Уруг хаанны канчап кажарлапканыл? Черногор улустуң толу

Ядыы кижи чурттап чораан. Уруундан аңгыда ооң кандыг-даа төрели чок турган. Олар чүгле эки кижилерниң ачызында чурттап чорааннар. Уруунуң чүве чугаалаарының угаанныы аажок, ачазын база чараш, эки чугааладып өөредип турган. Бир катап ашак хаанынга бараалгап чеде берген. Хаан ооң чугаазын магадап, кым ынчаар өөредип кагды деп айтырган. Уруум өөредип каан чүве дээн.
— А ол кымдан өөренип алганы ол?- деп, хаан айтырган.
— Ону бистиң чединмезивис ынчаар албадапкан- дээн.
Ынчаар орта хаан аңаа үжен куш чуургазы бергеш:
— Боларны урууңга аппарып бергеш, оон дагаа оолдарындан өстүрүп берзин дидир деп чугаалаар сен. Өстүрүп берзе, шаңнаар мен, чадап кагза, сени эттээр мен- деп-тир.
Ашак муңарааш, ыглап-сыктап чанып келгеш, уруунга шуптузун чугаалап берген. Ол чуургаларны быжырып каан деп билип каапкаш, ажырбас, мен бодум билийн дээш, ачазын удуп чыдып ал дээш чорудупкан. Ачазы уруунуң сөзүн дыңнааш, удуп чыдып алган. Уруу улуг кочал алгаш, суг куткаш, ынаар чочак-тарааны ургаш, хайындырыпкан.
Эртенинде ол ачазын кый деп алгаш, шарыларынга андазындан кошкаш, хаанның эртер оруунуң аксынга черден тары- деп-тир.
Хаан эртип чыдырда, чочак-тарааң чашпышаан: « Эх, шарылар, дүргедеңер! Хайындырып каан чочак-тараа үнер-ле болзунам» деп алгырар сен. Хаан тургаш: « Хайындырып каан чочак-тараа канчап үнер чүвел?» деп айтырар эвеспе. « Хайындырып каан дагаа чуургаларындан дагаа оолдары үндүрүп алыры-биле дөмей-ле ыйнаан» деп харыылаар сен- дээн.
Ащак уруун дыңнааш, орук кыдыынга чер тарыыр дээш чоруп каан.
Хаан эртип чыдырда, ашак ону көрүп кааш, алгырган:
— Эй! Шарылыр, дүргедеңер! Хайындырып каан чочак-тараа үнер-ле болзун!
Хаан доктаай берген.
— Хайындырып каан чочак-тараа канчап үнер чүвел?­-  дээн.
— Хайындырып каан дагаа чуургаларындан дагаа оолдары үндүрүп алыры-биле дөмей-ле ыйнаан, хааным- деп харыылаан.
Хаан ону уруу ынчаар өөредип каан-дыр деп билип каапкан.. Ол чалчаларынга ядыы ашакты туткаш эккээрин дужааган.
Хаан аңаа бир дүрүг хендир бергеш:
— Мону ап алгаш, канаттан, парустан, черле ынчаш корабльге херек херекселдерден кылып каар сен, кылбас болзуңза, бажың чок болур эвеспе- дээн.
Ашак хендирни корга-ирги ап алгаш, ыглай каапкаш, ол-ла бүгүнү уруунга чугаалап бээр дээш чанып чорупкан. Уруу мен бодум билгей мен аан дээш, ачазын удуп ал дээш чорудупкан. Эртенинде бичии ыяш ап алгаш, ачазын оттуруп алгаш, чугаалаан:
— Бо бичии ыяшты ап алгаш, хаанга аппарып бер: меңээ быжыг хендирден, ээргииштен,чүң  аргыыр станоктан дээш оон-даа өске херекселдерден кылып берзин, ынчаарда ам ооң чагыын күүседир мен.
Ашак уруун дыңнааш, хаанга баргаш, ол-ла хевээр чуаалап берген. Хаан дыңнап-дыңнап, пат кайгап, ам чүнү канчаарын боданы берип-тир. Элээн болганда, аяк ап бергеш, мынча дээн:
— Урууңга аппарып бер, ооң-биле далайны орнунга чүгле кургаг шөл артып каар кылдыр  узуп каапсын.
Ашак муңгарааш, ыглай каапкаш, аякты аппарып бергеш, уруунга шуптузун чугаалап берген. Оозу эртенге чедир мана, мен бодум билгей мен аан дээн. Эртенинде ол ачазын кый деп алгаш, хендир дырандызы ап бергеш:
Хаанга аппарып бер, ооң-биле бүгү-ле хөлдерни, хемнерни, дамырак сугларны моондактап каапсын, ынчаарда ам мен аңаа далайны соолдур узуп бээр мен.
Ашак баргаш, хаанга шуптузун чугаалап берген. Хаан уруг оон угаанныг-дыр деп билгеш, ону эккээрин дужааган, уруг ачазы-биле ооң мурнунга бараалгап кээрге, мынча деп-тир:
— Чүү эң ырак дыңналырыл?
— Диңмирээшкин биле  хоп-нүгүл эң ырак дыңналыр, хааным- деп, уруг харыылаан.
Ынчаар орта хаан салын суйбааш, бодунуң чоок кижилеринче эргилип келгеш, чугаалаан:
— Мээң салымның үнези кайы хире деп бодаар силер?
Кижи бүрүзү аңгы­-аңгы харыылаар болган, а уруг тургаш:
Хаанның салының үнези чайгы чаъс хире-ле-дир- дээн.
— Уругнуң харыызы өскелерниинден шынга чоок-тур- дээш, хаан уругдан меңээ кадай болур сен бе деп айтырган, чүге дээрге ол ону кадай кылып алыр деп шиитпирлеп алган.
— Ындыг-дыр, хаан. Сээңии-биле болгай аан. Сенден мындыг дилээм бар, саазынга бижип ал, бир эвес сен меңээ хорадап, үндүр ойлады бээр болзуңза, сеткилимге таарышкан чүү-даа болза, ап алыр эргелиг эвес мен бе.
Хаан чөпшээрешкеш, бижип ап-тыр. Оон бээр элээн үе эрткен, хаан кадайынга ажынып үнген.
— Сени кадай кылыр хөңнүм чогул, моон дораан үнүп чор!- дээн.
— Ындыг-дыр, хаан! Чоруй баар мен, чүгле хонуп ап көрейн, эртен маңаа турбас мен.
Хаан чөпшээрээн. А кадын хаанның арагазынга чаагай амданныг оъттар холааш, ону ашкарып-чемгербишаан:
— Ижип, хөглеп ал, хаан! Даарта эртен чарлып, байырлажыр-ла болгай бис, сээң-биле ужурашкан хүнүвүске бодаарга, оон-даа артык аас-кежиктиг болур мен- деп оруп-тур.
Хаан удатпайн-даа удуп калган, а кадын терге эккелгеш, хаанны дагда куйга аппарган. Хаан оттуп келгеш, кайда чыдарын көрүп каапкаш:
— Мени кым бээр эккелди?!- деп алгырган.
— Мен-не эккелдим- деп, кадын харыылаан.
— Ол канчаарың ол? Моон соңгаар сен мээң кадайым эвес сен деп чугааладым чоп.
Кадын саазынын уштуп эккелгеш:
— Шын, хаан, чугаалаан сен харын. Ынчаарга бо саазында чүнү бижип каан-дыр, номчуп көр даан, сээң бажыңыңда мээң сеткилимге кирер чүү-ле бар болдур, сенден чоруп тура, ону ап алып болур-ла болгай мен.
Хаан кадайын өөрээнинден ошкапкан, ооң-биле кады ордузунче чанып кээп-тир.