, тусклость воздуха.