Аргачы, Мегечи

(Ондар Чамыяң Чалбакович ыткан)
 
Чаа, эртенгиниң эктинде-даа, бурунгунуң мурнунда-даа, буга-деге шагда-даа, шаг чүве мөнгээр шагда-даа, шажын херээ доктаар шагда Аргачы, Мегечи деп ийи кижи чоруп чораан чүвези иргин.
Аргачы, Мегечи деп ийи кижи чоруп чорааштың, Аргачының аалынга Мегечи-даа таваржып келген чүвези иргин.
Аргачы олургаштың:
– Сени мегечи кижи дээр, эжим. Ындыг болза, мени мегелеп көрем – деп, мынчап-даа олурган эвеспе аан.
– Богдазын, азыразын, ынчанмайн канчаар. Сени мегелеп көрейн дээримге, мегечи дээр чүвемни аалымда каапкаш, кээп-тир эвес мен бе, эжим. Ындыг болза, мээ аъдыңны берип көрем __ деп, мынча дээн чүвези иргин.
– Ам үр болбас чүве сен бе? – дээрге:
 Аъттанып алзымза,  кайын удаар боор мен, дораан хап келгей-ле мен – дээштиң, Аргачының аъдын ачылап, мунуп алгаштың, Мегечи аалынче хап чоруй барган чүвези иргин.
Аалынга хап келгештиң, Мегечи Аргачының аъдын-даа соп чип алган-даа чүвези иргин.
Соккаштың, кежин даштын чадып каггаштың, эъдин чип-даа хонган чүвези иргин. Оон ам Мегечи-даа кайнаар барган чүве, хондур чиде бээрге-ле, «Чүү мындыг чүве боор бо, үр болбайн чедип кээр мен дээш, чой барган кижи эвекпе. Бо канчап барган кижи боор, чүү адам кижи боор».
Эртен эрте-ле даң бажында маңнап чедип кээрге, улуг алгы чадып каан чыткан, өг даштында.
– Бо чүү боор? –  дээштиң, топтап көөрге, аъдын соккаштың, кежин чадып каан чыткан, мындыг-даа болган эвеспе аан.
– Чоп кончуг хей боор бо! – дээш, Мегечиниң багай кояан* соп каапкан-даа чүвези иргин, багай өөн өрттедип үндүрүпкен-даа чүвези иргин.
Мегечи чедип келгештиң, багай кояан-даа кожайтыр доңуруп тура хонган-даа чүвези иргин.
Багай өөнүң хуюун бөле ширбип алгаш, бир тулуп* долдур тырып алган чүвези иргин. Бир тулуп долдур дыгып алгаштың, хавын ам катташтыр чүктеп алгаштың, хаанның аалынга чүктеп алгаштың, базып чедип келген эвеспе аан.
Хаанның арзылаң ыттары-даа туткулай берген чүвези иргин. Туткулай бээрге, ынча-мынча, көстүр-көзүлбес келгеш, аал көстүрүнге көстүр-көзүлбес, ынча-мынча черге, арыгда дытта чөлеп каан чүвези иргин.
Дытта чөлеп кааштың, чүзү болур, хаанның аалынга барган чүвези иргин. Уруглары аъш-чем-даа берип турган чүвези иргин, Мегечиге.
Арай чүве ишпес-даа, аяан шала ырады тургузуп алгаштың, турар, ындыг болган чүвези иргин.
– Чоп чүве ишпес сен? Чүге ынчап орарың ол, акый? – деп, мынча дээн-даа чүвези иргин.
– Арыгда чүнү эккеп кааптың сен? Бараалам – деп, уруглары тургаштың, мынчап олурган иргин.
– Богдазын-азыразын, багай кадайым бар кижи мен. Ындыг болза, улус көргенде, дала бээр, хуула бээр, чүү-даа апаар кижи чүве. Ындыг болган болза, ооң маа* сагыш човааштың,  мынчап олурар кижи-дир мен ийин. Бо аъш-чемни аппарып бээр чоор бе, канчаар чоор дээштиң, ынчангаш чө-даа* чип чадап ор мен – деп, мынчап олурган эвеспе аан.
– Чоп аалга келбес кижил, акым? – деп, уруг-дарыг, хөй улус айтырып орган-даа эвеспе аан.
– Хөй улус көргенде, черле хоржок кижи. Өске кижи көре албас кижи, чүү-даа бооп хуула бээр кижи чүве эвеспе. Өлген кижи-даа бооп боор, азы дүү чүү-даа бооп боор, ыт-куш-даа бооп боор кижи чүве. Хуула бээр, ынчап болбас кончуг кижи болгай – деп, мынчап олурган чүвези иргин.
– Бис көөр бис, көөр бис, акым! – деп-даа турган чүвези.
– Ындыг болза, көөр болзугарга*, ам хуула бээр,  мээң кадайым чер хоржок – деп чугаалап олурган иргин аан.
– Ындыг болза, кадайымны хуулдуруптар болзугарга, силерниң бирээңерни кадай кылдыр алыр эвес мен бе, ыявыла – деп мынчап олурган-даа эвеспе.
– Бирээвис ыяп-ла сээ баар бис хан, барбайн канчаар – деп чугаалап-даа орган иргин ийин аар.
– Ындыг болза, барыңар, уруглар, баар-дыр силер, уруглар. Чанында тулупта чүве бар чүве эвеспе. Ол болза, улуска көргүспес чүвем чүве – деп олурган чүве иргин.
– Ону кижи көрзе, кандыг чүвел, акым? – деп орарга,
– Ынчап болбас, кончуг торгу пөс чүве болгай-ла. Медээжок каас чүвем ол кижи болгай мен, чаңгыс ап чоруур. Кижи черле көрүп болбас чүве эвеспе, демдектеп, баглап каан аскын, уруг – деп, мынчап-даа олурган иргин.
– Ону кижи көрүп болбас. Ону хуулдуруптар болза, ол тулупту долдур силер мээ ара-амытан торгу-пөс, амытан каас чүве дыгып бээр силер – деп, мындыг чугаа чугаалап олурган эвеспе аан.
Ам чүзү болуру-ла, ындыг болган болза, ол орта уруглар:
– Көөр улус бис, торгу-пөстен-даа долдур дыгып бергей-ле бис – деп.
– Бистиң бирээвисти кадай кылдыр алыр сен – дээш, чыгаан-даңгырак деп чүве-даа бергештиң-не, Мегечиге-даа, уруглар-даа чүү боор ийик, халчып-ла чоруткан иргин.
– Доң кижи доң кижи болбайн канчаар, өрттең кижи өрттең кижи болбайн канчаар – деп, маңнажып келген-даа чүвези иргин.
– Ядараан кулугурлар! – деп, Мегечи ыглап-сыктап турда:
– Бирээңерни кадай кылдыр алыр мен – дээн.
– Ам мен баар мен, кадай кылдыр – деп барган.
Бирээзин-даа кадай кылдыр ап алган чүвези иргин.
Оон ам ол чүвезин, тулупта чүвезин тө силгип каапкаштың, тулупту долдур торгу пөс дыгып берген чүвези иргин.
Оозун чүктеп алгаштың, Мегечи-даа биеэги черинге ап четкештиң, чүзү боор, торгу-пөс өг тип алган иргин.
Ындыг торгу-пөс-биле бүткен өг, ишти-дашты-биле ындыг өг тип алган эвеспе аан.
Аргачы-даа:
– Мегечиниң багай кояан соп каапкан мен. Багай өөн өрттедипкен мен. Ам хөөкүй канчап олур ирги? – дээштиң, база-ла бир эртен-не халып чедип кээрге-даа, чүзү болур, ында кончуг торгу пөс өг турган чүвези иргин.
Кире халып кээрге, биеэгиден-даа артык чараш-чаагай кадайлыг, мындыг олурган чүве иргин.
– Богдазын, азыразын, эжиким, бо кандыг аайлыг кижи боор сен? Сээң багай өөңнү өрттеткеш, багай кадайыңны соп каапкаш, барган эвейик мен бе – дээрге:
– Сен ышкаш эки салымныг-чаяанныг кижи бар деп бе аан, эжиким! – деп-даа олурган чүвези иргин.
– Дөө черге баарымга, ындыг болза, адам-ием үвүн үлешкен, чүү канчанган турган черинге чеде берип-тир эвес мен бе. Аза черинге барып чеде берип-тир эвес мен бе (Аза черинге барып чеде бергештиң, чок аза черинден өскээр чораан). Дөө ол бистиң хаанның болза каң-сүрүг мал-маган чүве дээрге-ле сырыңгаан, хуюк чиртип турар чүве-дир – деп, мынчап-даа олурган чүвези иргин.
– Ширээ буду шилчий берген, кижи буду-биле буттап турар чүве-дир. Ынчангаштың ол хаанның шаңнаан чүвези-дир ийин – деп, мынча-даа дээн чүвези иргин.
– Ам хереглээр ирги бе? – деп, мынчап олурган эвеспе аан.
– Хереглевейн канчаар. «Ам-даа кижи буду болза» деп, мынчап турар чорду. Өртең, хуюк дээрге хөй малга чедишпес чүве-дир. «Ам-даа хуюк болза»  деп турар чорбады бе. «Бир тулуп, бир таалың хире хуюк болза» дижип турар чордулар – деп, мынчап олурган чүвези иргин.
– Мынчангаштың мээ мындыг чараш кадай шаңнады, хаанывыс болза. Мындыг торгу пөс деп чүве берди, өг шып алдым – деп, мындыг чүве чугаалаан чүвези иргин ийин.
Аргачы шымдай Мегечиниң шайын дүрген-дүрген аартап орган иргин. Шымдай ижип алгаштың, аалынга чедип келгештиң-даа, багай кадайын соккаштың, ол даңны атсыр доңуруп тура хонган.
Багай өөн өрттедипкештиң, база бир тулуп кылдыр уруп турган.
Тура хонгаштың, даартазында катташтыр чүктеп алгаштың-даа, хаанның аалынче кылаштап чоруп каан эвеспе.
Оон ам-даа чүзү боор, арзылаң ыттары туткулап, маңнажып келген.
– Чүү кел чыдыр, уруглар? – деп, мынча дээн.
– Сарыг чүве чүктээн бир кижи кел чыдыр. Көөрүмге, Аргачы-ла-дыр – деп, ынчап-даа турган чүвези иргин.
Даштын өг кыйыынга дирт кылдыр дүжүрүп кааш, кире берген-даа эвеспе.
– Чүнү чүктеп келдиң, Аргачы? – деп, мынчап-даа олурган.
Хаан-агбай* мынчап-даа айтырып орган эвеспе аан.
– Силерниң мал-маган сырыңгаан чүве дээрге, хүл чиртип турар чүве дээрге, мен багай өөм өрттедип алгаштың, келдим эвеспе, хаан-авыгай. Эки чүве дээрге, мынчангаштың хүл тыппайн турар деп дыңнааштың __ деп, мынчап-даа олурган чүвези иргин.
– Ширээ буду шилчий берген чүве, кижи буду-биле буттап турар чүве дээрге, багай кадайымны соп алгаш, келдим эвеспе, хаан-авыгай – деп, мынчап турган-даа чүвези эвеспе.
– Кулугурну, аа, чүүже? Кижиниң мал-маганынга кыжанып кел чыдар сен. Кижи аалынга өлген-читкен кижи чүктеп алгаш, кел чыдар сен. Чадараан тарийги боор бо! Баглаңар, баглап эккелиңер, мону! – деп, хаан оолдарынга мынча дээн чүвези иргин ийин аарай.
Хаан оолдары баглап алгаш, эккелген чүвези иргин.
– Хөрээниң эъди өгдейгиже, белиниң эъди шүгдүйгүже – дээштиң:
– Дүү ол боос бениң кыйыынга аппарып кагар! – дээш:
– Чиргилчинниг чиңге ховуга, карак четпес караңгайның кара ховузунга аппарып кааптыгар ам, Аргачыны – деп-даа, мынча дээн чүвези иргин.
Ол орта шанактыг аътка шанактай тыртып алгаштың, ол орта аппарып каапкан чүвези иргин, Аргачыны-даа.
Аргачы-даа ол орта чыткаштың, чүрек-чараа аарып-даа, багай-ла чыткан-даа эвеспе аан.
Буга суундан амыдырап, арай боорда шапталып, чүрээ аарып, кузуп-даа, буга суу ижип, ынчап-даа чыткаштың, бектенип*-даа үнген кижи иргин.
Та чеже-кажага чыткан кижи ыйнаан, хөөкүй. Үңгеп-союп чорааштың, дээктелзе-дээктелзе, улам-на дээктелип келгештиң, чүзү боорул, оон ам оозундан экирип-сегип алгаштың:
– Чер кулугурну Мегечини өлүрер кижи мен – дээштиң-даа, чүзү болур-ла, Мегечиниң аалындыва кылаштап чоруп каан эвеспе аан.
Кылаштап чоруп кааштың, Мегечиниң өөнге-даа барып кире берген чүвези иргин.
– Сени мен өлүрер дээш, келдим – дээш, кырындыва халый бээр деп барган иргин.
Халыыр деп баарга:
– Адыр, эжим. Өлүр кижиниң сөзүн дыңнаар, өлүрер малдың ханын алыр деп чүве бар ийик, эжиким. Ындыг болза мен алыс арыг сөөктүг кижи мен, эжиким. Ындыг болза чеди оруктуң белдирин орта ыяшка, дытка чыпшыр шарып алгаштың, мени ындыг болза ам, алыс арыг сөөктүг кижи мен, артыш ыяжы-биле өрттедип өлүрер сен шүве – деп, мынча дээн-даа чүвези иргин.
– Ынчалыйн – дээштиң, Аргачы-даа чүзү боор, Мегечини ап алгаштың, та кайда чүвези ыйнаан, чеди орук белдири улуг оруктар белдири бар чүвези иргин, шак ынаар ап алгаштың, чоруткаштың, дытка чыпшыр шарып алган-даа чүвези иргин.
Артыш ыяжы кайда боорук, тайгадыва артыш ыяштап үнүп келген чүвези иргин.
Чиде-ле берген чүвези иргин. Ында-ла так шарып каан кижизи чештинмес-даа чыткан-на иргин.
Демги Мегечи чыткаштың, көөрге, хаанның караа көзүлбес тажызы чортуп олурган-даа чүвези иргин.
Мегечи чыткаштың, бир талакы караан базып алгаштың, база-ла чыткан-даа чүвези иргин.
Хаанның караа көзүлбес тажызы чортуп чедип келгеш:
– Чүге мынчап чыдыр сен, акым? – деп, мынча-даа дээн чүвези иргин
– Караам багай кижи мен. Мынчап чыдарга, «Чеди оруктуң белдиринге каракталы бээр чүве» дээн дээрге, ынчангаштың чыдыр эвес мен бе – деп-даа чыткан иргин.
– Богдазын, азыразын, акым, мен ынчалыйн – деп турган-даа чүвези иргин ийин.
– Ындыг болза, сен борта мынчап чыдар болзуңза, дораан каракталы бээр сен – деп, мынча дээн иргин.
– Ындыг болза бодан мени чежип адырыптыйт – деп, мынча-даа дээн чүвези иргин.
Оон чежип адырыпкан-даа чүвези иргин.
Хаанның караа көзүлбес тажызы кара киш кежи бөрттүг, кара торгу тоннуг, кара саар идиктиг-даа чүвези иргин ийин аарый.
– Мындыг идик-хептиг кижи хоржок боор чүве. Мээң идик-хевимни кедип алам – деп, мынча дээн чүвези иргин.
Мегечиниң багай идик-хевин кедип алгаштың, чүзү боорук, Мегечиге кара киш кежи бөргүн, кара торгу тонун, кара саар идиин уштуп-даа берген чүвези иргин.
Мегечи-даа чүзү болур, так кылдыр чыпшыр шарып-даа каан иргин, хаанның караа көзүлбес тажызын.
Ам-даа чүзү болурул, шидип-даа каан-даа иргин. Шарып кааштың-даа:
– Чанынга кижи турарга, хоржок чүве. Мен чой барайн, ырадыр – дээштиң, мынча дээн иргин.
– Ынчал хан, акым. Шымдай ырады чой бар, акым – дээн чүвези иргин.
Чой барган-даа чүвези иргин ийин.
Даарта кежээзинде чүве-ле агбаңнаар. Көрүп чыдарга, агбаң-сагбаң ыяш чүктээн чадаг кижи кээп, кел чыткан-даа эвеспе аан.
Чугааланып кел чыдар кижи болган, дыңнап чыдарга:
– Аргалааш, эки-ле ынчап чыт. Сен кулугурну шүве, харлаң – дижип:
– Чүү чүве-даа ышкаш, тайгадан артыш ыяш тепсинкеш, туруптум, ядараан хей. Чер хаанның караа көзүлбес тажызын өттүнүп, карааң базып алгаш, чыдар сен. Чер сени көрүп тур шүве, эжим – деп-даа чоруп олурган чүвези иргин.
Ынчангаштың келгештиң,  будунуң адаанга от сала берген-даа эвеспе.
– Өске кижи мен! Өске кижи мен! Өөршээзин, азыразын! – деп, алгырып чыткыжа-ла:
– Сен кулугур хаанның караа көзүлбес тажызын өттүнүп чыдар, арта-ла кижи хинчектээн! – дээштиң, оттан ужудуп, ол артыжы-биле өрттедип үндүрүпкен чүвези иргин, хаанның караа көзүлбес тажызын-даа.
Ол ынчангаштың, өрттедип үндүрүпкештиң-даа, даарта-соңгузу хүн барып, «Мегечини өлүрүп каапкан эвек мен бе. Мегечиниң багай кояа канчап олур ирги?» дээштиң, база-ла чүзү болуру-ла, Мегечиниң аалындыва Аргачы-даа кылаштап чоруп-даа келдиң эвеспе аан.
Кылаштап чоруп бергештиң, ол орта кылаштап чедип келген чүвези иргин. Кылаштап чедип келгештиң, Аргачы-даа кире бээрге, дөрде кара киш кежи бөрттүг, кара торгу тоннуг, кара саар идиктиг, биеэгиден-даа артык силий берген, мындыг олурдуң эвеспе аан.
Ол орта амырлажып-мендилежип-даа:
– Көдеким, халагым! Сени мен өрттедип өлүрүп каапкан эвек мен бе. Канчап мынчап чедип келдиң? – деп-даа, мынчап олурган чүвези иргин ийин.
– Сен ышкаш эки чаяанныг кижи бар деп бе, эжиким. Ана адам-ием үвүн үлешкен черинге, аза черинге чеде берип-тир эвес мен бе. Шаңнаан чүвези бо-дур: кара киш кежи бөрт, кара торгу тон, кара саар идик – деп-даа, мынчап олурдуң эвеспе аан.
– Сээң адаң-иең база соңгузу хүн, соондаа хүн үлежир, үвүн, деп турар чорбады бе – деп, мындыг чүве чугаалап олурган чүвези иргин ийин.
– Бараа магалыг-даа чүве-дир але, эжиким! – деп-даа, мынчап олурган чүвези иргин.
– Мен канчалыйн, чоонайн, эжиким? Хая-тайгаже-даа чүге ыяштап бар чыдар сен! Бергези кончуг тайга чорбады бе, тайганың ыраа дээрге. Мени будук-садык-биле өрттедип үндүрүптүп көрем – деп, мынча дээн-даа чүве иргин.
– Канчаар чүвел, чеди оруктуң белдиринге эки чүве бе, анаа черге эки чүве бе, эжиким? – деп-даа, мынчап олурган чүвези иргин.
– Чеди оруктуң белдири эки болгай аан – деп кааштың-даа, Аргачыны ам чеди оруктуң белдиринге аппарып алгаштың, будук-садык чыып алгаштың, будук-садык-биле өрттедип өлүрүп-даа кааптың эвеспе аан аар.
Оон ам дыңнап турарга-ла, «Хаанның караа көзүлбес тажызы чиде берген» деп, соңгаартан Сойтуң-Куу деп хам хооп эккелген, хам хамнадып турар, мындыг-даа сураглыг болган чүвези иргин.
Мегечини:
– Эвээш-биче ажыл-агыйдан кылчып берип көрем, оол – дээш, бир кижи ыдыпкан-даа чүвези иргин.
Хаанының аалынга чеде берген-даа чүвези иргин. Чеде бергештиң-даа, ол орта-ла ажылдажып берип турдуң аан эвеспе.
Чылгы-чалгы хавырып-даа, дузалап турган-даа чүве иргин.
Соңгаартан Сойтуң-Куу деп хам хооп эккелген, хамнааштың-даа чүнү-даа билбес, мындыг-даа хам болдуң эвеспе аан.
Демги ол хамны аалынга аппарып каапкан-даа чүвези иргин.
Буруңгаартан Буйтуң-Куу деп хам хооп эккелген чүвези иргин.
Буруңгаартан хооп эккелген Буйтуң-Куу деп хамның хамын дыңнап турарга:
– Аргачыда болду бе, Мегечиде болду бе? – деп алганып турар хевирлиг болган-на эвеспе аан.
– Боктазын, азыразын! Бо-даа болбаан чүве-дир – дээш, Мегечи үнүп келгештиң, даштын кажаалап каан хамытан хөй чылгы бар чүвези иргин, көгээржикке сай уруп кааштың, чүзү боор, бир эмдик бениң кудуруунга баглап кааштың, чаяа орта дээрге, оон дывылааш дээрге-ле, хамык мал аагайндыр, чиигайндыр дывылап үнер орта, хаан боттары баштап алгаштың, дашкаар үнер халыыр орта, карыштыр кире халып келгеш, ол орта хамнап турган хамны туткаштың, көгээр иштиндиве куду баштандыр киир октапкан чүвези иргин, Мегечи-даа.
Оон ам-даа чүзү боор, хаан боттары кирип-даа келген чүвези иргин ийин.
– Аа, богда, өршээ-азыра! Чүү адазы чоор? Корга бердим. Чүү адам дааш-диңмиттиг чоор! – деп, ынчап-даа таакпылап-даа олурдуң эвеспе аан.
Ынчап олургаштың ам:
– Дем борта хамнап турган хамывыс кайыл? Ок-көдек, оовус канчап барганы ол чоор? – деп-даа, мынчап-даа олурган чүвези иргин ийин.
– Каям, сускаарымны, оол, хойтпактан кудуп эккелем, Мегечи – деп, мынчап-даа олурган чүвези иргин.
Туруп-даа кээр орта, чеде бергештиң:
– Көгээр бышкызы хадың ыяш бооругай, хам кижи болур чүве бе? Кандыг аайлыг чүвел, хаан-авыгай? – деп, мынчап-даа олурган чүвези иргин ийин аар.
– Богдазын, азыразын! Белиңчи кончуг хам кижи корткаштың, көгээр иштинче кире халый бергени ол-дур аа, оол – деп, мынчап-даа олурган чүвези иргин ийин.
Ол орта-даа орарга:
– Мегечи, ам ат болган-дыр. Ажы-төлү көвей кижи болбас ийикпе. Ам ат болган-дыр. Канчап, чооп чедирер? Канчаар, чоорул? – деп-даа.
– Мүн-не сен аргазын-мегезин кылып көрем, дуңмай, арга-меге эртемге катчыр чүве болгай – деп, мынчап-даа олурган чүве иргин.
– Магат чүве, канчап барган кижи боор, бо авыгай? Сен, Мегечи, ам аргазын кылып көрем __ деп, мынчап орган иргин.
– Хан, кылбайн аан, хаан-авыгай – деп, мынчап-даа олурган иргин.
– Бирээни тевени, бир аданнан тудуп эккелиңер! – дээрге:
– Эмдик адан бе? – дээрге, арай эмдиргей адан тудуп эккеп-даа берген чүве иргин, мунар чүве кылдыр.
– Бир ирттен дөгериптиңер! – дээрге, бир ирт дөгерипкен чүве иргин.
– Мөөнүнге* ханындан кудуп бериңер! – дээн чүве иргин. 
Мөөнүнге ханын куттуруп алган-даа чүвези иргин. Оон ам бир тевене белеткеп алган чүвези иргин.
Буруңгаартан хооп эккелген Буйтуң-Куу деп хамны-даа чүзү боор, ол орта тевеге үңгерип алгаш-даа, чоруп каан эвеспе аан.
Буруңгаар-даа чоруп кааштың-даа, аалдың бетинче баргаштың, дириг кижи ышкаш кылдыр, кожайты ордуруп алгаштың, бар чыдар орта, ызырар ыттар-даа туткулап келген чүвези иргин.
Келир орта-даа чүзү болур, демги тевенезин белеткеп алгаштың, эмдик тевени-даа, эмдиргей аданны киир тепсени кааптар орта, эмдик адан-даа мөөп-мөөп-даа, шыкта аппарып дүжүрген-даа чүвези иргин.
Демги хан-хун чүвезиниң кежин чажырыпкаштың, хан-хунун чара сопкаштың, бодунуң эдик-хеви, арны-бажы балгаштың, демги хамның, ам ынчангаштың дала берген бооп, шыкта чыдарга-ла, уруглары маңнажып келген чүвези иргин.
– Хаанның айбылаан кижизи-ле кончуг-ла элдеп-ле чүве-дир. Ай авыгавыс өлүп калган-дыр але. Улустуң ханын-чинин канчаар чоор! __ деп, мынчап-даа турган чүвези иргин.
– Өршээ, азыразын! Хаан айбылаан кижизи-ле дириг болза! Сактырывыска, тынып-даа чыткан ышкаш – деп-даа, мынчап-даа турганнар иргин.
– Кандыг-дыр сен, акым, кандыг-дыр сен, акым? – деп турганнар иргин.
Билбээчеңнеп чыткан-дыр эвеспе аан.
– Аа, богда, өршээ азыразын! Авыгавыс-даа канчаар ирги бис, хаанывыс айбылаан кижизин – деп, уруглары мынчап турган иргин.
Ынчап тургаштың:
– Ынчалза-даа тынып чыдар, сактырывыска чүгээр хире-дир. Кандыг-дыр сен?
– Аа, богда, багай-ла-дыр мен, дуңмаларым. Канчаар кижи боор мен? – дээрге, өлген кижи-биле өгге аппаргаштың, ынчап турган.
– Ам чүгээр-ле апардым – деп турдуң эвеспе аан аар.
Ынчап тургаштың, ам мегелеп чедирип каапкан-даа чүвези иргин.
Ол орта-ла арга-меге эртемге катчыр чүве деп чүвең ол-даа чүвези иргин. Мегечи баады, мен-даа бо келдим-даа.