Балыкчы Багай-Оол

(Куулар Чанзан-оол Булуңмаевич ыткан)
 
Эрте шагның эктинде, бак шагның бажында, Сумбур-Агула* тей турар шагда, Сүт-Хөл шалбаа чыдар шагда, тениң мыйызы дээрге шаштыгып, тевениң кудуруу черге дөжелип чыдар шагда, ирт мыйызы ирип дүжүп, хуна мыйызы куртуп дүжүп турар шагда чүвең эргин.   Кашпал-Кара-Хемниң бажын эжелеп чурттаан бай Караты-Хаан чоруп тур.
Малы башкарылбас, эди эгерилбес, сандан даштан чараш Ом-Куу кадынныг, кара чаңгыс алдын даңгына уруглуг. Артындан көөрге, ай херелдиг, мурнундан көөрге, хүн херелдиг уруг чүвең эргин.
Ара-албатызы башкарылбас, аъдын алыр, оттуун ап бээр ийи хаалыг, Асгакалдай сайын* кадарчылыг, хаанның бодунуң аъдын баглаар алдын баглааштыг, хаа дүжүметтерниң аъдын баглаар мөңгүн баглааштыг, карат-чут* кижилер аът баглаар  демир баглааштыг, мындыг хаан эвеспе.
База Кара-Хемниң унунда чурттап турар, багай чадырлыг балыкчы Багай-оол бар чүве тур.
Балыкты четкилеп, баралап* тургаш, эът оваа кылдыр кырып алыр эр чүве тур.
Багай чадырын, балыын кадарып бээр, улуг калдар ыды база бар чүве тур.
Балыкчы Багай-оолдуң адаанда, хем унунда чурттап турар үш шавылыг, ийи өглүг бир лама бар чүве эргин.
Бир-ле хенертен демги Караты-Хан аараан, мындыг бооп-тур. Ам чүү боор ийи хаазы каккаш, демги хем унунда ламаны чалап эккеп тур.
Демги лама келгеш, шозун салып, судурун ажып көргеш, хаанның уруу-биле суг-ус* дагыыр деп, мындыг чугаалап тур.
Хаанның ара-албатызы «Хаан эттинер болза, уруг хамаан бе» дижип турган ам.
Канчаар, уруг-биле ус дагыыр апарган.
Хааржак чазааш, хааржакты алдыннааш, уругну алдын хааржакка суккаш, уругнуң даараныр чүстүк, удазын, хендир, хачызын хааржак иштинге суккаш, хааржакты шоптулааш, Кара-Хемче салып бадырыптар эвеспе.
Ол аразында демги ламаны хаалар аалынга чедирип каап тур.
Балыкчы Багай-оол бир хүн балык четкилеп турарга, Кара-Хемниң суун куду улуг алдын хааржак бадып олуруп-тур.
Эр-даа чүү боор, илбектеп тургаш, хааржакты уштуп алгаш, ажыдыптарга, ай-хүн херелдиг, кончуг чараш уруг болган тур.
Алдын-Хува уруг хааржаандан тура халып келгеш, өөрүшкүлүг чугаалап олуруп-тур.
– Мээң адам Караты-Хаан аарааш, ламаларга шо-судур аштырып, чүве кылдырарга, мээң-биле ус дагыыр дээрге, мени хааржактааш, бо хемни куду салып бадырган, мээң сээ таварышкаш, дириг үнер аскым кежии-дир.
Балыкчы Багай-оол улуг калдар ыдын алдын хааржакка суккаш, аскын шоптулааш, хемни куду бадырыпкаш, уругну чадырынга эккелгеш, ашкарып-чемгерип, ийилээ өг-бүлениң ажылын ажылдаары-биле дугуржуп чугаалашкаш, Багай-оол амыдырап өөренген балыын балыктап, ажылдап туруп-тур.
Демги лама аалынга чедип келгеш, үш шавызын «Кел» деп алгаш, «Кара-Хемни куду улуг алдын хааржак бады келир эвеспе. Ол хааржакты илбектеп туткаш, эккелгеш, бурган баарында ширээ кырынга салып каар силер» деп, үш шавызын дужаап чоруткан тур.
Демги ламалар хем унунга баргаш, хемниң ол-бо чарыынга таңныылдап турарга, алдын хааржак бо-ла бадып олуруп-тур.
Ламалар-даа арай боорда илбектеп, сугдан үндүрүп алгаш, көдүржүп эккелгеш, башкызының бурганының баарында ширээзиниң кырынга салып каап тур.
Башкыдан шавыларынга:
– Бо дүне кандыг-даа ыыт-дааш үнзе, маңаа келбес силер – деп тур эвеспе.
Дүн-даа дүшкен. Ламалар мындыг бооп-тур.
Демги башкызы алдын хааржактың аксын чара кагып ажыдыптарга, улуг калдар ыт үне халып келгеш, буру үзелдип, ламаның боскун одура тырткаш, чип хонган тур.
Үш лама дыңнап чыдарга, башкызының өөнде кончуг ыыт-дааш үнген болган.
Үш лама башкызының өөнге келгеш, көөрге, башкызын улуг калдар ыт чип туруп тур эвеспе.
Үш лама-даа чүү боор, ном-самын, бок-сагын алгаш, кашпык хүүргезин чүктээш, үш чүкче базып чоруп берип тур.
Балыкчы Багай-оол ыдын сураглап бады келирге, ламаны чип алган, ыды өг иштинде туруп-тур.
Ламаларның өглерин дажыглап алгаш, улуг ак өгнү тиккеш, боду өг кылып алган. Бир өгнү артык өг кылдыр тип ап тур.
Алдын-Хува даараныр, кайгамчык шевер уруг бооп-тур.
Багай-оол балыктааш, эът оваа кылдыр кыра шаап алыр турган чүве тур эвеспе.
Бир хүн Багай-оол кадынынче кайгап, олуруп бээр апарып тур.
Алдын-Хува олургаш:
– Чоп балыктавас апарган сен? Чүнүң-биле амыдыраар бис, Багай-оол? __ дээрге, бирээзи олургаш:
– Сээң чаражыңны кайгааш, андыг кижи тур мен – деп харыылаан чүвең эргин.
Алдын-Хува олургаш:
– Андыг кижи болзуңза – дээш, бодунда чараш чуруун чурааш, тутсуп бээрге, Багай-оол ам балыктап чоруп тур.
Бир-ле Багай-оол сугга чунуп олургаш, кадайының чуруун, хат хадааш, алзыпкан.
Кара-Хемни куду суг-биле бады барып тур.
Багай-оол өөнге ыглап кылаштап кээп тур эвеспе.
Кадыны олургаш:
– Чоп ыглап чор сен? – дээрге,
– Сээң чурууң сугга алзыптым – дээрге, бирээзи олургаш:
– Ам өлбээн бодуң, өлүр дээн-дир сен, өшпээн одуң, ам өжер дээн-дир – деп харыылааш, дааранып олурган чүвең эргин.
Ол чурук Кара-Хемниң суун куду баткаш, хемниң аксында хөлге салдап турганын шивишкин кадай тып алгаш, ол хемниң аксында чурттап турар чүс сес кадынныг Бамбың-Хаанга аппарып берип тур. 
Бамбың-Хаан ол чурукту көргеш, ол уругнуң чаражын кайгааш, ийи хаазын кыйгыртып эккелгеш, ол чурукту тудускаш, эзер-чүгенниг аътты четтиргеш:
– Ол уругну тып эккелиңер! – деп дужаагаш, чоруткан чүвези эргин.
Ийи хаа Кара-Хемни өрү чоруп олурарга, хеминиң унунда ийи ак өгге чедип келгеш, улуг ак өгге кирип, чуруун уштуп берип олуруп-тур.
Алдын-Хува келген хааларга амданныг аъш-чемин салып, хүндүлеп турган чүвең эргин.
Алдын-Хува ам канчаар боор, чоруур ужурга таваржып тур. Балыкчы Багай-оолду өгден үндүр имнеп алгаш, уттундурбас чагыын чагып:
– Сен алды ай болгаш, чеде бээр сен. Ол баарыңда ачамның  самак* калчан кара шарызы бар эвеспе. Ол шарыны «Эзер, хеп-херексели-биле, эдик-хеп-биле кады бер» дээриңге бээр эвеспе. Ол эдик-хепти кеткеш, ол шарыны мунгаш, чеде бергеш, хаанның аалының бертинде албатызының аразынга шарың-биле самактып* хап турар сен. Оон ыңай мен билгей мен аан – деп, чагыын чагааш, Алдын-Хува хаалар-биле кады хап тур эвеспе.
Алдын-Хува чеде бээрге, Бамбың-Хаан чүс сес кадыны ара-албатызын эдерткен, уткаан, аъдын хаалары баглаашка баглаан, бодун өгже сөлеп  киирип турар бооп-тур.
Иштин-даштын ара-албатызы чону «Хаанның биче кадыны моорлап чедип келген» дижип, канчаар-даа аажок чугаалашкан туруп-тур эвеспе.
Алдын-Хува кадынга чиң шайын хайындырып, кудуп, чигир- боовазын салып, хүндүлеп турган-даа чүвең эргин.
Алдын-Хува кадын хаанның арнынче-даа көрбес, хаанга кара хөңнү чок, даш ышкаш, кончуг-даа кадыг-мерге* уруг олуруп-тур.
Аал-чуртунда чыдып калган балыкчы Багай-оол бир хүн балыктап тургаш, сактып, боданып турарга, кадынның чагып каан алды ай хуусаазы чедип келген болган чүвең эргин.
База Кара-Хемниң бир адырында чурттап турар балыкчы Багай-оолдуң каш өшкүлүг кырган ада-иези бар чүве-дир. Багай-оол ада-иезин көрүп алыр дээш, хап чеде бээрге, ада-иезиниң каш өшкүзү өскен, боттары кончуг эки чурттап олурган бооп-тур.
Багай-оол ада-иезинге аманныг амыр-мендизин айтырып, бодунуң көжүрүп алыры-биле чугаазын чугаалаарга, кырган ада-иези чөпшээреп олуруп-тур эвеспе.
Ам даарта ада-иезин көжүрүп эккелгеш, биче өөнге олуртуп кааш, Караты-Хаан катының аалынга хап чеде бергеш, мөңгүн аастыг көгээржикте арагазын сөңнеп, кулуруг кадаан* куду тудуп, катынга бараалгап, ак кадаан өрү тудуп, бараалгап келген.
Чоруунуң дугайында чугаалап олурган чүве эргин.
Хаан каты самак калчан кара шарызын Асгакалдай сайын кадарчыга эдик-хеп, бүрүн херексели-биле хаан каты эккелдирип бээрге, Багай-оол-даа чүү боор, мыйыстыг самак калчан кара шарызын эзертээш, уугу чүү-биле кылган тонун кеткеш, дээлдиген чүү-биле кылган бөргүн кеткеш, иви  кежи-биле кылган идиин кеткеш, часкы кежи-биле кылган чанчык хавын азынгаш, докпак даңзазын азынгаш, мөңгүн-биле каастап кылган кудургазын баглааш, кымчылангаш, Багай-оол аалынга шарызын самактып хап келгеш, ада-иезинге чагыын чагааш, «Кара-Хемниң аксында чурттап турар Бамбың-Хаан-биле адаан-мөөрейим бар чүве» дээш, хап берип тур.
Чүс сес кадынныг Бамбың-Хаанның аалының соңгу талазында албатызының кыдыынга чедип келгеш, аалдар кезип, самактып хап тур.
Хаанның ара-албаты чондан «Кайгамчык эдик-хептиг бурган чаларап келген» дижип, анда-мында аалдар балыкчы Багай-оолду чалап туруп-тур.
Ол аразында хаанга дыңналы берген чүве эргин. Хаан хааларын эккелгеш, бурган чаларап келген чүве тур.
– Ол бурганны маңаа чалап эккелиңер! – дээш, чорудуптарга, ол аразында, удаваанда Багай-оол чедип келген.
Хаан тура халааш, улуг ак кадак тудуп, амыр-мендизин айтырып, аманың чугаазын чугаалажып эгелээн чүвең эргин.
Хаандан:
– Чылгы сүрүүм баштыңы, аът маңнап четпес чыраа кара аътты мөңгүн эзер-чүгени-биле, мээң торгу маңнык эдик-хевимни силерге тудайн, башкы. Хөлгеңерни меңээ ол-ла эдик-хеви-биле бүрүн берип көрүңер! – деп тур.
– Хаан силер алыр ужурлуг болганда, мен бээр аппаар мен – дээш, Багай-оол самак кара шарызы биле эдик-хевин бүрүнү-биле бериптерге, хаан эдик-хевин кеткеш, самак кара шарызын мунгаш:
– «Аалдың мурнунда ара-албатызын үш хонукта кезиир мен – дээш, хап берип тур эвеспе.
Алдын-Хува чиң шайын хайындырып, чигир-боовазын быжырып, бүдүн ирттиң ужазын бүдүн-бүдүнү-биле быжырып алгаш, Багай-оолга салып, хүндүлеп, каткы-хөглүг чугаазын чугаалап олуруп-тур.
Бай Караты-Хаан чүү боор, ара-албатызынга үш хонукта саяктадып кээрге, эдик-хевин кижи аайын тыппас, элбер-салбар хептиг, саяк кара шарылыг чүве тутсуп туруп берген бооп-тур.
Хаанның ара-албатызы «Бир кончуг бук тывылган» дижип, мындыг бооп барган тур.
Ол аразында Алдын-Хува:
– Хаанның девискээринде кижи көрбээн, кижи андыг бук-шулбу тывылган тур – дээш, базып каары-биле дужаалын ара-албатызынга тараткаш, хаанның өргээзиниң херим аксынга ол шулбу кээр чүве болза, боолап каары-биле чеди шеригни тургускан тур.
Бирээ шериглер таңныылдап турарга, кежээ имирде кайгамчыктыг элбер-салбар эдик-хептиг, калчан кара шары мунган, самактаткан чүве хап кээп-тир.
Шериглер чүү боор, ол хаалга аксынга салбаңнады адып каан чүве тур эвеспе. Бамбың-Хаан бастынган тур.
Бамбың-Хаанның чүс сес кадынын оран-чуртунче ара-албатызы, азыраан малы-биле чедирер. Хаанның бо күрүнени чагырар хааны домумалыр деп дужаал үндүрүп тур.
Чүс сес хаандан ара-албаты Бамбың-Хаанның кадыг-дошкун, мерге байдалга таварыштырып чораанын чугаалажып, чеди хонукта шайлалга кылгаш, тарап чорудар дижип, челелиг куннун челези-биле тудуп, челелиг бызаазын челези-биле тудуп,  далай дег арагазын чыып, таңды дег боова-боорзаан, эът-чемин белеткеп турган чүве эвеспе эргин.
Айның чаазы, хүннүң эртезинде чыглып келген. Улуг шайлалганы кылып, улуг-улуг лама хуурак, улуг-улуг бүрээ-бүшкүүрүн тыртып, биче-биче лама хуурак биче-биче бүрээ-бүшкүүрүн тыртып, чеди хонукта шайлалганы кылгаш, балыкчы Багай-оолду ол күрүнени чагырары-биле хаан ширээзинге олуртуп турган иргин.
Балыкчы Багай-оол Караты-Хаан атты алгаш, чүс сес кадынны боттарынга хамаарышкан ара-албатызы-биле оран-чуртунга көжүрүп чедиргеш, Бамның-Хаанның кодан-чуртунга куйт дээр кускун, сайт дээр сааскан чок кылдыр олчалап, чаалап алгаш, тос каът шил бажыңын чүс чээрби ак аданга чүдүргеш, база чүс чээрби ак аданга теве өг-үргезин чүдүргеш, оран-чуртунче көжүп чоруп берип тур.
Чер-чуртунга чедип кээрге, багай кырган ада-иези биеэки-биеэкизинден артык эки чурттап туруп-тур.
Ам тос каът шил бажыңын туттур өг-үргезин тиккеш, хаан саадап олурупкан. Мал, ара-албаты Кашпал-Кара хемниң унун сыңышпас бооп-тур.
Кара-Хемниң бажында чурттап турар Багай-оолдуң биеэки Караты-Хаан катының Асгакалдай сайын хавырчызы улуг кара сынның кырынга олургаш, тос кырлыг хола дураны-биле дураннап олурарга, Кара-Хеминиң унунда кайгамчыктыг улуг хола хоорам мал-маган сыңмастаан бооп-тур эвеспе.
Асгакалдай сайын хавырчы аъттангаш, хап чеде бергеш, улуг ак өгже кирип кээрге, Алдын-Хува дуңмазы бо олуруп-тур. Дуңмазы-биле аманныг амыр-мендизин айтыржып, экини чугаалажып, каттыржып, бакты чугаалажып, ыглажып олурган чүвең эргин.
Алдын-Хува акызынга амданныг аъш-чемин салып, шайладып, хүндүлеп-даа туруп-тур.
Асгакалдай сайын хавырчы оон каккаш, хаан, кадынга келгеш:
– Алдын-Хува дуңмамга ужуражып чордум. Чүс сес кадынныг Бамның-Хаандан адаан-мөөрейин тиилеп алгаш, хаанның бодун чок кылдыр баскаш, олчалап-чаалап алган, кода-бажың, мал-маган, ара-албаты Кара-Хемниң унунга сыңышпастаан чүве тур – деп кайгап, хөөреп чугаалап олурган чүвең эргин.
Хаан, кадын ону дыңнааш, арага-дарызын чыып, бүдүн иртти бүдүнү-биле быжырып алгаш, ийи хаазын эдерткеш, уруу, күдээзиниң аалынче аалдап  чорупкан тур эвеспе.
Чеде бээрге, тос каът шил бажыңда уруу, күдээзи олурган чүве-дир.
Уруу, күдээзинге кулурлуг кадаан куду тудуп, ак кадаан өрү тудуп, мендилежип-даа турган чүве-дир. Мөңгүн аастыг көгээржикте арагазын сөңнедип, эрткен-барган эки-бакты аңаа чугаалажып олурганнар чүвең эргин ам.
Хаан каты олургаш, чугаалап тур.
– Мээң хаан төрезин тудар оол чок кижи болгай мен, оглум. Мен-даа назыдап кырыдым. Мээң ара-албаты, күрүнемни база катап чагырар болур чүве тур –  деп, хаан каты мындыг чугаалаарга, ол хаанның азыраан малы, албатызын, коданын карарты база-ла көжүрүп алган чүвези эргин.
Ам-даа эр чүү боор, бажын ашкан малдыг, эктин ашкан эттиг, кайгамчыктыг бай хаан бооп, чигин чире, омун одура чурттап чоруй барып тур эвеспе.
Ол баарды, мен келдим.