Тос шилги аъттыг Өскүс-оол

(Монгуш Хая Суданмайович  ыткан) 
Кара-Хемни чурттаан Караты-хаанның чылгызының кадарчызы Өскүс-оол чоруп-тур.
Өскүс-оол ол чылгыны кадарып чорааш, Кара-Хемниң бажындан кулаа-кудуруу чок шодаң шокар бе тып алган. «Хаан кижиге олча-ла херек чүве болгай, мону аппарып берзимзе, шаңнаар чадавас» — дээш, ол безин хаанынга эккелген.
Хаан тургаш:
– Мал дүрзүзү чок бак мал эккелген-дир сен. Чок болза салывыт, чок болза бодуң мал кылып ал –  дээн.
Өскүс-оол ол безин хаанның чылгызынга салып алгаш, чылгы-биле кады көрүп, кадарып чораан. Тос чылда кадарып кээрге, тос шилги аът төрээн. Ол тос шилги аъттар кончуг чараш семис, омак аъттар бооп келген.
Бир-ле катап Караты-хаандан Өскүс-оолдуң кадарган чылгызын ончалап, даңзылап эккел дээш, бир хаа чоруткан. Хаа кижи келгештиң ончалап көөрге, чылгы-даа аажок өскен, төрээн онча менди бооп-тур. Ооң аразында Өскүс-оолдуң шодаң шокар безин эдерген тос шилги аъды хаанның хамык чылгызының ужу-бажынга кулун, чаваа базып каа дег дешкилежип, чылгының сузун базып, тергиидээн туруп турган.Хаа келгеш, хаанга чугаалаан:
– Силерниң чылгыңар аажок өскен-төрээн, онча-менди туруп-тур. Ооң аразында Өскүс-оолдуң шодаң шокар безин эдерген тос шилги аът бар-дыр. Ол тос шилги аът силерниң  чылгыңарның ужу-бажынга кулун, чаваа базып каа дег дешкилежип, чылгының сузун базып, тергиидээн туруп-тур.
Хаан олура:
– Өскүс-оолду бо дүне өгге хондургаш, өлүрер-дир, ооң тос шилги аъдын олчалап аар-дыр – дээштиң, өлүрер кижизинден бээр онаап каар-дыр.
Оон Өскүс-оолду кел диртип, хаа кижи чоруткан.
Өскүс-оол аъдын баглаашка кээп баглап чыдырда, бызаа кадарчызы багай ашак баргаш:
– Сээң-биле бис ийи дөмей-ле болгай бис. Ындыг болза, бо дүне сени өлүргеш, тос шилги аъдыңны олчалап алыр деп тур. Хаанның  өөнге хонуп болбас — деп-тир.
– Ындыг-дыр, акым, – дээш, Өскүс-оол хаанның өөнге кире бергеш, хаанга сөгүрээш, олуруп алган.
– Сээң кадарган чылгың аажок өскен-төрээн, онча-менди-дир.
Ынчаарга сен дыжың дыштанып көрген эвес сен, бо дүне өгге хонгаш, улуг уйгуңну удуп, дыштанып ал – дээн.
Өскүс-оол аштанып-чемненип алгаш:
– Хаанным мени кажан-на шаңнаар ирги деп бодап чораан мен, ам болган-дыр, ынчаайн харын, хааным. Ынчанмыже кончуг ыраган кара аскыр өөр чылгым Арзайтының артынче үне берди. Ол чылгымны хааларга эккеп хүлээдип бергеш, кээп дыштанып көрейн – дээш, үне халаан. Ол уу-биле чылгызнга кага берген*. Дүн дүжүп кээр орта, дедир хаанның аалынга келгеш, тос чулар, тос кижен оорлап алган. Оон чылгызынга барып, тос шилги аъдын тудуп алгаш, сезин кожуп четкеш, бирээзин мунгаш, шодаң шокар безин «сен-даа оранның оъдун, суун оъттап, ижип чор» дээш, каавыткаш, чиге мурнуу чүкче чоруп каан.
Чоруп олура, бир черге дүн болган, хонган. Эртен туруп кээрге, тос шилги аъдының бирээзин ол дүне бөрү чип каан болган. «Сес шилги аъдым турда, мен кайын ажырар мен» — дээш, демги бөрүнү-даа сүрбейн чорупкан.
Сес хонуктуг черге чоруп кээрге, сес шилги аъдын бөрү чип каан, ам чаңгызы арткан.
«Мен-даа кончуг когарадым, ам чаңгыс шилги аъдымны бо чүвеге кайыын алзыр деп мен, мооң-биле бир черге чеде-ле бээр мен ыйнаан» – дээш,  хапкан.
Бир дүн болган черге баргаш, аъдын кулаан орта өртээш, удуп чыдып алган. Эртен туруп кээрге, чаңгыс аъдын бөрү чип алган, аъттың хөрээниң иштинде бажын суп алган чип чыткан. Кызытпа чазы-биле сыйда огун ап алгаш, бөрүнү аъттың хөрээниң иштинче сыындыра берген.
– Мени өлүрбейн көр – деп чугаалап келзе-ле, демги бөрүзү кижи апарган.
– Мен соңгу чүктүве эл-чаа кылып чораан хаан кижи мен. Хамык аг-шериимни дөгерезин кырдыргаш, чаңгыс бодум бөрү бооп хуулар кижи болгаштың,  амы-тынныг үндүм. Сээң тос аъдыңны тос айлыктыг черге хүнезин кылып келдим. Мээң аалым дөө дагның аар ийинде. Сен чеде бер, малым ортузундан мал, эдим ортузундан эт үзүп берейн – дээн.
– Ыдыг-дыр – деп, амырак-даңгыраан алышкаштың, чорудупкан.
Соондан эзерин чүктээш, чорувуткан. Шаа төнүп шагзырап келгештиң, эзерин черге суп кааш, хаанның айыткан даанның кырынга үнүп кээрге, хаанның аал-чуртунуң, кода-сүмезиниң барааны көстүп келген. Хаанның өөнге кирип кээрге, хаан:
– Өңүм-талам келди – дээштиң, олбук-кудузун чадып, боова-бовурзаан салып, хүндүлеп турган.
– Өңнүүмге малым ортузундан малым, эдим ортузундан эт бээр мен – дээш, ара-албатызын чыый берген.
Өскүс-оол аштанып-чемненип алгаш, Болчайтылыг бора тейже үне кылаштай бергеш, көрүп турарга, бызаа кадарчызы көк баштыг ашак чораан. «Бызаа кадарчызы ашак меңээ дузалаг чүве эвейикпе» — дээш:
– Ашак, амыр-менди! – деп, чугаалажып эгелээн.
Ашактан:
– Аал-чурттуң кайдал, адың-шолаң кымыл, кай бар чыдыр сен, оглум? – деп айтырган.
– Чиге соңгу чүкте Кара-Хемни чурттаан Караты-хаанның чылгызының кадарчызы Өскүс-оол деп кижи мен. Хааннымның халанчыы* кадыы кончуг, тос шилги аъдымны олчалап алыр мен деп баарга, дургуннап чоруптум. Тос айлыктыг черге тос хонукта чоруп кээримге, бо хаан мээң тос аъдымны хүнезин кылып чедип келген, ам аъттарымның өртээнге малының ортузундан мал, эдиниң ортузундан эт бээр болган, ону алыйн дээш келдим – дээн.
– Ындыг-дыр, оглум. Малдың ортузундан мал, эттиң ортузундан эт ап алырыңга,  сеңээ ажык болбас. «Үш чүзүн дагылыңның тараазын, үш сыраныңны, даспы чаныыңны, будуңнуң адаанда баглап каан чыдар кызыл калдар ыдыңны, аскы-мурну билдинмес алдын хааржааңны алыр мен» де, оглум, — дээн.
– Ындыг-дыр, акым – дээш, Өскүс-оол кылаштап чоруй барган.
Хаанның өөнче чеде бергеш:
– Меңээ малдың ортузундан мал-даа херек чок, эттиң ортузундан эт-даа херек  чок, ону азырап-даа, эдилеп-даа шыдавас мен, ойнуң-чиктиң сеги, ыттың-куштуң дою болур. Үш чүзүн дагылыңның тараазын, үш сыраныңны, даспы чаныыңны, будуңнуң адаанда баглап каан чыдар кызыл калдар ыдыңны, аскы-мурну билдинмес алдын хааржааңны берип көр, өңнүүм, – дээн.
Хаан тура халааш, ол чүвелерин ап бергеш, чаңгыс кызыл-калдар ыдынче көргеш, ыглап каап, Өскүс-оол өңнүүнче көргеш, каттырып каап олуруп-тур.
– Бээр болза бер, өңнүүм, бербес болзуңза,  бербезиң сөгле – деп баарга, хаан өңнүү хөңнү чок туруп баргаш, ыдын чежип берген. Өскүс-оол ол чүвелерин алгаш, ыдын четкеш, бызаа кадарчызы ашакка келгеш:
– Сен-даа албыстаан-тенээн ашак-тыр сен, тос шилги аъдым өртээнге хөй чүве алыр деп турумда, кончуг бак чүвелер ап бердиң – деп кончуй берген.
Ашак тургаш:
– Ынча диве, оглум, Сеңээ болза төөгүде херек чүве ап берген мен. Моон чоруткаш, оран-чуртуңга, оъттуг-суглуг, ыяш-даштыг черге баргаш,  үш чүзүн дагылыңның тараазын  үш чүкче чажыпкаш, үш сыраныңны үш чүгүнге шанчып алгаш, алдын хааржааңның аксын ажыдып алгаш, кызыл-калдар ыдыңны будуң адаанга баглап алгаш, удуп чыдып алыр сен, оглум. Эртен туруп кээриңге, мээң шын, мегем оон көстү бээр, оглум, – дээн.
– Ындыг-дыр – дээш, Өскүс-оол чорувуткан.
Ол-ла чоруткаштың,  Кара-Хемде биеэ хаанның аалының чанынга оъттуг-суглуг, ыяш-даштыг черге келгеш, үш чүзүн дагылыңның тараазын  үш чүкче чажыпкаш, үш сыранын үш чүгүнге шанчып алгаш, алдын хааржааңның аксын ажыткаш алгаш, кызыл- калдар ыдын будунуң адаанга баглап алгаш, удуп чыдып алган.
Даңгаар эртен даң бажында оттуп кээрге, тозан аът долганып четпес докулчак ак өгнүң иштинде ай-хүн херелдиг алдын даңгына шай хайындырып олурган.
– Бо чүү болду, дүне бе, хүндүс бе, дүжүм бе, түлүм бе? – деп бодун бодаттынып көөрге, мүн-не оттуп келген болган.
Тура халып келгеш, кырында чыткан кара торгу тонну кеткеш, баарында чыткан кара саар идикти кеткеш, үне халып келген. Хүнгээр чарыкта хүлер баглаашта мөңгүн эзер, чүгенниг шокар аът турган. Дедир кирип кээрге, ай-хүн херелдиг алдын даңгыназы чок болган.
– Бо канчап баар кижи боор? – деп кайгап-харап, мени ишсин-чизин дээш белеткээн чем ыйнаан бо – дээш, мөңгүн хоода шайны мөңгүн аякка кудуп ижип олурган.
Үнүп келгеш, демги хүлер баглаашта шокар аътты мунгаш, аалдың мурнуу чүгүнде каш чылгыны мээң-не чылгым ыйнаан бо – дээш, барып бажын дозуп, доктаадыпкаш, дедир хап олурда, ай-хүн херелдиг алдын даңгына ийи мөңүн хоода суг көдүрүп алган өгже кирип чыткан.
Аъдындан дүшкеш, өгге кирип кээрге, алдын даңгына-даа чок, аъш-чемин белеткеп каан болган. Аъжын-чемин ижип, чип алгаш, «Кандыг аай чиктиг даңгына боор, кедеп тургаш көрейн мону адырам» деп бодап алган.
Аъттангаш аалының артынга улуг арыгга аъдын баглааш, дедир келгеш, өгнүң артындан оя тыртып алгаш, бакылап көрүп чыдарга, бут адаанда кызыл-калдар ыдының кежиниң иштинден алдын даңгына үнүп келгеш, ийи мөңгүн хоозун алгаш, суглап чорупкан. Карыштыр кире халып келгеш, чээрген ужуткаш, ыдының кежин өрттедипкен.
Даңгыназы чедип келгеш:
– Ол канчаарың ол,  Өскүс-оол? Ам-даа сен мээң-биле кады чурттап шыдавас-тыр сен. Мээң чаңгыс аргаланып чораан чүвем ыт кежи ол чүве. Ам мени кайда-даа кижи дыңназа, сенден мени хунаап алгаш баар-дыр – дээн.
Ынчап турда, Караты-хааның аалындан бир ашак кижи хап келгеш, Өскүс-оолдуң даңгыназын кончуг шинчилеп-шинчилеп, хап чоруй барган.
Удатпаанда хаандан Өскүс-оолду кыйгыртып элчи келген. Өскүс-оол элчи-биле кады чеде бээрге:
– Че, Өскүс-оол, кады-кожа чурттап турар улус адаан-мөөрей, адыг-чарыш кылып ойнаар бис бе? – дээн.
Өскүс-оолдан:
– Ынчангай-ла бис, хаан, – дээн.
– Ындыг болза сен үш катап чаштын, сени тыпсымза, сээң кадайың мен алыйын, мен үш катап чаштыыйн*, мени сен тыпсыңза, мээң кадайым сен ал – деп, хаан ынча дээн.
Өскүс-оол:
Ындыг-дыр – дээш, эртенинде хаан чаштыр, Өскүс-оол кээп тывар болгаш чорупкан.
Өскүс-оол  аалынга кээрге, кадайы:
– Чүү болду? – деп айтырган.
– Үш-үш катап чаштыр, кайы-ла тыпканывыс кадайын алыр деп чугаалаштывыс, ам эртен хаан чаштыр болду.
– Ам эртен кайын дилээр сен,  Өскүс-оол?
– Ижик-дөжээниң хозун, кажаа-хораазының иштин бакылаай-ла мен.
– Эр бодуң эки-даа болза, эр угаанның таан багай ийин, Өскүс-оол. Ам эртен баргаш, хаанның үш өөнүң ортузунда бичии ак өгге кире бээриңге, хаанның кадайы дааранып орар, дөр бажында аптара кырында үш кара киш кежи бөрттер чыдар эвеспе, ортаакы бөрттү ап алгаш: «Бөргүңерни садар силер бе?» деп тудуп көрүп олургаш, маагын* үзе соп алыр сен – дээн.
Даартазында даңгаар эртен даң бажында Өскүс-оол хаанның аалынга баргаш, үш  ак өгнүң ортузунда бичии ак өгге кирип чыдырда, шивишкин кадай «Мынаар кижи кирип болбас өг-дүр» — дээш иткилей берген.
– Ээр эжиктиг өгнү эр кижи кажан-даа ээгип кирер чүве – дээш, эр кадайны ойтур идипкеш, кире берген. Хаанның кадайы дааранып олурган, дөр бажында аптара кырында үш кара киш кежи бөрттер чыткан, ортузундаазын ап алгаш: «Бөрттүң чаражын, бөргүңерни садар силер бе?» деп тудуп олургаш, маактан алгаш, үзе тыртар деп чыдырда,  «Кижи кулаа үзе соп алдың» — дизе-ле, хаан бо  болган.
Эртенинде Өскүс-оол чаштыр, хаан тывар бооп алгаш, чанып келген. Эртенинде хаан хамык ара-албатызын эдертип алган оран- делегейниң ыяш-дажын тудуп санаан, «Өскүс-оол, канчалдың, чоондуң?» — деп, алгырган-кышкырган чоруп орган.
Өскүс-оолду кадайы ине кылдыр хуулдуруп алгаш, дааранып олурган. Хаан кирип келгеш:
– Өскүс-оолду тып чададым – дээн.
– Өскүс-оолду тыпааан шының ол бе, хаан? – дээш, кадайы инезин хаанның чанынче согуптарга, Өскүс-оол каттырып туруп келген.
Эртенинде хаан чаштыр, Өскүс-оол барып тывар болган. Хаан чанып чоруй барган.
– Эртен кайыны барып дилээр деп бодап олур  сен, Өскүс-оол? – деп, кадайы айтырган.
– Хаанның ол шупту-ла бөрт аймаа чүвезин үреп-ле турзумза, бирээзи «мен мен» дээр-ле ыйнаан.
– Эр бодуң эки-даа болза, эр угааның таан багай [ийин], Өскүс-оол. Эртен хаанның аалының артында улуг чалым хаяның баарынга кымчы сыптаар үш кончуг чараш дең сөөскеннер турар. Эң ортузундаазын  ээй тыртып эккелгеш: «Бо сөөскенни кымчы сыптап алза, чаражын аар» дээш, бижээң-биле үзе шаавыт, ынчалзыңза бир чүве болур боор».
Эртен даң бажында Өскүс-оол хаанның аалының артында улуг чалым хаяның баарынга келгеш, үш кымчы сыптаар сөөскеннерниң ортузундаазын ээй тыртып эккелгеш, бижээ-биле кагар деп чорда, «Ой, кижи үзе шааптың, Өскүс-оол» — дизе-ле, хаан бо болган.
Эртенинде Өскүс-оол чаштыр, хаан тывар болган.
Эртенинде хаан хамык ара-албатызын эдертип алган, оран-делегейниң ыяш-дажын тудуп санаан, «Өскүс-оол канчалдың, чоондуң?» деп, алгырган-кышкырган чоруп олурган.
Өскүс-оолду кадайы чүскүк кылдыр хуулдуруп алгаш, дааранып олурган. Хаан кирип келгеш:
– Өскүс-оолду тып чададым – дээн.
– Өскүс-оолду тыппаан шының ол бе, хаан? – дээш, кадайы чүскүүн хаанның чанынче согуптарга, Өскүс-оол каттырып туруп келген.
– Эртенинде хаан чаштыр, Өскүс-оол барып тывар болган. Хаан чанып чоруй барган.
– Эртен кайыын барып дилээр деп бодап олур сен, Өскүс-оол? – деп, кадайы айтырган.
– Ол чалым хаяның хамык сөөскенин доозазын үзе шаап келзимзе, бирээзи «мен мен» дээр-ле ыйнаан. Ол хоржок-даа болза, хамык бөрттү үреп туруп-ла бергей мен – деп олурган.
– Эр бодуң эки-даа болза, эр угааның таан багайын, Өскүс-оол. Эртен хаанның аалының бертинде хөй инээ үнүп олурар, инекти аралап бар чыдарыңга, чавырык мыйыстыг  кырган өле шары  кылаштап чоруур чаңгыс мыйызындан сегирип алгаштың, оора долгавыт- дээн.
Өскүс-оол эртен хаанның аалының бертинге бар чыдарга, хөй инек үнүп олурган. Инекти аралап бадып чыдарга, чавырык мыйыстыг  кырган өле шары  кылаштап олурган. Мыйызындан сегирип алгаштың долгай бээрге: «Ой, Өскүс-оол, кижи ужу-бажы үзе соп алдың!» — дизе-ле, хаан бо болган.
Эртенинде хаан чаштыр, Өскүс-оол тывар болган. Өскүс-оол чанып кээрге кадайындан:
– Ам эртен каяа чаштыр бодай-дыр сен, Өскүс-оол? – дээрге:
– Чажырар болза, сен-не чажырып көр, мен чаштыр чер-даа тыппас мен – дээн.
Эртенинде хаан хамык ара-албатызын эдертип алган, оран-делегейниң ыяш-дажын тудуп санаан: «Өскүс-оол, канчалдың, чоондуң?» деп, алгырып-кышкырган чоруп олурган.
– Өскүс-оолду тып чададым – дээш, эжикти ажыдарының кайызы чорда, Өскүс-оол дөжек хозунче кирип чыткан. Кадайы Өскүс-оолду от кыдыында хөмүрже чыпшыр тарбыдапкан.
Хаан:
– Өскүс-оол ам чер-ле тывылбас-тыр — дээрге, Өскүс-оолдуң кадайы хөмүрнү былгаптар орта, Өскүс-оол каттырып тура халып келген.
Өскүс-оолдан:
– Че, хаан, үш мөөрей меңии болду. Сээң кырган кадайыңны канчаар мен, албас мен — дээн.
Хаан аалыңга баргаш, Өскүс-оолду кел деп элчи чорудупкан. Өскүс-оол барган.
Хаандан:
– Че, Өскүс-оол, мээң адамның адазы эрте-буруңгу шагда, улуг аңга кес огун алзыпкан чүве-дир. Ону үш хонук иштинде тып эккеп бер, – дээн.
Өскүс-оол аалынга ыглаан-сыктаан чедип келгеш, хаан мынча дээр чүве-дир деп, кадайынга чугаалаан.
Кадайы олургаш:
– Кижи ыглаар чүве ол боор бе, Өскүс-оол? Арзайтының аар ийинде ийи аргар-кошкар мыйызы алчы берген турар эвеспе, ону барып адырыптар болзуңза, олар тып берип болур – дээн.
Өскүс-оол эртенинде Арзайтының аар ийинге хап чедип кээрге, ийи аргар-кошкар мыйызы алчы берген турган. Оларның мыйызын адырыптарга:
– Чүү кончуг эки амытан боор сен, чолуң-мөрүң бүткен. Келген херээң чүл? – деп, айтырган.
– Эрте-буруңгу шагда Караты-хаанның адазының адазы улуг аңга кес огун алзыпкан ону тып эккел дээрге чор мен.
– Ындыг болза, даарта дал дүъш турда, бо өзенге чедип кел шүве – дээш, бирээзи аар ийинче, бирээзи бээр ийинче ыңай-ла болганнар.
Даарта дал дүъш турда аргар-кошкарның болчаан чериңге чеде бээрге, ол дагның аңын өскүс бора-тоолай-даа арттырбайн чыып эккелген турганнар. Үстүнден куду, адаандан өрү доозазын айтырып кээрге, чер көрген-билгени чок апарган. Адактың сөөлүнде демги өзенниң адаандан бир чарыккы караа согур кончуг улуг кырган сыын каргыраалап чоктап олурган. Келгеш:
– Чон кожуун чүге чыылдыңар? Каракта хай чок, кулакта кул чок, дыңнап көрейн – дээн.
– Эрте-буруңгу шагда Караты-хаанның адазының адазы улуг аңга кес огун алзыпкан, ону сураглап Өскүс-оол өңнүк чедип келген, аңаа дузалажып-тур бис – дээн.
Сыындан:
– Шаанда кончуг аныяамда куду дүк шетке девээлеп турумда, Караты-хаанның адазының адазы кедеп келгеш, хей ооргамче киир адыпкан, меңнээн дүлүүм-биле халааш, өзен аксында ыргак дыт будуунда кагый иткеш, ушта тыртып капкан мен. Энир чылга чедир ында куурара берген турар чүве ийин – дээн.
Өскүс-оол ийи аргар-кошкар, сыын, дөртелээ баргаш, кес окту Өскүс-оолга тып бергеннер. Ол кес окту Өскүс-оол хаанга эккеп бергеш, аалынга чанып келген турда, база элчи келген.
Хаанга баарга:
– Эрте-буруңгу шагда адамның адазы улуг белге дөрт адыр серээзин алыскан чүве, ону үш хонук иштинде тып эккеп бер – дээн.
Өскүс-оол аалынга ыглаан-сыктаан чедип келгеш, кадайынга чугаалаан.
Кадайы олургаш:
– Кижи ыглаар чүве ол боор бе, Өскүс-оол? Ол-даа аай бар чүве-дир. Сенде черле эртем-шиди чок кижи сен бе? – дээн.
– Менде эртем-шиди чүү боор. Ижер-чиирге иштим-хырным улуг кижи-ле болгай  мен.
Өскүс-оолду кадайы далай кыдыынга аппаргаш, алдын-сарала кадыргы кылдыр тарбыдааш: «Бо далайже кирип алгаш, куду бадып чыдарыңга, ийи мыйыт танак алчы берген турар эвеспе, оларның танаан аартпайн салыпсыңза, сээң чорууңну чогудуп бээрлер боорлар» — дээш, Өскүс-оолду далайже салып киирипкен.
Далайны куду маңнап бадып чыдарга, ийи мыйыт танак алчы берген турган. Аартпайн адырыпкан.
– Чүү кончуг эки амытан боор сен, чолуң-мөрүң бүткен. Келген херээң чүл? – деп, айтырган.
– Эрте-буруңгу шагда Караты-хаанның адазының адазы улуг белге дөрт адыр демир серээзин  алыскан ону үш хонук иштинде тып эккел дээрге чор мен.
– Даарта дал дүъште куду хая баарында балык дунчулаар улуг ээремге чеде бээр сен – дээш, бирээзи өрү, бирээзи куду ыңай-ла болганнар.
Даарта дал дүъште ол ээремге баарга, далайның өскүс докпак байлаңын-даа арттырбайн шуптузун чыып алган турганнар. Адаандан өрү, бажындан куду айтырып көөрге, көрген-билгени чер чок апарган. Адактың сөөлүнде далайның адаандан өрү соңгу чакпазы чирик кончуг улуг кырган бел каргыраалап чоктап орган. Келгеш:
– Чон-кожуун чүге чыылдыңар? Каракта хай чок, кулакта кул чок, дыңнап көрейн — дээн.
– Эрте бурун шагда Караты-хаанның адазының адазы улуг белге дөрт адыр демир серээзин алыскан, ону сураглап Өскүс-оол өңнүк чедип келген, аңаа дузалажып тур бис.
Белден:
– Шаанда кончуг аныяамда үстүү бел ойнаар улуг ээремге ойнап турумда, Караты-хаанның адазының адазы артымдан кедеп келгештиң, серээзи-биле шанчарда меңнээн дүлүүм-биле серээзиниң сывын адыра соп алгаш, куду хая чарыында ушта тыртып каапкан мен. Энир чылга чедир дадара берген турар чүве ийин — дээн.
Өскүс-оол, ийи мыйыт, бел дөртелээ баргаш, серээзин Өскүс-оолга тып бергеннер. Ол дөрт адыр серээни Өскүс-оол хаанга эккеп бергеш, аалынга чанып келген турда, база элчи келген.
Хаанга баарга:
– Өскүс-оол биле бис ийи ам дайылдажып эгелээр-дир бис.
Үш хонук иштинде эки белеткенип ал – дээн.
Өскүс-оол аалынга ыглаан-сыктаан чедип келген:
– Хаан үш хонук иштинде белеткенип ал, дайылдажыр бис дээр чүве-дир – дээн.
Өскүс-оолдуң кадайы оргаш:
– Чоп хоранныг хаан боор! Чылгыңны ай деп эккел – дээн.
Өскүс-оол чылгызын ай деп экээрге, чылгы аразында канчаар-даа аажок чараш, кара карактыг, кара кулактыг кыскыл аът чораан. Өг эжиинге Өскүс-оолдуң кадайы үнүп келгеш турарга, аът чанынга кээп тура дүшкен. Ол аътты эзертээш, чүгеннээш, Өскүс-оолду мундургаш, чагаа бижип бергеш:
– Эзериңниң соңгу, башкы бажындан бектенип алгаш, аъттың аскын тыртпайн, ийи карааңны шийип алгаш чоруп олурар сен. Аъттың тура дүшкен чериңге көрүп кээриңге, кончуг улуг ак өгнүң  чанында демир терек баглаашка тура дүшкен турар. Аъдың баглааш, кире бээр сен, көк баштыг ирей-кадай олурар, мээң ада-ием ол боор чүве. Чагааңны тутсуп бергеш олурарыңга, аптара иштинден алдын хааржак уштуп бээр, ону ап алгаш, аъш-чем иш-даа дээрге ынавайн ап чет* – дээн.
Өскүс-оол аъдының тура дүшкен черинде кончуг улуг ак өгге кире бергеш, чагаазын тутсуп бээрге, аптара иштинден алдын хааржак уштуп бергеш: «шайдан иш, оглум», дээрге, «чоруум кончуг далаштыг кижи мен»  дээш, чорупкан.
Аалынга чедип келгеш удуп чыдырда, эртен хөлзээзин-дүвүрээзин үнген. Далаш-биле үне халып кээрге, Караты-хаанның хамык аг-шерии Өскүс-оолдуң аалын бир каът кылдыр куржалы берген турган. Өскүс-оол девидеп,  дедир кире халып кээрге, кадайы:
– Ам-даа элек-тир, Өскүс-оол, удуп чыдып ал – дээрге, Өскүс-оол удуп чыдып алган. Элээн болганда, дааш-диңмит кежээлей берген. Өскүс-оол үне халып кээрге, Караты-хаанның хамык аг-шерии Өскүс-оолдуң аалын ам ийи каът кылдыр куржалы берген турган. Өскүс-оол девидеп,  дедир кире халып кээрге, кадайы:
– Ам-даа элек-тир, Өскүс-оол, удуп чыдып ал — дээрге, Өскүс-оол удуп чыдып алган. Элээн болганда, дааш-диңмит кежээлей берген. Өскүс-оол үне халып кээрге, Караты-хаанның хамык аг-шерии Өскүс-оолдуң аалын ам үш каът кылдыр куржалы берген турган. Өскүс-оол девидеп,  дедир кире халып кээрге, кадайы:
– Ам-на болган-дыр, Өскүс-оол, – дээш, алдын-хааржаанның аксын ажыткаш, иштинде улуг даш колдуну ажыдыптарга, иштинден демир докпак туткан демир-демир улустар үнүп келген: «Чүнү канчаалы, чүнү чоолу?» __ деп, мындыг болганнар.
– Өскүс-оолдуң өөн үш куржалган Караты-хаанның хамык аг-шерииниң дең кезиин кыргаш, ийи бодун арттыргаш, чедип келиңер – дээрге, үне халышкаш чорупкан.
Удатпаанда Караты-хаанның аг-шерииниң дең кезиин  кырып капкан, хаанның кадайы-биле бодун тудуп алгаш чедип келген.
Демир докпактыг демир кижилерни дедир даш колдузунче киирип алгаш, хаанның аал-чуртун олчалап, хаанны ыяш чарар, кадайын паш паштаар кижи кылгаш, аг-шерииниң артыын ара-албаты кылгаш, азыраан малын мал кылгаш, күжүр Өскүс-оол оюн оя, чигин чире чурттап чоруп берген.