Галина Принцева. Шаанак

* * *
Шаанак чечектелди.
Шаанак.
Дүне, хүндүс, үргүлчүнүң…
Ягаан өңнүг чечективе,
ягаан өңнүг өзүмдүве,
өөскүдүлге чаражынче
өртемчейниң эжиктери
өттүр уткуй ажыттынды.
Карак таалаар чараш өзүм –
кайгамчык ол өртениишкин!
Камгалал чок, өлүмү чок
чараш чечек – бурунгунуң аарышкызы.
Делегей-даа качыгдап тур,
сырын-хат-даа дарызыг-дыр.
Чаагай чыттыг,
чалгаан ягаан далай бооп
шаанак чечектелди.
Шаанак.
 
* * *
Эжиктер-ле ажыттынар,
эң-не ынак кижим келир.
Майның ары чигири-даа,
байырымныг чырык херел,
эргим үн-даа база кирер.
Кеспээн сиген аразынга
кезип, тояап селгүүстеп-даа,
херии, ырап чордувус ийин.
Кежик-чолдуг чордувус ийин.
Хүн-даа ышкам, узун, изиг,
дүн-даа сеңээ чылыг чорду,
кежээ дүжер — хөглүг апаар.
Эжиктер-ле ажыттынар,
эң-не ынак кижим келир.
Дүвүренчиг дамды ыыды,
дүжүп, хадаан бүрү даажы,
харның чайнаан сылдыстары –
майның ары чигири-дир,
байырымныг херелдер-дир,
магап ханмас эргим үн-дүр.
 
* * *
Февральдың чырык дүнү.
Хар чоорган адаанда ол
калбак хову база чырык.
Дээр, черниң аразында
дээскинген куштар изи,
шак бо хар-даа,
шак бо чырык.
Туман черни бүргей ораап,
дургаар шыпкан.  
Ханы дүвү деңнелге чок
кара суглар бузун тынган.
Эриннерге сөс-даа кадар —
дүмбей дүне хоозун сөстүң
дүжүү-даа чок, үнези чок.
 
 
* * *
Үш чыл нүүрү эртип бар чор –
үр-даа болбаан, база катап декабрь ай
өжеш, дидим өскүс хөөннүң
өзээнче киир доңуруп тур.
Шак ол кыштың кыйгызындан,
шактар, хүннер ылгалындан
караңгыдан ыравышаан,
хаяа чырык күзевишаан,
сагыш-сеткил улам-улам
саргыыр, аарыыр, кударанчыг.
Кайы ырак черден мени көрүп кааштың,
хая көрнү бээр-дир сен,
карактарың куду черже хөлүш кынныр.
Ынчангы ол чуртталгада сеңээ харын
ынакшывайн турган-дыр мен –
шынап ындыг.
Хей-ле черге чүдередип чораанывыс
шак бо айдың чырык черге
хензиг-даа бол, тынгартынып
чурттаар кылдыр
шаам-биле, хензиг-даа бол,
ынак чордум.
 
* * *
Арыг, кылаң, аржаан сугнуң унунда
аккыр чечээн долаана-даа херипкен.
Арыг, кылаң, аржаан сугнуң унунда…
авам маңаа аныяанда
аяс хүн дег чырык чолун дилеп чораан.
Демисел-даа, качыгдал-даа хөй-ле турган…
Декабрьның ажыг соогу хөөрнү хаарган …
Арыг, кылаң, аржаан сугнуң унунда
аккыр чечээ долаанадан тоглап тур.
Арыг, кылаң, аржаан сугнуң унунда…
 
 
* * *
Хаяа чырык, караңгы дүн
кады кожа туруп көрбээн,
аразында харылзаа-даа,
алыс быжыг эвилел чок.
Караңгыга улай келир
хаяа чырык херелдери –
амыдырал шимеп чоруур
ава кижи чаяалгазы.
 
* * *
Баштайгы хар.
Бажың кыры –
бүргег дээрден
бүдүү каткы.
Эскертинмес үе-шагның
эртинезин эргистим.
Сээң шырайың,
сээң үнүң-
сеткилимге хоозун төлге болгай аан!
Хензиг өзүм кадыг каътты
херекке албас чаза тептер.
Харның адаа чылыг черге
кайгамчыкка мандып, өзүп,
магалыг час медээчизи –
март айда чечектелир.
Баштайгы хар.
бажың кыры-
бүргег дээрден
бүдүү каткы.
Эскертинмес үе-шагның
эртинезин эргистим.
 
* * *
Чаңгыс сээң-не ынакшылың
халыынындан аарып чордум.
Миннип келдим — ээн куруг,
аал-даа чок,
ожук-паштыг
от-көс-даа чок,
азыг-даа чок.
Сагыш-сеткил хөглеп каапкан –
саарыг далай дискек чедер.
Эрии-яла көрзүмзе-даа,
эглип чанып шыдаваан мен.
Өске дириг,
өлүг ындыг мөчү-сөөктен
мага-ботту
ханы-биле тура тыртып,
кандыг човуур үндүрбээн дээр!
Өлүм-биле көржүп чордум!
Сээң-биле,
бодум-биле,
ынакшыл-биле
кандыг түрег көрбедим дээр!
Ынчап төөреп чоргулаан мен.
Ыыттавайн-даа баар турдум.
Өрттенип каар чыгыы чордум.
 
* * *
Тарыыр өй бар — ажаар өй бар.
Өзер өй бар — өлүр өй бар.
Үе дээрге аргыттынган четкилер-дир,
үе дээрге четки чежер эптиг өй-дүр.
Чүгле харын чаңгыс сеңээ
чүрээм берип ынакшыыр өй
мээң күзүм талыгырже
менден ырап бар-ла чыдар…
 
* * *
Бүлүргей дең,
бүлээн чырык –
январь айда
ягаан өңнүг
өвээнчиниң боодалы.
Соңга өттүр делгемнерни
соок туман, бус-шаң шыпкан.
Сен-даа келдиң, бажың ишти чылып келди,
чечектелип, дүргектелген ыш-даа читти.
Кыштың эпчок сырынынга харыы кылдыр
кылаң дошта сылдыс кыпты.
Аккыр хары эрээн тайга –
апрельдиң омакшылы.
 
* * *
Хадыыр-сарыг бүргеп шыпкан
калбак шынаа
сарыг хүннүң өңү ышкаш,
чайыр алдын,
оожум-маажым,
от дег изиг,
долгандырыг шыйып каан дег,
тода, көскү.
Хадыыр-сарыг бүргеп шыпкан
калбак шынаа
чырык өңгүр,
чылчырыктаан.
Шыргай, ыыт чок бүргээн эзим
Шыырныгым бузун тынган.
 
* * *
Соок чай,
соок чай,
ыяштар-ла ногаан кылдыр тоннаныпкан,
чырыткыда херелдер чок,
сырын-салгын далаш дүрген.
Суггур чаашкын даңны атсы
суглук чокка кудуп хонду.
Дүвүренчиг девидээшкин
дүвүленген шыңгыы үннүг.
Чолдуң оруу дагын база ажыттынды,
чогум ол-ла аарышкының
човаг-хинчээ ам-даа читпээн.
Дүп чок ырак дээрдиве
дүвү-далаш ушкан кушкаш,
шак ол ногаан делегейде чүнү көрдүң,
чажырбайн, чугаалап көр.
Төрүттүнген чаштарны бе?
Төре херээ аралчааннар?
Ырак черже шөлүттүрген,
ынакшааннар… көстүп тур бе?
Сагыш-сеткил дуңзаалалы
чараш аян күзелдер-даа
шак бо соок чайын безин
чаяалгалыг, бодаралдыг.
 
* * *
ЫНАКШЫЛДЫҢ ТУРАСКААЛЫ
Чизирт кыннып, хенертен-не дош батты,
шиилээн хат дээвиирде тояап улчаан.
Март айның будуктары дүннү өттүр
мага хандыр соңга соктап тура хонган.
Хайныышкынныг часкы хоорай
хайым ишке шымнып кирген.
Эрик черден
баштак-хөг чок,
парус хеме херлип, көстүп,
эштип үнген.
Шак ол чазын, бодаарыңга,
бажыңнар-ла доштар ышкаш,
турлуп, сөктүп,
саарыг суг, дээр аразынга
салдап көжүп чоргулаанзыг.
Чүс-чүс мерген угаанныглар угаап четпээн,
чүгле келген чорумалдар ожаап көрген!
Часкы хемнер эриин ашкаш,
чаш ак адыг оолдарын алгаш барган.
Хүн, суг, доштуң дээскиндирии –
чүлдү-чүрек киискиишкини.
Сагыш-бодал, күзелдерге чөрүштүр-ле,
шаа эвес, өске өйде май ай келир.
Чодураалар чечектери
чогум ногаан часты чарлаар.
Ыржым өттүр чаашкын суг
ырлыг, сергек ужуп эртер.
Чайгылдырбаан,
камнап алган
чаашкын суу магалыг-дыр!
Делегейде кижилер-даа,
деңгер-дээрде сылдыс-шолбан,
эштип салдаан корабль-даа
эглип келбес делегейже чоруп ор бис.
 
* * *
ШУУРГАН
Кааң дээрге сүрлүг кышкы
Карак чивеш аразында диңмиттелген.
Аңның-меңниң,
азы куштуң,
кижиниң бе?
Ырак, мөңге эзим ыыт чок,
ыржым шөлдер караргылаан.
Черим кышка белеткенген.
Черле кымның човулаңныг
кыйгызы боор?
Аңның-меңниң,
азы куштуң,
кижиниң бе?
Куу, бүргег
кудай-дээрже,
соокче үнген
шыырныккан
чылыг кымныыл?
 
* * *
ЫНДА — тааннар,
ынды, ужу көзүлбес дээр,
хүннээректе хөлбең көктер.
Дал-дүштүң херелденген дээрбээнден
май ай келген.
Чайга чедир ырак эвес.
ЫНДА — арыг сугнуң кырында ол
ындын алган бүрү частып, өңгүр көстүр.
Чараш — өткүт үнү-биле бир-ле кушкаш
сагыш өөртүп аян тудуп,
часкы хүндүс соксаал чокка ырлап орду.
ЫНДА бир-ле чырык бажың.
Ындазында ханалары чес ышкаш.
ЫНДА хүн, чук, чаа чудук чытталыр-дыр.
Кажан шагда
хамык чүүлдү буза шапкаш,
кайгамчыктыг бүрүлерниң
саарыынче чорупкан бис.
Саарлып дүшкен бүрү шыпкан
чада артап, чылыг черге кирген-дир бис,
садтың болгаш сентябрьның чыды сиңген
ажыг делгем хөөн-биле
арнымче хат часкай шаапты.
Майыктаажын кызым маңаа деже кедип,
багай эрги платьелиг өзүп келди.
Базымнарың ырак черже аппаар-даа бол,
база катап эглип келир чериң бар-дыр.
ЫНДА харын тааннар бар,
ынды, ужу көзүлбес дээр,
хүннээректе хөлбең көктер.
Дал-дүштүң херелденген дээрбээңден
май ай келген.
Чайга чедир ырак эвес.
 
* * *
Апрельдиң чагган хары –
Ада дээрниң өршээли-дир.
Шупту чүүлдер шиник, арыг –
шуглактыг чер чырык, аккыр.
Көккүр өңнүг даглардан бээр
хөпүгүр ыш, бүргег дээрден,
дерлиг соңга көзенээңден,
делгемнер-ле ажык көстүр.
 
* * *
ЭРГИ ЧУРУК
Дептер-номнар аразындан оожум алгаш,
дегийт дораан доозунун чүлгүп, аштааш,
чуртталганың эрткен, барган арыннарын
чугаа чокка, бодамчалыг ажып ор мен.
Ажыл-ишчи холдарыңны сактып ор мен,
адар даңны удувайн уткуп чордуң…
Чоок эргим, кыссыг чараш эгиннерлиг,
чодураалар чанында авам көрүп туру…
Чайгы хүн дег хүлүмзүрүп,
чаагай оът ортузунда база тур сен…
Аарышкылыын,
арыг, кем чок, экизин-даа —
азы дүжүм, азы чүл аан?
Ынчалза-даа база катап
ындыг сүрлүг, сүрээденчиг –
ыры-хөгжүм чирт кыңды.
Ында дөмей ыдык чолдар,
ында келин аккыр хеви,
аарышкының кыйгы үнү,
аш-чут,
хан-чин,
чаа-дайын…
Шак бо кылын саазында
сагыш амыр ыржым дүшкен,
салым-чолдуң ышкыныы-даа
сарынналдыр ырлап туру.
Бир-ле кижи изиг, хөрлүг бүзүрели,
бир-ле кижи улуг, чаагай ынакшылы,
бир-ле кижи өлүмче дорт кокпа-оруу
бистиң черге катап дагын эглип келбес…
Шылаан, аскан эжиң менче
шыны-биле эглип келем.
 
* * *
Шак бо чевег
чалбак шаттан бедик черде.
Шак бо черде
хаяа чырык,
салгын дыңзыг,
чараш куштуң — дуруяаның
чалгынының даажы өткүт.
Шак бо чевег
шаар дээрже
өлүм чокка, ыыт-дааш чокка
өрү көрүп,
кажыыдалдыг кара черни
халыптапкан, чажырыпкан.
Өзүм тырткан будуктарда
өөрүшкүнүң үнүн салып,
часкы шагда ынакшылын
чарлап ырлаар куштар-даа чок.
Мөңге шагда ырай берген…
Мөңге дыжын көре берген…
Муңгаранчыг, бүзүрелдиг.
Эккеп салган чечектерге
эмин эртир сүрээденчиг.
 
* * *
ЫЯШТАР
Сен чок черге
канчап чурттаар
кижи боор мен?
Айтырып-даа болур сен ыйнаан,
аңаа харыы тыппас-дыр мен.
Сен чок черге
канчап чурттаар
кижи боор мен?
Сеңээ ону чугаалап-даа шыдавас мен.
Чурттап эрткен хүннерим дег,
чугаа-дааш чок, ижим кылып,
номчуттунуп оргулаар мен.
Өйлеп-өйлеп ыглап аар мен,
өл-чаш харны сүскүлээр мен.
Үе-шагны шыңгыы туткан
үнген ыяштар эвес болза,
шалып хүннер бачымынга
шагда эстип чидер турдум.
Ийе харын,
ыдык мөңге дүвүрелдиг,
шын-на ыяш мага-боттуг,
шагның өйүн угаадып бээр
ыяштар-ла эвес болза…
Үргүлчү-ле олар меңээ сүме кадар,
үргүлчү-ле олар меңээ дузалап кээр.
База катап күс-даа келди,
База катап хыраа дүштү.
Үе-шагның бады-шынчы таңныылы дег,
үе-биле кады деңге олар базар.
Октябрьда бүрүлерин чажыптарлар,
 
Апрельде дирлип, сергээр.
Олар-биле кады, деңге хөөнзүреп,
олар-биле кады деңге хөгжүп, үнүп,
узун-узун хүннер, дүннер чалгыынга-ла
улуг тынып, ыыт чок таалап
чоруур-дур мен.
Ырай берген ынакшылым ады-биле
ынчаар адап, оларны мен чаптап чор мен.
Канчаар чурттап чоруурумну
билбес-тир мен.
Карак-ла бо! Биеэги хевээр –
чүгле улам аарышкылыг.
 
* * *
Чаш кулун карактарын ажыдып кээр
шак ол өйде,
чаагай көк чытталып кээр
шак ол өйде сени тып аар күзел-биле
орукче үнүп чоруптар мен,
сенден чаңгыс өршээл дилеп,
орукче үнүп чоруптар мен.
Ыдык өлүм,
ынакшыл дээш,
хараачыгай муңгаранчыг ужуушкуну,
кады чораан үевис дээш…
Шак ол өйде,
чаш кулун карактарын ажыдып кээр
шак ол өйде…
 
* * *
Шак ол күс суггур чазын саарып турган.
Шак ол күс доңат-шаңдан соой берген.
Чаңгыс-даа бол, чырык, чылыг дамдыны-даа
Чараш, уран белек кындыр черге бербээн.
Хоозураан чадаң ыяштар кударап ор,
кокпа-орук малгаш-хирже дүлнү берген.
Көк суг дүшкен көвүрүгнү шыва алып,
хөлүеэрген бүрүлер-ле саарлып турлар.
Хенертен-не — чартык шактың тургузунда! –
чырык черде шупту чүве өскерилген. –
Шынап улуг буян-чолду
черге Дээрлер көргүскензиг.
Оожумнаан дээрниң, черниң аразынга
ожук ак хар шимээн-дааш чок көстүп келди.
Далаш чок ооң чүгүрүүнден
тараазыг чыт чаагайы кады келди.
Ак хар харын өрү дээрни, куду черни
аажок-ла салчап туру.
Хатка ол-бо сүрдүргештиң чиик ушкан
харны бирде бодаарымга,
кара черден өрү үнүп турган ышкаш.
Кара-хүрең шөлдер харын чырып келди,
карак-ла бо, дораан делгем апарды ийин –
соңгалар өл бырлаңнаашты чуруп аарга,
шонган хүннүң тыныжы-ла чүлгүп каапты.
Уруг-дарыг хаагын кеткеш, бир-ле дугаар
удаа-дараа, агаарлаар дээш шуужуп турлар.
Кыштың уян аялгазын шупту улус
кыйгы, чаңгы аразындан уткуп алган.

Перевод Сайлыкмы Комбу.