III

Мен сегий бергеш, кырган-ачамның бажыңында Цыганок онзагай байдалдыг деп тодаргай билген мен. Оолдарынга бодаарга, кырган-ачам Цыганокче ындыг-ла кончуг үргүлчү хорадап аттынмас турган, а Цыганоктуң чок черинге ооң дугайында кырган-ачам карактарын имирертип алгаш, бажын чайып, мынча деп чугаалаар:
— Иванка алдын холдуг, берге-ле эр-дир ийин! Мээң сөзүмнү сактып чоруңар: улуг кижи өзүп орар эвеспе.
Даайларым база Цыганок-биле ээлдек, эп-найыралдыг база ооң-биле, мастер Григорий-биле дег, кажан-даа «баштактанмас» турганнар. А мастер Григорийге барык-ла кежээниң чыгыы кандыг-ла-бир каржы болгаш хомуданчыг чүвени кыла кааптарлар: чамдыкта хачызының сывын отка кызыдып каарлар, чамдыкта ооң сандайының олудунга кадагның чидиг ужун өрү кылдыр шанчып каар ийикпе, азы караа четпес кижиге өң-баазын пөстерни салып бээрге, Григорий ол пөстерни чаңгыс «чүве» кылдыр тудуштур даарап каарга, кырган-ачам ооң ужун ону аттынар.
Бир катап дүштеки чем соонда Григорий кухняга калбак ыяш кырынга удуп чыдырда, ооң арнын фуксин-биле чаап кааннар, ынчангаш Григорий үр-ле каттырынчыг болгаш коргунчуг апарган кылаштап турган: көк салындан карак шилдиң ийи төгерии бүлүрерип көрүп турар болгаш думчуун бадып келген узун кызыл дыл ышкаш кылдыр будуп каан болганнар.
Олар ындыг «баштактарны» чежени-даа бодап аар турганнар, а мастер оожум чөдүрүп каап, ону ыыт чок эрттирип каар; ынчангаш илиир, хачы, кыскаш азы чүскүк тударының мурнунда салааларын чараазы-биле хөлчок өттүрүп аар турган. Ол ооң чаңчылы апарган; чемненирде безин, бижек ийикпе серээ тударының мурнунда, уругларны каттыртып, салааларын чараалап аар. Григорий аарзынганда, ооң улуг арнынга дырышкактар чалгыы көстүп келгеш, кирбиктерин көдүре аарак хаваа-биле элдептиг чылып чоруткаш, кылчаң бажынга четкеш, чиде бээр.
Кырган-ачам оолдарының ол оюн-баштаан та канчаар көрүп турду ыйнаан, уттупкан мен, а кырган-авам оларже чудуруун арнып:
— Ыядыр арны чок кулугурларны! — деп алгырар турган.
Цыганоктуң чок черинге даайларым ону кочулап, ооң ажылын бактап, ону чалгаа, оор дээр турганнар.
Чүге ындыгыл деп кырган-авамдан айтырган мен. Кырган-авам күзелдии-биле болгаш билдингири-биле меңээ мынча деп тайылбырлап берген:
— Олар боттары мастерскаяларлыг апаргылааш, кайызы-даа Ванюшканы бодунче алыксап турарлары ол-дур ийин, ынчангаш-ла ону багай ажылдакчы деп бот-боттарынга бактап турарлары ол-дур! Ынчаар кажарлаары ол-дур. Оон аңгыда, Ванюшка оларже барбайн, кырган-ачаң-биле кады артып каар деп бодааш, коргуп турарлары ол-дур. Кырган-ачаң дедир кижи боор, ол Иванка-биле кады үш дугаар-даа мастерскаяны тургузуп ап болур, а даайларыңга ол ажык чок болур, билдиң бе? — Кырган-авам оожум каттыра берди: — Кажарлап турарлары ол-дур, бурганга каткы кылдыр! А кырган-ачаң оларның ол кажарлаашкынын билип турар болдур ийин, ынчангаш Яша биле Мишаны өнедиин кыжырып: «Иванка бодумга херек, ону шеригге албас кылдыр шериг бижии шынзылга садып аар мен!» дээр-дир. А олары хорадаарлар, ону күзевес, акшаны база харамнанырлар — шынзылганың өртээ улуг болбазыкпа!
Мен ам, база-ла пароходка дег, кырган-авам-биле кады чурттай берген мен, ынчангаш кежээниң-не удуурумнуң мурнунда кырган-авам меңээ тоолдап бээр азы тоол ышкаш кылдыр бодунуң амыдыралын чугаалап бээр. А өг-бүлениң ажыл-ишчи амыдыралының дугайында — уругларын башкаландырарының дугайында, кырган-ачамның бодуңга чаа бажың садып аар дээниниң дугайында — кырган-авам назы талазы-биле бажыңның ийи дугаар ээзи эвес, а харын кожазы өске кижи дег, каттырып чугаалаар турган.
Цыганокту иезинге кагдырган кижи деп кырган-авамдан билип алган мен, эрте чазын частыг дүне ону бажыңның хаалгазының чанында сандай кырындан тып алганнар.
— Пөсте ораап каан, доңа берген, арай боорда дыйыгайнып чыткан — деп, кырган-авам боданган шинчилиг, чажыды-биле чугаалап орган.
— А бичии уругларны чоп кааптар чүвел?
— Иезиниң сүдү чок, чемгерер чем чок боорга; ынчангаш кым чоокта чаа божааныл, кымның уруу бүрлүп кааныл, ону билип алгаш, бодунуң уруун ол улустуң бажыңының чанынга аппарып кааптар чүве-дир.
Кырган-авам кезек када ыыт чок бажын дырбап ора, дээвиирже көрүп, улуг тынып, уламчылап орган:
— Ядамык чорук-тур ийин, Олеша, чугаалаар-даа аргажок ядамык чорук бар боор чүве болгай! Ашак чок кыс божуп болбас, ыядынчыг деп чүве бар болгай! Кырган-ачаң Ванюшканы полицияже аппаар дээн, а мен ап алыылы деп ээрежип тургаш, бодувуска дээш арттырып алган мен. Ону өлгүлеп калган уругларывыстың орнунга бурган биске чорутканы ол-дур. Мен он сес катап божаан болгай мен; дөгере дириг чораан болза, бүдүн кудумчу чон, он сес бажың турар ийик! Мен он дөрт харлыымда ашакка барган кижи-дир мен, а он бештиимде божупкан мен; бурган мээң ханымга ынакшааны ол-дур, ынчангаш мээң уругларымны бурган сагыызынга ап-ла, ап-ла турганы ол-дур. Меңээ кээргенчиг-даа, өөрүнчүг-даа!
Орун кыдыында чүгле хөйлеңниг орган, бажының кара дүктери саглайып бады келгилээн кончуг улуг, семдер кырган-авам Сергачтан келген арга чурттуг улуг салдыг ашактың чоокта чаа эккеп чораан адыы-биле дөмей болган. Кырган-авам хар дег ак хөрээн холу-биле шавыштыр тейлевишаан, оожум каттырып ора, бүгү боду сирлеңейнип орган.
— Бурган эки-экизин бодунга алгаш, багай-багайын меңээ арттырып кааны ол-дур. Иванкага хөлчок өөрээн мен; силерге, бичии уругларга, хөлчок ынак кижи-дир мен ийин! Оон ам чүү боор, ону боттарывыска арттырып алгаш, христиан шажынга кирер тускай езулал эрттирткен бис, ам чурттап чорууру бо-дур, эки оол чүве. Мен ону баштай Доос-Кара деп адаар турган мен, ол өөңейнип-ле чоруур оол чүве, мырыңай доос-кара дег, мурнуку өрээлге сояставышаан өөңейнип-ле турар боорга. Аңаа ынак чор, ол бөдүүн сеткилдиг оол чүве!
А мен Иванга ынак болгаш, ону шуут-ла магадап ханмас чораан мен.
Субботаларда кырган-ачам неделя иштинде тенектенип каапкан бичии уругларны сывыра шаап-шаап, мөргүлче чоруй баарга, кухняга кайгамчыктыг хөглүг амыдырал эгелээр турган. Цыганок суугу артындан кара тараканнар тудуп эккелгеш, саазын шанак кескеш, удазын деригни дүрген кылыптар, оон ам хоюдур сивирип каапкан сарыг столдуң кыры-биле шанакка кожуп каан дөрт кара «аът» чүгүржүп эгелээр, а Иван оларның маңын чуга чарты-биле эдип:
— Улуг ламаны чалап чоруптувус! — деп көдүрлүүшкүннүг алгырып турар.
Бир тараканның ооргазынга бичии саазын чыпшыр хырбалааш, ону шанак соондан сывырып, мынча деп тайылбырлап олурар:
— Шоодай каапкан-дыр бис. Хуурак чүктеп алган маңнап ор!
Өске тараканның даваннарын удазын-биле шарып каар, а оозу бажын үзейтир соястап бар чоруурга, Ванька адыжын часкап, мынча деп алгырып турар:
— Кумзат арагалаар бажыңдан кежээки мөргүлче бар чор!
Ванька күске оолдарын көргүзер турган, олары ооң командазы ёзугаар соңгу даваннарынга туруп, узун кудуруктарын сөөртүп алган, чинчи ышкаш эрес кара карактарын каттырынчыг чивеңнедип каап кылаштажыр турганнар. Күске оолдарынга ол камныг турган, оларын хойлап алган чоруур, аксындан чигир-биле чемгерер, ошкаар болгаш мынча деп бүзүрелдии-биле чугаалаар:
— Күске дээрге угаанныг, ээлдек чурттакчы-дыр, анаа бажың четкери хөлчок ынак! Кым кижи күскелерни чемгерер болдур, ол кижиге бажың четкери ирей тайбың чурттаар чарлыкты бээр.
Ванька көзер-биле, акша-биле илби-шиди база көргүзүп билир. Хамык уруглардан артык алгырар болгаш, олардан ылгалыр чүвези барык-ла чок. Бир катап бичии уруглар ооң-биле көзер ойнааш, каш катап улаштыр удуп каарга, Ванька хөлчок хомудап, эриннери дөрбее бергеш, ойнавайн барган, а ооң соонда думчуу шүжүңейнип, меңээ мынча деп хомудаан:
— Олар дугуржуп алганнар, мен билир мен! Олар аразында карак басчып, көзерлерни бот-боттарынче стол адаа-биле дамчыдып олурганнар. Оюн дээр бе ону! Мен бодум олардан артык кажарлап билир мен…
Ванька 19 харлыг турган, ынчангаш бисти дөртелдиривисти каттыштыр-даа алыр болза, бистиң дөгеревистен улуг турган.
Ылаңгыя байырлал кежээлеринде Цыганокту утпас мен. Ынчаарда кырган-ачам биле Михаил даайым аалдап чоруй баарлар, кухняга дыдыраш бажы семдерере берген Яков даайым гитаралыг чедип кээр, кырган-авам хөй чем салып, дүвүнде чараштыр будуп каан кызыл чечектерлиг ногаан шилде арага тургузуп, шайлалга кыла бээр; байырланчыг кылдыр кеттинип алган Цыганок хамнаарак дег маңнап турар; мастер кара көстүктери кылаңайнып, оожум чедип кээр; чоон үннүг, карактары кажар, акша хааржакчыгажы ышкаш, тырың мага-боттуг, арны кызыл-шокар уруглар ажаакчызы Евгенья база келир; чамдыкта Успенскийниң дүктүг кумзады болгаш, шортаннар болгаш мезилдер дег, чылбыргай кара кижилер база келир.
Дөгерези-ле хөй арага ижип, чемненип, аар улуг тынып орарлар, оон бичии уругларга белек бергеш, бир-бир дашка чигирзиг арага ижиртирлер, ынчангаш чоорту-ла изиг-даа болза, элдептиг хөглээшкин эгелээр.
Яков даайым кичээнгейлиг ынак гитаразынга хөөн киирип эгелээр, а хөөн киирип алгаш, кезээде-ле чугаалаар мындыг сөстери бар:
— Че, мен эгелептейн!
Дыдыраш бажын сеглеш кылгаш, даайым гитаразынче ээккеш, мойнун кас дег сунуптар, ооң тоомча чок борбак арны удумзургай апаар, шоваа, дүрген карактары үстелчек чуга туманга өже бергилээрге, ол гитараның хылдарын оожум тырткылап, кандыг-ла-бир сагыш-сеткилди көдүрүп ойнай бээр.
Ооң хөгжүмү хөлчок шыпшың байдалды негеп турган; ол, дамырак суг дег, кайы-бир ырак черден дүрген акпышаан, шала, ханаларны өткеш, чүректи доюлдуруп, муңгаранчыг болгаш кударанчыг сеткил-сагышты үндүрүп эккээр турган. Ол хөгжүм ойнап турда, долгандыр кижилер болгаш кижиниң боду кээргенчиг апаар, улуг кижилер бичии уруглар кылдыр сагындырар, ынчангаш улус шупту ыыт чок боданы берген, шимчеш дивейн олургулаар.
Михаилдиң Сашазы онза кичээнгейлиг дыңнап орган, ол даайымның чанынче барып, гитараже аксын аазадып алган кайгаарга, ооң эриннеринден чараазы шөйлүп бадып турган. Чамдыкта ол хөлчок боданы берген сандайдан андарлып чыда, шалага даяныптар, а бир эвес кээп дүшкен болза, шимчевес карактарын хере көрүп алган шала кырынга дыңнап олурар.
Улус шупту-ла магадап, көжүй бергилээн дег олургулаар; чүгле самовар гитараның муңгаргай аялгазын дыңнаарынга шаптык болбайн, оожум шыыгайнып турар. Ийи бичии дөрбелчин соңга күстүң караңгы дүнезинче көрнү бергилээн, чамдыкта бир-ле кижи ол соңгаларны оожум соктай бээр. Стол кырында чаг-биле кылган ийи лааның чыда ышкаш шиш сарыг оттары чылбыңайнып тургулаар.
Яков даайымны көөрге, улам-на көжүгүп бар чыткан ышкаш апаар; сактырга, ол диштерин ызырныпкаш, ыяк удуп калган ышкаш апаар; ооң чүгле холдары аңгы амыдыралдыг шимчеп турар: оң холунуң ыргак салаалары гитараның үттүг кара чериниң кырында ылгаттынмайн шимчеп турар, куш далбаңайнып шапкыланып турган-даа ышкаш; а солагай холунуң салаалары гитараны өрү-куду кончуг дүрген чүгүржүп турар.
Арага ижипкенде, ол барык-ла үргүлчү, диштерин өттүр сыгырган дег, анчыг үн-биле төнмес-батпас мындыг ырны ырлаар:

Яков боду ыт-ла болза,
Эртенден бээр дүнеге дээр ээрер ийик:
Ой, чалгааранчыын!
Ой, муңгаранчыын!
Кадай лама даштын кел чор;
Кара каарган херимде ор.
Ой, чалгааранчыын!
Тарылааш курт дагжай бээрге,
Тараканнар хөлзеп турлар.
Ой, чалгааранчыын!
Чөргээн ядыы дөгеп каарга,
Чөргээн эжи оорлай берген.
Ой, чалгааранчыын!
Ой, муңгаранчыын!1

Ол ырга хөңнүм чок турган, ынчангаш даайым колданыкчы кижилер дугайында ырлай бээрге, шыдажыр аргажок муңгарап, хөлчок ыглай бээр мен.
Цыганок бодунуң кара бажынче салааларын суп алган, азыгже көрүп, шүжүңейнип, ол аялганы өскелер ышкаш кичээнгейлиг дыңнап орган. Чамдыкта ол хенертен хомудай аарак мынча деп чугаалангылаар-даа:
— Эх, боостаам эткир боорум кай, хөлчок-ла ырлаар ийик мен, бурган-на бо!
Кырган-авам улуг тынып, мынча дээр:
— Болзун, Яша, хөңнүң баксыратпа! А сен, Ванятка, пляскалаан болзуңза…
Олар чамдыкта кырган-авамның дилээн дораан-на күүседи бербес турганнар, ынчалза-даа чамдыкта хөгжүмчү хенертен адыжы-биле хылдарны кезек када чыпшыр база каапкаш, а ооң соонда чудуруктангаш, бир-ле көзүлбес үнү чок чүвени бодундан шала кырынче ырадыр шывадапкаш, эрессимээр мынча деп алгыра кааптар:
— Муңгарал ырап чорзун! Ванька, турувут че!
Цыганок эттинип, сарыг хөйлеңин эде тыртып, кадаглар кыры-биле кылаштаан чүве дег, оваарымчалыг баспышаан, кухняның ортузунга кылаштап кээр; ооң хүрең чаактары кызып кээр, ынчангаш ыяды аарак хүлүмзүрүп:
— Дүрген-не ойнап көр, Яков Васильич! — деп дилээр.
Гитара албыстыг ойнай бээрге, идик ээжектери дадырткайны бээр, столда болгаш шкафта сава каңгырткайны бээр, а кухня ортузунда Цыганок от дег чалбыышталып, буттары билдирбейн маңнап, холдарын чалгыннар дег далбайткаш, дээлдиген дег кылыйтып маңнап турар; алгыра каапкаш, шалага олура дүшкүлээш, алдын хамнаарак дег, ужугуп, долгандыр бүгү-ле чүвени торгунуң кызаңнаажы-биле чырыдыптар, а торгузу бырлаңнавышаан, хөлбеңневишаан хып, эстип турган дег апаар.
Цыганок дендеп, могаг-шылаг чокка пляскалап турган. Сактырга, бир эвес эжикти ажыдыптар болза, ол ол-ла хевээр кудумчуну, хоорайны дургаар кайнаар-даа пляска теп чоруй баар-даа ышкаш…
— Кежилдир тевит! — деп, Яков даайым тепсевишаан алгырып турган. Оон кыпсынчыг сыгырып, чииренчиг үн-биле мындыг кожамыктарны ырлап турган:

— Ооча! Шылба идиим харамнанмас болзумза,
Оолдарымдан, кадайымдан дезе бээр мен.

Стол артында улустар хөөреп, олар база чамдыкта тура халыжып, отка чиртипкен чүве дег, кышкыржып турганнар; улуг салдыг мастер бодунуң кылчаң бажын часкагылап, бир-ле чүве алгырып турган. Ол менче бир ээгип, чымчак салы-биле мээң эктимни дуй салып келгеш, шуут-ла кулаамга, улуг кижиге чугаалаан чүве дег, мынча дээн:
— Маңаа сээң ачаң турган болза, Лексей Максимыч, ол өске отту кыпсып үндүрүптер ийик! Хөглүг-баштак эр чүве. Сен ону сактыр ийик сен бе?
— Чок.
— Ындыг бе? Ачаң-биле кырган-аваң дээрге, адырам!
Ол бедик, шагзыргай, ыдыктыгның овурунга дөмей апарган туруп келгеш, кырган-авамга мөгейгеш, ону орта-ла эвес чоон үн-биле дилеп эгеледи:
— Акулина Ивановна, өршээп көрем, бир теве каавыт! Максим Савватеич-биле теп турарың ышкаш кылдыр аан. Хөгледип көр даан!
— Чүү дээриңер ол, дээрги, чүү дээриңер ол, Григорий Иваныч? — деп, кырган-авам каттырып, эгиннерин кыстылаңнадып ора, чугаалаан. — Мен кайын пляскалай аар мен! Улус каттыртыр мен ыйнаан…
Ындыг-даа болза, улус шупту ону дилеп эгелээннер, кырган-авам хенертен аныяксыг туруп келгеш, юбказын эде-хере тырткаш, хөндүрүлгеш, аар бажын көдүргеш, кухня иштинге кылаштавышаан чугаалаан:
— А кочулаар болзуңарза, бодуңар билиңер! Че, Яша, хөгжүмүңнү өскертивидем!
Даайым бүгү боду ковайгаш, хөндүрүлгеш, караан имирертипкеш, оожум ойнай берген. Цыганок кезек када доктаай бергеш, оон өрү шурай каапкаш, кырган-авамны долгандыр олура дүжүп чорупкан, кырган-авам кирбиин көдүрүп каап, кара кылагар карактары-биле кайы-бир ырак черже көрүп алган шала кыры-биле, агаар-биле дег, дааш чокка чымчаңайнып чорупкан. Сактырымга, кырган-авам каттырынчыг ышкаш боорга, каттыра каапкан мен; мастер айтыр-салаазы-биле мени кортпактап каарга, оон улус шупту менче хөөн чок көрүп калдылар.
— Соктава, Иван! — деп, мастер каттырымзап чугаалады, Цыганок дыңнангыры кончуг кыдыынче халый бергеш, эргин кырынга олуруп алды, а уруглар ажаакчызы Евгенья боостаазының борбаан достайткаш, тааланчыг чавыс үн-биле ырлай берди:

— Чеди хондур суббота дээр
Чечек дег кыс чүве аргааш,
Эге-ле пат могавыткан —
Эх, чүгле дириг арткан!

Кырган-авам пляскалавайн, бир-ле чүве чугаалап турган ышкаш болган, ол ам боданы берген, чайганы аарак холунуң адаандан долгандыр көрүп, оожум кылаштап орган, ынчангаш ооң улуг мага-боду шиитпир чок тыртылып, буттары орукту оваарымчалыг суйбап чоруур ышкаш болган. Оон, бир-ле чүведен корткан ышкаш, доктаап, сырбаш кыннып, хаваан дүйүпкеш, ол-ла дораан арны чазык чаагай хүлүмзүрүүшкүн-биле чырый берген. Бир-ле кижиге орук чайлап, бир-ле кижини чайладыр идип, бир ийинче чайлаш кылынгаш, улам хөглүг хүлүмзүрүп, дыңнаалап, бажын доңгайткаш, шыгырт турупкан, оон хенертен дап бергеш, казыргы дег дескинип эгелээн, ол бүгү боду шилгедек, сыны бедик апарган, ам кырган-авамдан карак салыр аргажок апарган — аныяк чылдарынче эглип келген ол кайгамчыктыг минуталарында кырган-авам кедергей чараш болгаш эргим апарган!
А уруглар ажаакчызы Евгенья хоолай дег коогайндыр ырлап турган:

— Улуг-хүнде мөргүлден-не
Караңгы дүн чедир самнааш,
Улустуң эң соонда чандым,
Харалаан, дой кыска болду.

Кырган-авам плясказын дооскаш, самовар чанында бодунуң олудунга барып олуруп алган, улус шупту ону мактап турганнар, а кырган-авам бажының дүгүн эдип, чугаалаан:
— Аа бокта, мени мактавайн көрүңерем! Ёзулуг пляскалаар херээженнерни көрбээн-дир силер. Бистиң Балахнага бир кыс турган чүве, адын ам уткан-дыр мен, чамдык кижилер ооң плясказын көргеш, өөрээш, безин ыглажы бээр болгай! Ону көрүп аарга — кижиге байырлал-биле дөмей болур, оон ыңай чүү-даа херекчок. Мен кулугур ол кыска адааргап чораан мен ийин!
— Ыраажылар болгаш плясчылар — делегейде бир дугаар улус болур! — деп, уруглар ажаакчызы Евгенья шириин чугаалааш, Давид хаанның дугайында бир-ле чүве ырлап эгелээн, оон Яков даайым Цыганокту куспактааш, аңаа мынча дээн:
— Сен трактирлерге пляскалаан болзуңза аар, улусту албыстадыптар ийик сен!..
— Мен боостаам эки болурун күзээр мен! — деп, Цыганок хомудап орган. — Бир эвес бурган меңээ ырлаар үн берген болза, он чыл хире ырлап кээр мен аа, а ооң соонда ламалай бээри-даа хомуданчыг эвес!
Улус шупту арага ижип органнар, ылаңгыя Григорий мастер хөйнү ижип орган. Кырган-авам стаканга улаштыр-улаштыр кудуп берип, мынча деп сагындырып турган:
— Көрдүң бе, Гриша, карактарың шуут көзүлбестеп каар!
А Григорий чоргаар харыылап орган:
— Хамаан бе! Меңээ карактарның ам херээ чок, бүгү-ле чүвени көрген мен…
Ол эзирбейн ижип олурган, ынчалза-даа улам-на чугаакыры кирип, меңээ барык-ла чүгле ачамның дугайында чугаалап-ла турган:
— Мээң эжим, Максим Савватеич, хөлчок-ла эки сеткилдиг кижи чүве…
Кырган-авам улуг тынып, ооң-биле чөпшээрежип каар:
— Ийе, бурган төлү-дүр ийин…
Бүгү-ле чүве муңгаранчыг солун, бүгү-ле чүве мени хаара тудуп турган, ооң-биле кады чүрекче бир-ле оожум, кижи могатпас муңгарал кирип турган. Кижилерниң сеткилдеринде муңгарал-даа, өөрүшкү-даа бот-боттарын билдиртпес дүргени-биле солуп, барык-ла чарылбас чыгыы кожа чоруур болгай.
Оон Яков даайым улуг-ла эзирик эвес тургаш, бодунуң хөйлеңин ора соп, бажының дыдыраш дүгүн, дырбыл ак салын чулуп, думчуун болгаш халагар эрнин килеңниг тырткылап эгелээн.
— Чүл бо, чүл?! — деп, ол алгырып турган. — Чүге аан, чүге? — Боду бодун чаактарынче, хаваанче, хөрээнче шашкылап, ыглап тура: — Сеткили буураан кулугур, бужар сойлук!
— Аа! Ол-дур бе!.. — деп, Григорий алгырып турган.
А кырган-авам, база-ла эзирик, оглун холдарындан тудуп, ону оожургадып турган:
— Болзун, Яша, сени чүге өөредирин бурган билир!
Кырган-авам арага ижипкенде, элээринден артык эки апаар, ооң кара карактары хүлүмзүрүү-биле хамык улустуң сеткил-сагыжын чылыдыптар. Ынчангаш кыза берген арнын аржыылын чайып серииттенгеш, кырган-авам мынча деп шөйүп чугаалаар:
— Бурган-на бо, бурган-на бо! Бүгү-ле чүвениң экизин! Чок, силер көрүп көрүңер даан, бүгү-ле чүвениң эки деп чүвезин!
Ол болза ооң чүрээниң кышкызы, бүгү амыдыралының лозуңу турган.
Сактып бодаар чүзү-даа чок даайымның алгырып ыглап турганын мен хөлчок-ла элдепсинген мен.
— Ол чүге ыглап, бодун кончуп, эттеп турганы ол! — деп кырган-авамдан айтырдым.
— Бүгү-ле чүвени биликсээн чоруур сени аар! — деп, кырган-авам, анаада күзелдии-биле харыылап бээр боду, хөөн чок чугаалады. — Ындыг чүүлдер дугайында билип алыры сеңээ ам-даа эрте-дир…
Ындыг харыы мээң сонуургалымны улам-на хайындырган. Мен мастерскаяже баргаш, Ивандан айтырып, ээрежип эгеледим, ынчалза-даа ол меңээ харыылаксавас болган, мастерже карааның ужу-биле көрүп ора, оожум каттыргаш, мени үндүр идип, мынча деп алгырды:
— Адырыл, ыра! Сени кочалже суккаш, будуптар мен!
Мастер иштинче үш кочал киир тургузуп малгаштап каан калбак чавыс суугунуң баарында туруп алган, ол кочалдарның иштин булгап турган узун кара ыяжын уштуп эккелгеш, ооң ужундан өңнүг дамдылар канчаар төктүп бадып турарын көрүп турган. От, ламалар ризазы1 дег шокар алгы баартыктың эдээнде чайыннанып, хөлчок хып турган. Кочалдарда будуктуг суг шыыгайнып, ажыг бус эжиктен, хоюг булут ышкаш, шөйлүп үнүп турган, а даштын кургаг дүвү дүвүленип турган.
Мастер көстүктериниң адаандан бүлүргей кызыл карактары-биле менче көргеш, Иванга мынча деп шыңгыы чугаалады:
— Одаар ыяштан! Азы көрбейн-дир сен бе?
Цыганок дашкаар чүгүре бээрге, Григорий сандал шоодай кырынга олуруп алгаш, мени бодунче имнеди:
— Бээр келем!
Дискектеринге олурткаш, чылыг чымчак салын мээң чаагымга үстүрүп алгаш, ээлдек чугаалап эгеледи:
— Сээң даайың кадайын өлүр эттеп, хилинчектеп каан, а ам ыядып турары ол-дур, билдиң бе? Сен бүгү-ле чүвени билип алыр ужурлуг сен, көрдүң бе, а оон башка өлүр сен!
Григорий-биле чугаалажырга, кырган-авам ышкаш, ынчалза-даа сезинчиг, сактырга, ол көстүктериниң адаандан бүгү-ле чүвени өттүр көрүп чоруур ышкаш боор.
— Канчалдыр өлүр эттеп каан деп бе? — деп, ол далаш чок чугаалап олурган. — А мынчалдыр: кады удуп чыдып алгаш, чоорган-биле ооң бажын дуй шуглааш, эттеп эгелээр. Чүге ындыгыл дээрзин ол боду-даа билбес боор ийин.
Оон бир куспак ыяш эккелгеш, ол баарында сөгедей олуруп алган, холдарын дөгеп орган Иванны-даа тоовайн, мастер чугаазын бүзүрелдиг уламчылаан:
— Кадайы ооң бодундан эки боорга, адааргааш эттеп турган-даа чадавас боор ийин. Кашириннер, дуңмакым, эки кижилерге ынак эвес, адааргаар, а хүлээп ап шыдавас, кырып эгелээр улус чүве! Сээң ачаңны олар чырык өртемчейден канчаар кызып турганын кырган-аваңдан айтырып көр даан. Ол дөгерезин чугаалап бээр — меге чүвеге ол хөңнү чок кижи. Арага ижер, думчук таакпызы чыттар-даа болза, ол ыдыктыг кижи ышкаш боор. Улустан бир аңгы. Сен оон быжыг туттун…
Ол мени идиптерге, мен дашкаар муңгарап каан, корга берген үнүп келген мен. Бажыңның эжиинге келгенимде, Ванюшка меңээ чеде чүгүрүп келгеш, бажымдан сегирип алгаш, оожум сымыранды:
— Сен оон кортпа, ол эки кижи. Сен ооң карактарынче дорт көр, аңаа ол ынак кижи.
Бүгү-ле чүве элдептиг болгаш хөлзенчиг болган. Мен өске амыдыралды билбес турган мен. Ынчалза-даа авам биле ачам оон өскээр чурттап турганын шал-бул билир мен: оларның чугаалары өске, хөглээри өске, олурарда-даа, кылаштажырда-даа олар кезээде кожа чоруурлар. Кежээлерде олар болганчок-ла үр каттыржып олургулаарлар, соңга чанынга баргаш, дыкадыр ырлажырга, оларны улус көргеш, кудумчуга чыглып турганнар. Өрү көрүнген улустуң шырайлары меңээ каттырынчыы-биле дүштеки чем сөөлүнде хирлиг тавактар сагындырар болган. А мында улус эвээш каттыржыр, оларның чүнүң дугайында каттыржып турары чамдыкта билдинмес болур. Болганчок-ла бот-боттарынче алгыржып, бирээзи өскезинге бир-ле чүве-биле кыжанып, азыгларда бүдүү сымыражып тургулаарлар. Бичии уруглар томаанныг болгаш билдирбес, олар чаашкын үезинде доозун дег черге чыпшыр бастыра бергилээн. Ол бажыңга мен бодумну хары кижи кылдыр билип турган мен, ол бүгү амыдырал мени он-он шиштээшкиннери-биле хөлзедип, бүгү-ле чүвени каразыышкын-биле, онза кичээнгей-биле хайгаарап көөрүнче албадап турган.
Иван-биле мээң найыралым ханылап бар-ла чыткан; кырган-авам хүн үнеринден эгелээш, орай дүнеге чедир бажың ажылы кылыр болгаш, мен Цыганоктуң чанындан барык-ла ыравайн хүнзээр турган мен. Кырган-ачам мени эттей бээрге, Цыганок база-ла шывык адаанче холун салып берип турган, а даартазында ыжа берген салааларын көргүзүп, меңээ мынча деп хомудаар:
— Чок, бо бүгү хей чүве-дир! Сеңээ-даа чиик эвес, а меңээ көр даан — бо-дур! Моон соңгаар холум сунуп бербес мен!
Дараазында мени эттей бээрге, ол база катап-ла холуп сунуп бээр.
— Сен холуң сунуп бербес дээн болгай сен.
— Сунуп бербес дээн кижи сунуптум ийин харын… Билбейн суна каапкан бооп-тур мен…
Удаваанда Цыганокка мээң сонуургалымны болгаш аңаа мээң ынакшылымны улам-на күштүг кылыпкан бир чүвени билип каан мен.
Пятница санында-ла Цыганок кырган-авамның амданныг чем чиксээр, кажар, эрес Шарап дээр шолалыг ынак доруг аъдын калбак шанакка шанактааш, дискек чедир чолдак тон, аар бөрт кеткеш, ногаан курун куржангаш, базаарже чем садып чоруптар. Чамдыкта ол үр-ле келбейн баар. Улус шупту хөлзеп, соңгалар чанынга чеде бергеш, соңга шилинде дошту тыныжы-биле эргизип, кудумчуже көрүп турарлар.
— Келбейн-дир бе?
— Чок!..
Кырган-авам кымдан-даа артык хөлзеп:
— Ээта — деп оолдарынга болгаш кырган-ачамга чугаалап турган: — ол кижини-даа, аътты-даа өлүрүп алдыңар силер! Канчап-ла ыятпас улус боор силер аан. Азы бодуңар чүвеңер эвээш бе? Ох, кончуг-ла угаан-сарыыл чок, чилби дөргүл-төрел-дир ам бо, бурган силерге кеземчезин көргүзер!
— Че, ындыг-дыр. Сөөлгүзү бооп-тур ийин…— деп, кырган-ачам хаваан дүйүп алган химиренип орган.
Чамдыкта Цыганок чүгле дүъш соонда ээп чанып кээрге, даайларым болгаш кырган-ачам дашкаар далаштыг үне маңнажыптарлар; ол душта кезээде-ле, та чүге чүве ийик, шүшпең апаар кырган-авам думчук таакпызын хөлчок чыттааш, даайларым биле кырган-ачамның соондан адыг дег атпаңайнып үне халыыр. Бичии уруглар база үне маңнажыр, ынчангаш янзы-бүрү борбак эът, балык, соккан куш болгаш хаван оолдары долдур чүдүрүп каан шанактың чүъгүн хөглүг дүжүрүп эгелээрлер.
— Чугаалаан чүүлдеримни дөгерезин садып эккелдиң бе? — деп, кырган-ачам шанактың чүъгүн чидиг карактарының ужу-биле көрүп тура, айтырарга:
— Чугаалааныңар ёзугаар дөгерезин садып эккелдим — деп, Иван чылыгып алыр дээш, херим иштинге халып, хол-хаптарын даашкыр каккылаштырып тура, хөглүг харыылаан.
— Хол-хаптарың каккылаштырба, акша-биле саткан чүве болгай! — деп, кырган-ачам шириин алгырды. — Акшаң артты бе?
— Чок.
Кырган-ачам шанакты долгандыр оожум кылаштааш, чугаалаан:
— Ам база-ла эмгежок чүве эккелген-дир сен але. Көрем, акша чокка садып турбаан-на боор сен. Ындыг чүве турбас ужурлуг эвеспе.
Оон кырган-ачам арнын дырыштыргаш, дүрген чоруй баарга, даайларым шанакче хөглүг маңнажы бергеш, куш, балык, кас ишти-хырны, бызаа буттары, кончуг улуг борбак эъттерни деңзилей тудуп, чөпсүнүп сыгырып каап, шимээргеп турганнар:
— Дыка-ла эки шилип алгылаан-дыр сен!
Ылаңгыя Михаил даайым хөлчок магадап, шанакты долгандыр пружина дег өрү шурап, бүгү-ле чүвени торга дег думчуу-биле чыттап, амданнанып, эриннерин чыпыладып, оожургал чок карактарын тааланчыг имирертип алган маңнап турган. Михаил даайым кырган-ачам ышкаш арган, ынчалза-даа сыны оон бедик болгаш от кезээ ышкаш кара. Доңган холдарын чеңнериниң иштинче суккаш, Цыганоктан ол мынча деп айтырып турган:
— Ачам сеңээ кашты берди?
— Беш целковыйны.
— А мында он беш целковый хирениң аъш-чеми бар-дыр. А сен кашты чарыгдадың?
— Дөрт целковый он көпеек.
— Ынчаарга тозан көпеек карманыңда-дыр. Көрдүң бе, Яков, акшаны канчалдыр өстүрер боорун?
Яков даайым соокта чаңгыс хөйлеңниг туруп алган оожум каттырып, соок көк дээрже карактарын чивеңнедип каап көрүп турган.
— Сен биске арагадан садып бер, Ванька — деп, ол чалгаарап чугаалаан.
Кырган-авам аъттың шанаан адырып тура:
— Чүл, күжүрүм? Чүл, дииспейим? Тенектениксеп тур сен бе? Че, тенектен, бурганның хөглүг часкарыкчызы!
Кончуг улуг Шарап дүккүр челин саглаңнаткаш, кырган-авамның эктин ак диштери-биле аяар ызырып, бажында торгу аржыылын дүжүр соккаш, арнынче хөглүг караа-биле көрүп турган, оон карактарының кирбиктеринде хырааны дүжүр силгиленипкеш, оожум киштеп турган.
— Хлеб чиксеп тур сен бе?
Кырган-авам ажыдыр дузап каан улуг хлебти ооң аксынче супкаш, баартыгының эдээн ооң аксынга шоодайгылаштыр доза туткаш, аът канчалдыр чип турарын боданы берген көрүп турган.
Цыганок база-ла, ол аныяк аът дег, кырган-авамче ойнап маңнап чеде берген.
— Хөлчок-ла эки, угаанныг аът-тыр, кырган-авай…
— Ыңай чору, авыяастава! — деп, кырган-авам буду-биле черни тепсепкеш, алгырыпты. — Бо хүн мээң сеңээ ынак эвезимни билир сен.
Цыганоктуң базаардан садып алырындан оорлап алыры хөй кижи деп кырган-авам меңээ тайылбырлап берген.
— Кырган-ачаң аңаа бешти берип каан болза, Цыганок үш рубльге садыгланып алгаш, а оон он рубль хирезинге оорланып алыр — деп хөөн чок чугаалаар. — Оорланыксаар кижи-дир ийин, тенекпей! Бир катап шенээрге, ажырбайн барган, а бажыңда улус анаа-ла каттыржып каан, чоруу чогаан боорга, мактап кааннар, ынчангаш ам оорлаар чорук аңаа чаңчыл апарган. А кырган-ачаң аныяандан тура ядамык-түреңги чурттап мага ханган, кырый бергеш, чилбииргек апарган. Акша аңаа төрээн уругларындан артык үнелиг, халас чүвеге өөрүүр кижи-дир! А Михайло биле Яков…
Кырган-авам хол чаңгааш, кезек када ыыт чок оргаш, ооң соонда ажыдып каан думчук таакпызының хавынче көрүп ора, химиренип немеп каан:
— Мында дээрге, Леня, хамык херек ораашкынныг, дүүшкүннүг болдур эвеспе, ооң ужу-кыдыын бис тыппас бис! Иванка оорлап чорда, улус тудуп алгаш, өлүр эттеп кааптар…
Оон база катап ыыт чок олургаш, кырган-авам оожум чугаалаар:
— Эхе-хе! Бисте дүрүм хөй, а шынныг чорук чок-тур ийин…
Ооң даартазында мен Цыганокту дилеп эгелээн мен:
— Моон соңгаар оорланмайн көр, а оон башка сени өлүр эттеп кааптар…
— Меңээ чедип шыдавас, ушта булганы бээр мен: мен эптиг, аваангыр, аът ышкаш эрес кижи мен! — деп, Цыганок каттырымзап чугаалаан, ынчалза-даа ол-ла дораан арны муңгаргай дүндүе берген. — Оорлаар чорук эки эвес болгаш айыылдыг дээрзин билир-ле болгай мен. Анаа-ла чалгаарааш оорланып чоруурум ол-дур ийин. Акша-даа чыгбайн тур мен, сээң даайларың неделя иштинде дөгерезин ээрежип тургаш, менден алгаш баарлар. Мен харамнанмас мен, алгайлар аан! Мен тодуг мен.
Цыганок мени хенертен холунга көдүргеш, оожум силгиди:
— Сен чиик, чиңге хиреңде, сөөктериң быжыг кижи-дир сен, мөге болур боор сен. Сен гитарага ойнап өөренип көрем, Яков даайыңдан диле, бурган-на бо! Сен ам-даа бичии кижи-дир сен ийин, харалаан! Бичии-даа болза, ажынчак кижи-дир сен. Кырган-ачаңга ынак эвес сен бе?
—- Билбес мен.
— А мен кырган-аваңдан аңгыда, Кашириннерниң дөгерезинге ынак эвес мен, оларга шулбус ынакшаай аан!
— А меңээ?
— Сен Каширин эвес, Пешков-тур сен, өске ханныг, өске төрелдиг кижи-дир сен…
Оон хенертен мени дыңзыдыр куспактап алгаш, Цыганок барык-ла човуурлаан чыгыы чугаалады:
— Эх, ырлаар үннүг боорум кай, бурган өршээзин! Чонну кыпсып үндүрүптер ийик мен… Чорувут, дуңмакым, ажылдаар апаар…
Цыганок мени шалага салып кааш, аксынче бир адыш бичии кадаглар уруп алгаш, улуг дөрбелчин ыяшка өл кара пөстү хере тыртып алгаш, киир шап эгеледи.
Удаваанда ол өлүп каан.
Ол мынчалдыр болган: хаалга чанынга, херимге чөлендирип каан дубтан кылган, чоон ужу будуктуг улуг крест чыткан. Шагда-ла чыткан крест чүве. Мен ону ол бажыңга чедип келген баштайгы хүннеримде-ле эскерген мен, ынчаарда ол чаа болгаш сарыг турган, ынчалза-даа күс дургузунда чаашкыннарга хөлчок карара берген. Ол крестен черзиленген дубтуң ажыг чыды кээп турган, малгаштыг тар херим иштинге ол артык турган.
Ону, хөөрге тургузуп каар дээш, Яков даайым садып алган, кадайының өлгениниң соонда бир чыл болган оюнда бодунуң эгиннериниң кырынга ол крести чедирер бооп даңгырак берген кижи-дир.
Ол хүнү кыш эгезинде субботада дүшкен; крышадан хар тоглап бадып турар хаттыг соок хүн болган. Улус шупту бажыңдан үнүп келгеннер, кырган-ачам биле кырган-авам оолдарының ажы-төлү болур үш бичии оол-биле кады мөргүл кылыры-биле хөөрже шагда-ла чоруй барганнар; бир чүве үүлгедип кааным дээш кеземче кылдыр мени бажыңга каапкаш барганнар.
Даайларым дөмей чолдак кара тоннар кеткилеп алган, крести өрү көдүргеш, адырларының адаанга турупканнар; Григорий биле та чүү бир өске кижи крестиң аар ужун арай боорда көдүргеш, Цыганоктуң делгем эгиннеринге салыпканнар, Цыганок тендириш дээш, буттарын хере базыпкан.
— Шыдавас ышкаш-тыр сен бе? — деп, Григорий айтырды.
— Билбес мен. Аар-ла ышкаш…
— Хаалганы ажыт, согур шулбус! — деп, Михаил даайым ажынып алгыра берди.
А Яков даайым:
— Ыят, Ванька, бис ийилээ сенден кошкак-ла болгай бис — диди.
Ынчалза-даа Григорий хаалганы ажыдып тура, Иванга мынча деп шириин чугаалаан:
— Көрдүң бе, кемдей бердиң! Бурган-биле чорүптуңар че!
— Калчан баштыг тенекпей! — деп, Михаил даайым кудумчудан алгырды.
Херим иштинге турган улус шупту каттырымзап, дыкадыр чугаалажы бердилер, сактырга, крести алгаш баарга, улустуң сеткили чиигеш дээн ышкаш болган.
Григорий Иванович мени холумдан чедип алгаш, мастерскаяже бар чыда, мынча диди:
— Кырган-ачаң сени бөгүн эттевес боор, ээлдек көрүп турар чорду…
Мастерскаяга будуур дээш белеткеп каан хөй дүк кырынга мени олурткаш, эгиннеримге чедир сагыш човангыр шуглааш, Григорий кочалдардан үнүп турган бусту чыттап-чыттап, боданып мынча деп чугаалай берген:
— Кырган-ачаңны үжен чеди чыл билир мен, күжүрүм, ону ажылдап эгелээнивистен амга чедир көрүп тур мен. Шаанда ооң-биле өңнүк-тала чораан бис, бо ажылды кады эгелээн улус бис. Кырган-ачаң угаанныг кижи, ол бо черниң ээзи апарган, а мен ээ бооп шыдаваан мен. Бурган бистерден, кижилерден, артык угаанныг: бурган чүгле хүлүмзүрей кааптар, а эң баштыг кижи мегеледип алган, карактарын чивеңнедип орар. Чугаа-сооттуң утказын, уг-шиин сен ам-даа билбейн турар-дыр сен, а ону дөгерезин билзе чугула-дыр ийин. Өскүс амыдырал берге болгай. Сээң ачаң, Максим Савватеич, чүнүң-даа аай-бажын билир чораан, берге-ле эр турду, ындыг боорга, кырган-ачаң аңаа хөңнү чок, ону хүлээп албаан.
Суугу иштинде кызыл, алдын оттуң ойнап турарын көрбүшаан, эки сөстер дыңнаары тааланчыг болган. Кочалдардан булутталчак сүт дег бус өрү көдүрүлгеш, ийленчек дээвиирниң калбак ыяштарынга боралдыр хыраа болуп чыпшынарга, ол дээвиирниң чарыктарын өттүр дээр ак-көк дилиндектер кылдыр көстүп турган. Хат оожургаан, бир-ле черде хүн чырып турар болгаш, херим иштин көөрге, шил доозун төп каан дег, кудумчуда шанактарның кыжырткайнып чорууру дыңналып тур, бажыңның хоолайындан ак-көк ыш шөйлүп үнүп турар, а хар кыры-биле чиик хөлегелер шимчеп турар, бир-ле чүве чугаалаанзыг.
Узун, арган, улуг салдыг, бөрт чок, кулактары улуг Григорий илбичи дег хайнып турар будук булгавышаан, мени өөредип турган:
— Улустуң карактарынче дорт көр; сенче ыт халап келзе, ооң караанче база-ла дорт көр — чоруй баар…
Аар көстүктер ооң думчуун кертилдир базып каапкан, думчуунуң бажы көгерип, кырган-авамныы дег апарган.
— Адырам — деп, ол хенертен чугаалааш, дыңнаалап тургаш, суугунуң аксын буду-биле дуглай идипкеш, херим ишти-биле халып чорупкан. Мен база ооң соондан маңнап чорупкан мен.
Кухняның шалазында Цыганок өрү көрнүп алган чыткан; соңгалардан баткан калбак дилиндек чырыктарның бирээзи — ооң бажынга, хөрээнге, а өскези буттарынга дээп турган. Ооң хаваа чиктиг чырыткыланып, хавааның кирбиктери өрү көдүрлү бергилээн, астыгыр карактары кара дээвиирже кезе кайгап алган, сирилээн эриннеринден кызыл көвүк үнүп, чырыктарындан чаактарын куду мойнунче, шалаже хан агып бадып, а ооргазының адаандан ханы дамырактар бооп агып чоруткан. Иванның буттары эпчок шөйлү бергилээн чыткан, чүвүрү өл, шала шывыында чыпшына берген. Элезиннеп тургаш, арыг чуп каан, аажок кылаңайнып чыткан шалада хан дилиндек чырыкты кежилдир хөлчок кызыл апарган эргинге чедир ага берген чыткан.
Цыганок шимчевейн, чүгле холдарының салаалары, шаладан туттунган ышкаш, шимчеп, будуктуг дыргактары хүнге кылаңайнып чыткан.
Уруглар ажаакчызы Евгенья бут баштап олуруп алгаш, Иванның холунга чиңге лаа тутсуп орган; Иван ону-даа тутпас, лаа кээп дүжерге, ооң оду ханче кирип, өжүп каар болган; уруглар ажаакчызы ону көдүргеш, эдээниң ужу-биле чоткаш, катап-катап ооң холунга тутсуп бээрин оралдажып-ла орган. Кухняда сымыраныышкыннар дыңналып турган; сымыраныышкын хат дег мени эргинден идип турган, ындыг-даа бол, мен эжик тудазындан дыңзыг туттунуп алгаш турган мен.
— Цыганок бүдүрүй берди — деп, даайым Яков сырбаңайнып аай-дедир көрнүп каап, бир-ле шаг чок үн-биле чугаалап турган. Даайымны көөрге, бүгү боду куурарып, шагзырап-турупкан, өңүн оскунупкан карактары чивеңейнип-ле турган. — Цыганок кээп дүжерге, ооң ооргазынче хапкаш, чыпшыр база бергени ол-дур. Бисти-даа кемдедип каап болур турган, харын-даа болза крести өй-шаанда дүжүр октаптывыс.
— Ону силер өлүрүп алган ышкажыл силер — деп, Григорий химиренди.
— Канчап ындыг боор…
— Силер-дир силер!
Ханы агып-ла чыткан, эргин адаанда хөөлбектелип чыылгаш, карара берген, бир-бир сактырга, өрү көдүрлүп орган-даа ышкаш болган. Цыганок аксындан кызыл көвүк үндүрбүшаан, уйгузу-биле дег ыыңайнып чыткан, ол эстип, улам-на калбарып, шалага чыпшынгаш, ынаар кирип бар чыткан ышкаш болган.
— Михайло ачамны эккээр дээш, хүрээже аъттыг хап чорупту — деп, Яков даайым сымыранып турган. —- А мен ону тергеге каап алгаш, дүрген-не бээр чоруптум… Чоон ужунуң адаанга бодум туруп албааным-на бооп-тур, а оон башка…
Уруглар ажаакчызы база катап Цыганоктуң холунга лаа быжыглаар дээш, ооң адыжынче воск-биле катай карааның чажын дамдыладып орган.
— Сен ону ооң бажының чанынга шалага чыпшырып каг даан! — деп, Григорий дыкадыр болгаш каңдай чугаалаан.
— Харын де.
— Ооң бөргүн уштуп бер даан!
Уруглар ажаакчызы Иванның бажында бөргүн уштуптарга, чушкуузу-биле шалага дирт дээн. Ам ооң бажы ийлени берген, ынчангаш хан аксының бир чарыындан аажок төктүп эгелээн. Ооң ханы кончуг үр аккан.
Баштай мен Цыганок дыштанып алгаш, шала кырынга ковайып олуруп алгаш: «Ф-фу, изиин…» дээр боор деп бодаан мен. Улуг-хүннерде дүштеки чем соонда удааш туруп келгеш, ынча дээр кижи болгай. Ынчалза-даа Цыганок турбаан, эстип чыткан. Хүн ам ырай берген, дилиндек чырыктар кыскалап, соңга эргиннеринде барганнар. Цыганок бүгү боду карара берген, ооң салаалары шимчевестээн, аксында көвүү чиде берген. Чөвээниң артында болгаш кулактарының чанында кожая бергилээн үш лааның алдын чалбыыштары чылбыңайнып, бажының семдер кылаң кара дүктерин чырыдып турган, төгерик сарыг чырыткылар ооң хүрең чаактарында сирлеңейнип, шиш думчуунуң бажы болгаш ак-кызыл эриннери чырып чыткан.
Уруглар ажаакчызы дискектенип туруп алган ыглап:
— Хөөкүйүм, хөглүг хартыгажыгажым… — деп чугааланып турган.
Коргунчуг болгаш соок болган. Мен стол адаанче киргеш, ынаар чаштына берген мен. Ооң соонда кухняже енот кежи тоннуг кырган-ачам аар базып кирип келген, моюндуруунда кудуруктарлыг алгы тоннуг кырган-авам, Михаил даайым, бичии уруглар болгаш хөй-ле өске кижилер кирип келдилер.
Кырган-ачам тонун шала кырынче уштуп октапкаш, алгыра берди:
— Кулугурлар! Кончуг эки оолду хей черге өлүрүп алдыңар! Ам бир беш чыл болза, ол өртек чок кижи болур ийик…
Шалада хеп көвүдээш, Иванны көөрүнге меңээ шаптык болуп турган, мен үнүп келгеш, кырган-ачамның буттарының адаанда барган мен. Ол бичии кызыл чудуруктары-биле даайларымга кыжанып, мени кыдыынче шывадапты:
— Бөрүлер!
Сандайга холдарын даянып олуруп алгаш, чыргырааш үнү-биле чугаалап, кургамзык ишкирнигип турган:
— Билир мен, ол силерниң боскуңарда доора турупкан деп… Эх, Ванюшечка… тенекпейим! Канчаарыл ам? Канчаарыл дидир мен? Аъттар — өскении-дир, а дыннар — ирик-тир. Бистерге бурган сөөлгү чылдарда ынак эвес апарган-дыр аа, авазы?
Кырган-авам шалага шөйлү бергеш, Иванның бажын, хөрээн, арнын суйбап, ооң карактарынче тынып, холдарындан сегирип ап, ууштай тудуп тура, лааларның дөгерезин ужурупкан. Ооң соонда бүгү боду кара кырган-авам бут кырынга аар туруп келгеш, карактарын коргунчуг хере көрүпкеш, оожум чугаалады:
— Үнүңер, кулугурлар!
Кырган-ачамдан өске, улус дөгере кухнядан үне бердилер.
…Цыганокту бөдүүнү-биле оожум орнукшудуп каан.