II

Кокпа орукчугаш бедик кадыр эриктеп, чүс харлыг маслин ыяштарның хөлегези-биле дырлайып чоруткан. Далай чамдыкта ыяштар өттүр көгереш кылдыр көзүлгүлээр, шак ынчан сактырга, далай калбарбышаан, күчүлүг хана дег, көдүрлүп, өңү улам көгерип, чиңгир ногаан бүрү өттүр өңү чидий берген ышкаш болур. Оът-сигенде, ыт-кадында, чоон сыптыг чадаңнарда, виноград сыптарында, ыяштарда улуг-улуг шергилер шиигейнип, оларның үзүк чок хыылаан үнүнден агаар безин сириңейнип турганзыг. Хүн дунааргай, сырын чок, довурактың изиинге таваңгайлар шыдашпас.

Чаңчыккан аайы-биле кырганның мурнунда кылаштап чоруур Сергей тура дүшкеш, оозунуң деңнежип кээрин манап алган.

— Сережа, чүү болду? – деп, кырган айтырган.

— Изиин, кырган-ачай Лодыжкин… Шыдаттынмас-тыр! Эжинген болза аар…

Кырган тура дүшпейн-даа, чаңчыккан аайы-биле эктинде долгаар-хааржаан эткилээш, дериде берген арнын холунуң чеңи-биле чода туткаш, дөвүн чыткан сериин көк далайже көргеш, улуг тынган:

— Ол-даа эки-ле-дир ийин! Ынчалза-даа эжинген соонда суладаары кончуг. Мээң таныжым бир фельдшер далай дузу кижиниң мага-бодун сулададыр чүве дээни кай…

— Мегелептээн бе? – деп, Сергей чигзинип айтырган.

— Кайын ам!.. Чүге мегелээрил ол, ынчаш? Топтуг-даа, арага-дары-даа ишпес кижи… Севастопольда хууда бажыңныг. Оон ыңай моон далайже дүжүп бадар чер-даа чок ийин… Адыр, канчап-чооп-даа чорааш, Мисхорга чедип алыыл, ооң соонда бачыттыг мага-бодувусту сугга былгаптаалы. Дүштеки чем мурнуу чарыында эштири аайлыг эки болгай, а ооң соонда кум кыннып алыр… Магалыг-ла.

Арто соонда чугаа дыңнааш, ээй тырткаш, улузунче дедир халаан. Изигге шыдашпайн, чымчак ак-көк карактары харык чок көрнүп, эгииштээрге, узун дылы уштулаңайнып турган.

— Канчап чор сен, моң? Изиг-дир бе? — деп, кырган ыдындан айтырган.

Ыт узады эзей каапкаш, силгиленмишаан, чиңгежек кылдыр сыйылаан.

— Эх, өңнүүм, чүнү-даа канчалы албас бис… Дер төгүлгүже дээр бо-ла-дыр бис ийин – дээш, Лодыжкин ыдын сургаан дег уламчылаан. — Кызыл арынныг эвес, дүктүг хаайлыг-дыр сен, ынчалза-даа… Че, чор-чор, бут адаанга ээртинген херээң чүл!.. А мен, Сережа, ажыы-биле чугаалаарга, изиг-чылыгга черле ынак мен. Херексел шаптыктыг, ажылым база бар-дыр ийин, оон башка көктүг-шыктыг черге иштим шөртейтипкен чытпас мен бе. Кырган улуска хүнден чугула чүве чүү боор.

Кокпа орук чавызааш, карак чылчырыктаар калбак ак орук-биле каттыжа берген, оруктуң кадыы даш-ла. Граф кижиниң бурунгу сесерлиги моон эгелээн, ында чечектер, фонтаннар, хөлегелиг ногаан үнүштер чүм чүве-ле болгай. Лодыжкин бо черлерни эки билир: чылдың-на виноград үезинде, кажан бүгү Крымга каас, бай болгаш шимээнниг хөй чон дойлуп турда, чүве арттырбайн эргип кааптар.

Мурнуу чүктүң бойдузунуң каазы, шимээни кырганны ындыг-ла өөртпес, ынчалзажок бир-ле дугаарында келген Сергейни дыка хөй чүве магадаткан. Баалың дег, кадыг бүрүлерлиг, улуг ак тавактар дег, чечектерлиг магнолиялар; халайгылай берген бөкпек ви- ноградтар-биле бүргеттинген беседкалар; ак карттыг, адыр-мыдыр баштыг, чүс-чүс харлыг улуг-улуг платан ыяштар; таакпы плантациялары, дамырактар, саарыглар, чер болганда-ла, клумбаларда, кажаалаан черлерде, чайлаг бажыңнарының ханаларында кайгамчык чараш, айыраңнаан өңнүг, чаагай чыттыг розалар оолдуң кенен сеткилинде эң-не магаданчыг чаагай чүве болган. Ол кырганның чеңинден базым санында-ла тырткылап, өөрүшкү-маңнайын сөглеп ханмайн чораан.

— Кырган-ачай, а кырган-ачай, фонтаннарда алдын балыктарны көрем!.. Шынап-ла, кырган-ачай, алдын балыктар-дыр, кырым сынар! – деп, бичии оол алгырып, дал ортузунда хөөлбектиг сесерликтиң херимин өттүр кайгап чораан. – Кырган- ачай, а персиктерни көрем. Чаңгыс ыяшта чеже хөй-дүр!

— Че, кылашта-кылашта, албыстава, аксың аазатпа! – деп, кырган ойнай-сылдай иткилеп чораан. – Адыр, Новороссийск хоорайга чеде бээли, ооң соонда мурнуу чүкче дап бергей бис аан. Ында чогум-на көрүп болур черлер бар болдур ийин. Чижек-биле чугаалап болур мен: Сочи, Адлер, Туапсе, а ооң соонда, оглукум, Сухум, Батум… Ана, карактарың аңгая бээр… Чижээлээрге, пальманы кандыг дээр! Шуут магадаар сен! Уну дээрге семдер, борбак, өйген кидис дег, а ооң бүрүзүнүң бир калбаа-ла бис ийини шуглаптып болур.

— Шынап-ла бе? – деп, Сергей өөрүп, магадаан.

— Ийе, бодуң көөр сен. Оон ыңай чүнү чок дээр боор? Апельсин бар, демги лимон база бар… Садыгга көржүк сен бе?

— Шынап бе?

— Ыяшта астына берген турар-дыр ийин. Бистиинде яблок азы груша кандыг ийик, шуут-ла ыяштың будуундан үнүп кээр, ол ышкаш… Ында элдептиг кижилер бар. Чеде бергеш, көргей бис аан. Чаңгыс-ла багай чүве халыыдаар аарыг бар. Чүге дизе долгандыр ирик тулаа, малгаш, а ооң кадында изиин чүү дээр. Ол черниң улузунга хора чок, а өскээрген келген кижиге багай дивес сен бе. Че, чүзүн шалыраар бис ону, Сергей. Бо херимче кир. Чайлаг бажыңда дыка эки дээргилер чурттап турар чүве ийин… Менден айтырып чор: шуптузун билир мен!

Ынчалзажок ол чедимче чок хүн болган. Чамдык черлерге оларны ырактан-на ойладып, өскелеринге, долгаар-хааржактың өлүмзүргей дунук үнү дыңналыры билек, балконнардан имнеп чорудуптар, бир чамдыктарынга чалчалар «Дээргилер ам-даа келбээн» дээр мындыг. Чүү-даа болза, ийи чайлаг бажыңга көргүскен оюну дээш, эвээш-биче чүвени алган. Кырган кандыг-даа төлевирге хомудавас турган. Херимден үнгеш, орукка кирип алганда, сагыш хан- ган дег, карманында честерни кыңгыраткаш, өөрээн сеткили-биле кырган мынча дээн.

— Ийи биле беш, каттышкаш чеди көпеек… Ам канчаар, Сереж, ол-даа болза акша-дыр ийин. Чеди катап чеди апаарга, чартык акша болу бээр. Ындыг болганда, үжелээ тотканывыс ол-дур, хонар чер тыпты бээр, кырган чүвең Лодыжкин багай-согай аарыын арыдар дээш дашка ишти кылаң-караны ажыра каапса база-ла ажырбас… Эх, дээргилер ону билбес-тирлер ийин. Меңээ чээрби көпеек бээри харамнанчыг, а бешти бээри ыянчыг… ынчангаш ыңай ырадыр чорудуптарлар. Үш-даа көпеекти берзе… Мен аңаа хомудавас-тыр мен ийин. Мен ажырбаас…

Чүге хомудаарыл?

Лодыжкин черле бөдүүн аажы-чаңныг, безин чадаарда ойладырга-даа, химиренмес. Ынчалзажок ол хүн чечектерлиг сесерлик ортузунда чараш чайлаг ээзи, даштындан көөрге чазык шырайлыг, семиссимээр, чаражы аажок херээжен кижи кырганның кылыын хайындырыпкан. Ол херээжен хөгжүмнү аажок кичээнгейлиг дыңнап-дыңнап, Сергейниң акробатиктиг мергежилгелерин болгаш Артонуң каттырынчыг көргүзүүн чүден-даа артык сонуургааш, ооң соонда, бичии оолдуң хар-назынын, ат-шолазын, гимнастикага каяа өөренгенин, кырганның кандыг төрели болурун, оолдуң дөргүл-төрелдери чүнү кылып турарын болгаш өске-даа чүүлдерни шаанга киир айтыргаш, оларны манадып кааш, өрээлинче чорупкан. Ол херээжен он минутада көзүлбээн, харын-даа он беш минута четкен, манаан тудум-на артистер хөлчок чем эреп, идегеп турган. Кырган адыжы-биле аксын дуглааш, оолдуң кулаанга оожум сымыранган-даа:

— Че, Сергей, бистиң аксывыс кежии келген-дир. Сен чүгле мени дыңнап чор, мен билир болдур мен ийин! Хеп азы идик элендизи бериптери магат чок. Ындыызы ыяк-ла боор!

Адак соонда херээжен кижи балконга үнүп келгеш, адаанда Сергейниң дозуп алган шляпазынче бичии ак көпеекти үстүнден куду октапкаш, ол-ла дораан ыңай болган. Көпеек дээрге эрги, ийи талазы элеп калган, артында-ла ортузу үттүг болган. Көпеекти кырган үр-ле элдепсинип көрген. Ол орукка кирип, чайлагдан ырай берген хирезинде-ле, демги көпеектиң деңзизин бодаан дег, адыжында салып алган чораан.

— Ийет… Кажар-ла-дыр! – деп, ол хенертен доктаагаш, чугааланган. – Чүү дээрил аан… А бис үш тенек дыка-ла кызыттывыс. Оода чаңгыс өөктен берген болза, оон дээре оң. Дендезе, ону бир черге чыпшыр илип албас бе. А мындыг үне чок көпеек-биле чүнү канчаар мен? Кончуг херээжен мени кым-бир кижиге дүне када бүдүү суна кааптар деп бодаан боор. Чок, чазып турар-дыр силер, кожай-кыс! Кырган Лодыжкин ындыг бак чүве кылбас болдур эвеспе! Ийет ыңар! Силерниң үнелиг мөңгүнүңерни мынчаптар мен!, Бо-дур!

Кырган ажынмышаан, көпеекти бардам-хедер октаптарга, оозу кошкаак кың дээш, хүл дег ак довурактыг орукка хөмнү берген.

Кырган ашак, бичии оглу база ыды-биле бүгү чайлаг бажыңнарын эргээш, далай кыдыынче бар чораан. Солагай талазында база бир чайлаг бажың арткан. Бедик ак хана, ооң ындыы талазында ээргииштер дег узун кара апаргылаан шыргай кипаристер чайлаг бажыңны дуглап турган. Аргып каан удазын дег чараш хээлиг калбак шой херим аксын өттүр чиңгир ногаан торгу дег газоннуң азыын, төгериктей олурткан чечектерни, ооң ындында шыргай виноград хөлегелеп алган муңгаш дорт аллеяны көрүп болур турган. Газоннуң дал ортузунда сад ажаакчызы кижи кызыл чечектер суггарган турган. Ол кижи хоорзаның үдүн салаазы-биле дуй тудуптарга, оортан аттыккан сугнуң саарыы хүнге челээштелип турган.

Кырган ооң чаны-биле эртер бодаан, ынчалзажок херимче көрүпкеш, арам безеректелип турупкан.

— Сергей, бичии мана – деп, ол кыйгырган. – Кижилер шимчеп турар эвес чүве бе? Элдеп чүве- дир але! Чеже чыл маңаа келбедим дээр, элеш дээр чүве чок турду. Көрүп көрбес бис бе, Сергей?

«Найырал» деп чайлаг бажыңы. Өске кижилер кирип болбас» — деп херим баганаларының бирээзинде бижимелди Сергей номчаан.

— «Найырал» дээн-дир бе? – деп бижик билбес кырган катап айтыргаш. – Ол-дур, ол-дур харын! «Найырал» дээрге ңзулуг-ла эки сөс. Хүнзедир куруг далгыдывыс, а моон черле ап үнер бис. Аңчы ыт ышкаш, думчуум эндевейн-дир. Арта, халы, ыт оглу! Сережа, дидими-биле ойна! Менден үргүлчү айтырып чор: кулугуруң шуптузун билир болдур ийин!