V

Часкаар даайларым чарлы бергеннер: Яков хоорайга артып калган, Михаили хем ындынче чоруй барган. А кырган-ачам бодунга Полевая кудумчуда улуг солун бажың садып алган. Ол бажыңның адаккы даш каъдында кабак бар, чердагы бичии шевер өрээлдиг болгаш чоогаже бады барган садтыг, ол садта суук шывыктарлыг хаактар сырый кожая берген тургулаан.
— Шывыктарның хөйүн! — деп, кырган-ачам, ооң-биле кады хары эрий берген чымчак оруктар-биле садты көрүп кылаштап чорумда, менче караан хөглүг баскаш, чугаалады. — Мен сени удавас бижикке өөредип эгелээр мен, бо шывыктар херек апаар…
Бажыңда хөй квартирантылар чурттап турган; кырган-ачам чүгле үстүкү каътта улуг өрээлди бодунга болгаш аалчылар хүлээп алыры-биле арттырып алган, а кырган-авам мээң-биле кады чердакка чурттай берген. Ооң соңгазы кудумчуже көрүнген, ынчангаш соңга эргинин ажылдыр хереп алгаш, кежээлерде болгаш байырлалдарда эзирик улустуң кабактан үнгеш, кудумчуга тендирип кылаштажып ора, алгыржып каап, барып ужуп чоруурун көрүп болур турган. Чамдыкта оларны орукче шоодайлар дег үндүр октагылаптарга, олар база катап кабактың эжиинче чүткүүрлер, ол эжик дээрге дагжап, халырткайнып, шүнчүү кыжырткайнып, оон шош-содаа эгелээр-ле, ол бүгүнү үстүнден көөрге, хөлчок солун.
Кырган-ачам эртен эрте оолдарынга дузалажыры-биле оларның мастерскаяларынче чорупкаш, кежээ шагзыраан, халаажыраан болгаш хорадаан чанып кээр.
Кырган-авам чем быжырып, дааранып, огородка болгаш садка ажылдаар дээш, көзүлбес кымчыга сүрдүрген уруглар ойнаар кончуг улуг хамнаарак дег, хүнзедир ээртилеңейнип кээр, оон думчук таакпызын чыттап, сеткил ханып азыргаш, дерлиг арнын чодуп ора, мынча дээр:
— Ак сеткилдиг амытан чон чүс-чүс чылдарның иштинде амыр-менди чурттазын! Че, бо-дур, Олеша, күжүрүм, бис дыш чурттап эгеледивис! Дээрниң кадынынга алдар, бүгү-ле чүве эки апарганы ол чоор бе!
А меңээ бистер дыш чурттай берген кылдыр сагындырбас болган; эртенден орайга дээр херим иштинге болгаш бажыңга квартирант херээженнер имиңейнип маңнажып-ла хүнзээрлер, кожавыс кадайлар бо-ла келгилээр, үргүлчү бир-ле черже далашкан, кезээде-ле озалдаан, халактаан, үргүлчү бир-ле чүвеге белеткенгенде:
— Акулина Ивановна! — деп кыйгырарлар.
Бүгү-ле кижилерге чымчак, кичээнгейлиг Акулина Ивановна бүгү кижилерге бир дөмей ээлдек хүлүмзүрээш, улуг-эргээ-биле думчук таакпызын думчуунга чедирип, киир тынгаш, оон думчуун болгаш ол салаазын хана карак кызыл аржыылы-биле аянныг чоткаш, мынча деп чугаалаар:
— Быттарга удур, угбакым, чунар-бажыңга үргүлчү чунуп, мяталыг ширбииш-биле буска кактынар херек. А бир эвес быт кеш иштинде болза, кас чааның хөлчок арыг үзүн улуг омааш иштин, сулеманы биче омааш иштин, мөңгүн суун үш улуг дамдыны алгаш, ол бүгүнү диизе иштинге шаажаң бузундузу-биле чеди катап чуура дүрбүпкеш, чааптыңар! Бир эвес ыяш омааш-биле азы сөөк-биле былгаар болзуңарза — мөңгүн суунуң шынары баксырап каар, база чес, мөңгүн ажыглаваңар — хоралыг болур!
Чамдыкта кырган-авам боданган шинчилиг мынча деп сүмелээр:
— Силер, угбакым, Печёрыже, Асаф ламаже четкеш келиңер, мен силерге харыылап берип шыдавас мен.
Кырган-авам улус эмнеп, өг-бүлениң чогуш-кырыжын болгаш маргылдаазын үзүп, бичии уруглар эмнеп, «Бурган иезиниң дүжүн», ону херээжен улус «аас-кежиктиг» чорууру-биле өөренип алзыннар дээш, шээжи-биле номчуп, ажыл-агыйжы сүмелер бээр турган.
— Огурецти кажан дузаарын огурец боду айтып бээр: кажан огурецте чер болгаш өске кандыг-даа чыт чок апаарга, ынчаарда ону алыңар. Квасты эки, ажыг болдурары-биле ону четкил кылбас ужурлуг, квас чигирзиг амданга ынак эвес, ынчаарга силер изюмдан немептиңер азы бир демир-хууң квасче бир золотник1 чигирден кааптыңар. Таракты аңгы-аңгы кылыр, дунай амдан бар, гишпан амдан бар азы кавказ амдан база бар…
Мен хүнзедир-ле садка азы херим иштинге кырган-авамның чанынга ээреңейнип хүнзеп, кожаларывысче эдерип баар турган мен, кырган-авам оларга барганда, шак-шагы-биле шай ижип, янзы-бүрү төөгүлер чугаалааш олуруп бээр; мен кырган-авам-биле тудуш чүве дег апарган болгаш, амыдыралымның ол үезинде чугаа-сооттуг, могаг-шылаг билбес ол эки кырган кадайдан аңгыда өске чүнү-даа көргенимни сагынмас мен.
Чамдыкта кыска үе иштинде бир-ле черден авам чедип келгеш, бүгү-ле чүвеже, кышкы хүн дег, соок бора карактары-биле көөр, чоргаар болгаш шириин авам бодунуң дугайында кандыг-даа сактыышкын арттырбайн дүрген-не чоруй баар.
— Сен илби-шидилиг кижи сен бе? — деп бир катап кырган-авамдан айтырган мен.
— Че, ам чүнү бодап алгаш, ынча дээриң ол! — деп, кырган-авам хүлүмзүрээш, ол дораан боданы бергеш, немеп чугаалады: — Мен кайын ындыг боор ийик мен. Илбичи-шидичи чорук дээрге берге эртем болгай. А мен бижик билир эвес — чаңгыс-даа үжүк танывас мен; кырган-ачаң хөлчок бижик билир, а мени бурган иези улуг угаанныг болдурбааны ол-дур.
Оон кырган-авам меңээ бодунуң амыдыралының бир чамдыызын чугаалап бээр:
— Мен база өскүс өскен болгай мен. Мээң авам бот тараачын, чыргалыг кижи чораан чүве. Авам кыс чорунда-ла, ону бир кожай коргудупкан. Авам дүне када кортканындан соңгадан үне халый бергеш, быктын кемдедип алгаш, эктин база аартып алган, ынчангаш ооң эң-не чугула оң талакы холу кадып калган, а авам алдарлыг угулза аргыкчызы кижи чораан болгай. Оон ам авам кожайларга херекчок апарган, ынчангаш олар ону канчаар чурттаарыңны бодуң бил дээш, хостуг салып чорудупканнар. А хол чок канчап чурттаар боор? Оон ам авам улустан колданып чоруур апарган, а ынчаарда улус бай-даа, эки-даа чурттап чораан чүве — Балахнаның кайгамчыктыг бызаңчылары болгаш угулза аргыкчылары, көстүп чоруур чон-на болгай! Ынчаарда авам-биле кыжын, күзүн хоорай кезип чоруур бис, а Гаврила архангел селемезин чайыпкаш, кышты сывыртаптарга, черге час дүжүп кээр, ынчаар орта, бис ырадыр, карактарывыс көрген-не черже кылаштажыптар бис. Муромга чораан бис, Юрьевцеге база, Волганы өрү база, оожум Окага база чораан бис. Чайын болгаш чазын чер кыры-биле кылаштаарга, эки — чер ээлдек, сиген хилиң дег; ыдыктыг бурган иези шөлдерни чечектер-биле каастаптар, ынчан өөрүшкү-даа келир, чүрекке-даа хостуг апаар! А авам көк карактарын шийип алгаш, хөлчок-ла ырлап эгелээр, ооң үнү дыңзыг эвес-даа болза, эткир чораан кижи — долгандыр бүгү-ле чүве удумзураан ышкаш шимчеш-даа дивейн, ону дыңнаар. Бурган авыралында эки-ле чурттап чораан чүве! А мен тос хар ажып чорумда, мени эдертип алгаш, колданып чоруурга, авамга ыядынчыг апарган, ынчангаш авам Балахнага турумчуй берген. Кудумчуларда бир бажыңдан бир бажыңга кирип, а байырлалдарда хүрээлер кезип, диленип чоруур. А мен бажыңда олуруп алган угулза аргып өөренип, дүрген авамга дузалыг болуксааш, далажып өөренип турган мен; кандыг-бир чүвени кылып шыдавайн барзымза, ыглай бээр турган мен. Ийи чыл бичии ажыг болганда, өөрени берген болбазык мен бе, хоорайга алдарлыг-даа апардым: кандыг-бир кижи эки угулзалыг аргыглар хереглезе, биске кээр, «Че, Акуля, коклюшкаларың-биле ажылдай каавыдам!» дээр. А мен өөрүүр мен де, меңээ байырлал болур! Мээң шеверим эвес, а авамның айтыышкыны аан. Авам чаңгыс холдуг арткаш, ажылдап шыдавас апарган-даа болза, көргүзүп айтып бээр турган. А эки айтыкчы кижи он ажылдакчыдан-даа үнелиг болгай. Оон ам мен чоргаарланы бергеш: «Че, авай, сен ам колданып кылаштава, сени мен ам бодум чааскаан азырап шыдаар мен» дээримге, а авам меңээ: «Ыыттава, сеңээ өнчү-хөреңги чыгдынып турар деп билип ал» дээн. Оон удаваанда кырган-ачаң тыптып келген, көскүлең оол чораан: чээрби ийи харлыг хирезинде, кончуг эрес чораан кижи чүве! Мени ооң авазы көөрге: ажылдакчы, ядамык кижиниң уруу, ынчангаш мени томаанныг болур деп билген. Оон ам… А ооң авазы, калачилер садыгжызы, каржы сеткилдиг кадай чораан, ооң дугайында сактыр чүве ол-ла… Ээта, каржы кижилерниң дугайында чугаалааш-даа чоор бис. Бурган боду оларны көрүп турар, бурган оларны көрүп турар, а азалар оларга ынак.
Оон кырган-авам сеткилиниң ханызындан каттырынчыг думчуун сириледир каттыра бээр, а ооң боданган шинчилиг карактары чырыткылаңайнып, бүгү-ле чүвениң дугайында сөстерден артык билдингир чугаалап, мени эргеледи бээр.
Оожум кежээ турганын сактыр мен, бис кырган-авам-биле кырган-ачамның өрээлинге шайлап орган бис. Аарып турган кырган-ачам орунда хөйлең чок олуруп алган, эгиннеринде узун аржыыл каап алган, хөлчок төгүлген дерин чодуп-ла, дүрген-дүрген хөжүледир тынып орган, ооң ногаан карактары бүлүрерип, арны ышкаш кыза берген, ылаңгыя бичии шиш кулактары хөлчок кыза бергилээн. Кырган-ачам шайлыг аякче холун сунарга, холу кээргенчиг сириңейни берген. Ол томаанныг, боду бодунга дөмей эвес болган.
— Меңээ чоп чигир бербес сен? — деп, кырган-ачам кырган-авамдан тенек бичии уругнуң шугул үнү-биле айтырган.
Кырган-авам ээлдек-даа болза, кадыг харыылап олурган:
— Мёд-биле иш, ол сеңээ эки болур!
Кырган-ачам хөжүңейндир тыныштап тура, изиг шайны дүрген-дүрген аартавышаан, мынча деп орган:
— Сен мени ажаа, кижи-даа өлү бээр ийне!
— Кортпа, ажаар мен.
— Ол-дур харын! Ам өлүп каар болза, көңгүс чурттавааны-биле дөмей — бүгү-ле чүве хей баар!
— А сен чугааланма, ыыттавайн чыт.
Бир минута хире ол ыыт чок карактарын шийип алгаш, эриннерин чыпыладып чыткан, оон хенертен, шиш чүве-биле шиштедипкен чүве дег, сырбаш дээш, дыңналдыр чугааланган:
— Яшка биле Мишканы дүрген-не кадайландырар болза эки, кадайлары болгаш чаа уруглары оларны бичии томаартыр боор чадавас ирги бе?
Оон тааржыр хире келин кыстар хоорайда кымда барыл деп боданып чыткан. Кырган-авам шайны аякка улаштыр-улаштыр кудуп ижип, ыыт чок орган; а мен соңга чанынга олуруп алгаш, хоорай кырында кежээки хүннүң канчаар кыза бергенин база бажыңнарның соңга шилдери кызаңайнып турарын көрүп олурган мен — мени кандыг-ла-бир чүве үүлгедип каар ирги бе дээш, херим иштинге болгаш садка селгүүстээримни кырган-ачам хоруп каан турган.
Садта хадыңнарны долгандыр доос-каралар өөңейнчип ужуп турган; доскаар чазакчызы кожавыс херим иштинде ажылдап турган; чоокта бир-ле черде улус бижектер чанып турган; садтың ындында, чоога иштинде, бичии уруглар шырыш чадаң үнүштер аразында ораажып, шимээнниг маңнажып турганнар. Дашкаар хөлчок үнүксээнимден кежээки муңгарал чүрээмче куттулуп кээп турган.
Хенертен кырган-ачам бир-ле черден чап-чаа ном уштуп эккелгеш, ол ному-биле адыжынче даашкыр хапкаш, мени сергек кыйгырып алды:
— Че, дустуг кулактыг пермяк, бээр кел! Олур, калмык чаак. Бо үжүктү көрүп тур сен бе? Бо болза аз1-тыр. Ада: аз! Буки1! Веди1! Бо чүү-дүр?
— Буки.
— Шын сен! Бо чүү-дүр?
— Веди.
— Мегелеве, аз-тыр! Көр: глаголь1, добро1, есть1. Бо чүү-дүр?
— Добро.
— Шын сен! Бо чүү-дүр?
— Глаголь.
— Шын сен! А бо чүү-дүр?
— Аз.
— Сен оожум чыткан болзуңза аа, ачазы… — деп, кырган-авам болчу берди.
— Адыр, ыыттава! Бо болза меңээ чогумчалыг-дыр, а оон башка сагыжымга хөй бодал кирер-дир. Чугаала, Лексей!
Кырган-ачам мээң мойнумдан изиг өл холу-биле куспактааш, номну мээң думчуум адаанга тудуп алгаш, мээң эктим ажылдыр салаазы-биле үжүктерни айтып орган. Кырган-ачамдан уксустуң, дерниң болгаш быжырган согунаның изиг чыды кээп турган, мен барык-ла ышкамнап олурган мен, а кырган-ачам хорадап, мээң кулаамче хөжүңейнип:
— Земля1! Люди1! — деп алгырып олурган.
Сөстер таныш турган, ынчалза-даа славян демдектер ол сөстер-биле дүүшпес болган: земля — курт хевирлиг, глаголь — күдүгүр Григорий ышкаш, я — кырган-авам-биле бис ийи ышкаш, а кырган-ачамда азбуканың бүгү үжүктери-биле дөмей бир-ле чүве бар болган. Кырган-ачам менден алфавитти элээн үр, одуртур-даа, аралаштыр-даа айтырып орган; ол бодунуң изиг киткели-биле мени хөөредипкен, мен база деридип каан, бар-ла шаам-биле алгырып орган мен. Ол аңаа каттырынчыг болган; кырган-ачам хөрээнден туттунуп алгаш, чөдүрүп, номну ууштай тудуп каап, хөжүңейнип орган:
— Кайы хире хөөрей берип-тир, көрдүң бе, авазы? Ах, Астраханьның шулбузу, чоп алгырып ор сен?
— Силер алгырып орарыңар ол-дур…
Кырган-ачамны болгаш кырган-авамны көөрүмге, меңээ солун болган: кырган-авам столга шенектенгеш, чаагын чудуруунга үстүргеш, бисче көрүп, оожум каттырып каап, мынча деп олурган:
— Эмин эрттир изирникпейн көрүңерем, болзун!..
Кырган-ачам меңээ ээлдек тайылбырлап орган:
— Мен аарыг болгаш, алгырып олур мен, а сен чоп алгырып олур сен?
Оон ол бажын чайып, кырган-авамга мынча деп олурган:
— Мооң угааны чок кижи-дир деп калган Наталья шын эвес билип алган-дыр, бурган өршээзин, аът дег угаанныг кижи-дир моң! Оон ыңай номчу, таңдаш хаай!
Адак сөөлүнде кырган-ачам мени орун кырындан баштактанып дүжүр идипти.
— Болзун! Номну тут. Даарта сен меңээ азбуканың дөгерезин частырыг чокка чугаалап бээр сен, оон мен сеңээ беш көпеек бээр мен…
Мен номче холум сунуп бар чорумда, кырган-ачам база катап мени бодунче тырткаш, муңгаргай чугаалаан:
— Сени аваң чер кырын орта каапкаш барганы ол-дур ийин, оглум…
Кырган-авам сырбаш дээн:
— Ай, ачазы, сен чоп ынча дээр сен…
— Чугаалавас дээрге, муңгарал албадап турар-дыр… Эх, кончуг-ла кыс будалган-дыр…
Кырган-ачам мени хенертен идипкеш:
— Барып агаарла! Кудумчуже үнүп болбас, чүгле херим ишти биле садка эвеспе.
Мен харын садче барыксап турган кижи мен, чүге дээрге садта дөңчүгешче үне бээрим билек, бичии оолдар чоога иштинден мени дажап эгелээрге, мен улуг өөрүшкү-биле удур дажаар турган мен.
Олар мени көрүп кааш:
— Адаска чедип келди! Сок мону! — деп алгыржып, дүрген чепсеглени бээрлер.
«Адаска» деп чүл дээрзин мен билбес болгаш, ол шолага хомудавайн турган мен, ынчалза-даа хөй кижиге удур чаңгыс кижи тулчуру тааланчыг болган, дегзир октапкан дажың дайзынны дезеринче, чадаң үнүштер аразынче чаштынарынче албадаптарын көөрү тааланчыг турган. Ол тулчуушкуннар каржы эвес болгаш барык-ла хомудал чокка доостур турган.
Бижикке өөренири меңээ берге эвес болган; кырган-ачам менче улам кичээнгейлиг көөр апарган база, мээң бодалдарым ёзугаар, мени мурнундаазындан-даа хөй катап эттээр ужурлуг турза-даа, мени хаая эттээр апарган; улгадып, эрезим киргеш, кырган-ачамның дүрүмнерин болгаш чагыгларын болганчок-ла үрей бээр апарган мен, а ол чүгле аттынып, менче дап бээр.
Бодаарымга, кырган-ачам мурнунда мени хей-ле эттеп турган ышкаш, ынчангаш бир катап мен ону аңаа чугаалаан мен.
Кырган-ачам мээң сегелимче шанча аарак бажымны өрү көдүргеш, карактарын чивеңнедип:
— Чү-үже? — деп шөйүп айтыргаш, оон мынча деп тадыгайндыр каттыра берген: — Ах сени-даа, чүдүлге чокту! Сени каш катап эттезе чогуурун сен канчап санап шыдаар сен! Менден өске, ону кым билирил? Чиде бер, чору!
Ынчалза-даа ол-ла дораан мээң эктимден сегирип алгаш, карактарымче база катап көргеш, мынча деп айтырды:
— Кажар кижи сен бе азы бөдүүн сеткилдиг кижи сен бе?
— Билбес мен…
— Билбес сен бе? Че, ынчаарга мен сеңээ чугаалаайн: кажар бол, ол эки, а бөдүүн сеткил мугулай чорук-биле дөмей, билдиң бе? Кошкар бөдүүн сеткилдиг болур. Билип ал! Бар че, агаарла…
Удаваанда мен мөргүл номчулгазын үжүглеп номчуй берген мен; ону номчуурда, кежээки шай соонда номчуур турган, а номчаан санында, ону дөгерезин номчуур ужурлуг.
— Буки-люди-аз-ла-бла; живе-те-иже-же-блаже; наш-ер-блажен — деп айтыр ыяш-биле номнуң арнын эдерти тудуп, номчуп тура, чалгаарааш мынча деп айтырып турган мен: — Блажен дээрге аас-кежиктиг дээн-дир, ашаа кижи аас-кежиктиг болур болгай, ол Яков даайым ышкажыл але?
— Сээң чушкууңче дирт кылыпсымза, аас-кежиктиг ашаа кижи кымыл дээрзин биле бээр сен! — деп, кырган-ачам хорадап чугаалап олурган, ол ёзу барымдаалап, бодунуң чаңчылы-биле ажынып олурарын билир мен.
Ынчангаш барык-ла үргүлчү часпайн турган мен, бир минута хире болганда, кырган-ачам мээң дугайымда уттуптары-ла ол ыйнаан, мынча деп химиренип олурар:
— Ээта, оюн болгаш ыры-биле — Давид хаан-на-дыр бо, а ажыл-херек-биле—хоранныг Авессалом-дур! Ыраажы, сөске чечен, баштак… Эх силерни-даа! «Хөглүг буттарыңар-биле ойнап, халып чорааш», кайы хире халып ыраар ирги силер? Ырак ирги бе?
Мен ооң дүндүгүр, боданган шинчилиг арнынче көрүп, дыңнаалаар дээш, номчувайн баар мен; ооң карактары имирерип, мени ажылдыр бир-ле чүвеже көрүп олурар, ол карактарында муңгаргай чылыг сеткил чырыткыланып турар, ынчангаш кырган-ачамның анаадагы шириин чаңы ооң иштинде эрип турар деп мен билип турган мен. Кырган-ачам чиңге салаалары-биле столду дыдырадыр соктап олурар, ооң будуктуг дыргактары кылаңайнып, алдын-сарыг кирбиктери шимчеп орар.
— Кырган-ачай!
— Чүл?
— Бир чүведен чугаалап көрүңерем.
— А сен номчу, чалгаа ашак! — деп, кырган-ачам, чап-чаа-ла оттуп келген дег, салаалары-биле карактарын дүрбүп, химиренип чугаалаар. — Солун чугаа дыңнаарынга ынак, а Псалтырьга ынак эвес ышкажың чүл…
Ынчалза-даа мен кырган-ачам боду солун чугааларга Псалтырьдан1 артык ынак деп каразыыр турдум; ол кежээниң-не удуурунуң мурнунда кафизманы дыңналдыр, хүрээде ламаларның часословту номчууру ышкаш, номчуп тургаш, Псалтырьны барык-ла дөгерезин шээжи-биле билир.
Мен ону хөлчок-ла дилээр мен, ынчангаш кырган улам-на чымчак апарып, мээң аайымче кире кээр.
— Че, ындыг-дыр! Псалтырь кезээде сээң-биле артып каар, а мен удавас бурган судунга баар мен…
Эрги шагның креслозунуң дүк-биле сырып каан ооргазынга ойталап алгаш, аңаа улам-на чыпшыр олуруп, дээвиирже көрүп алгаш, эрги шагның дугайында, бодунуң ачазының дугайында кырган-ачам оожум болгаш боданган шинчилиг чугаалап орган: бир катап дээрбечилер садыгжы Заевти үптээр дээш, Балахнаже чедип келгеннер-дир, кырган-ачамның ачазы коңга этсип, дүвүрээзин үндүрер дээш, коңга суургазынче маңнап үнерге, дээрбечилер ону сүрүп четкеш, селемелер-биле үзе-чаза каккылааш, куду дүжүр октап бадырыпканнар.
— Мен ынчан бичии чаш оол чораан мен, ол херекти көрбээн мен, билбес мен. Мен он ийи чылдан, француз келгенде бодумну сактыр мен, таптыг-ла он ийи хар ажып турган мен. Ынчаарда бистиң Балахнаже үжен хире туттурганнарны сүрүп эккелген, шупту-ла арган болгаш сөөгү бичии улус чораан, шупту-ла элдеп-эзин хептиг, ядамык улустан-даа дора, сириңейнип тургулаарлар, а үжүй бергилээннери турар-даа харык чок. Ашактар оларны соккулап кааптар дей бергеннер, таңныылдар чагдатпаан, гарнизон шериглери база болчу бергеннер — ашактарны бажыңнарның херимнеринче киир тарадыр сывыргылапканнар. А оон сөөлүнде ажырбас, шупту-ла чаңчыга бергеннер. Французтар сагынгыр, чүү-даа чүвеге эптиг улус болган, ырлар ырлажыр, элээн хөглүг-даа улус чораан. Нижнийден үш-үш аъттар кошкан кожайлар, туттурганнарны көөр дээш, кээп чорааннар; келгеш, чамдыктары французтарже алгырып, чудуруктары-биле кыжанып, эттеп безин турганнар, а чамдыктары оларның дылынга ээлдек чугаалажып, акша болгаш янзы-бүрү чылыг хептер берип турган. А бир кожай ашак холдары-биле арнын дуглааш, ыглай берген: «Каржы Бонапарт французту шуут өлүргени ол-дур!» деп турган. Көрдүң бе, кандыг-дыр: орус кижи эртип, ам артында кожай хирезинде ак сеткилдиг кижи-дир — хары чонну кээргеп турган…
Бир минута хиреде кырган-ачам ыыттавайн, карактарын шийип алган, адыштары-биле бажының дүгүн суйбап олурар, оон ам эрткен үени оваарымчалыг чугаалап уламчылай бээр.
— Кыш, кудумчуларда шуурган шуурганнап, сооктар ыйыдып кээр, а олар, французтар, соңга дужунче, бистиң ававысче маңнажып четкилеп кээрлер. Авам ынчаарда калачилер быжырып, садып турган, французтар соңга шили соктап, алгыржып, өрү шуражып, изиг калачилер дилээрлер. Авам оларны бажыңче киирбейн, а калачты соңгаже сунуп бээр, француз ону сегирип алгаш, өөрээн шии-биле изиг калачты шуут-ла эъдинче, чүрээнче, хойлаптар, та канчап шыдажыр улус чүве ийик, билип алыры берге! Оларның дыка хөйү соокка доңуп өлгүлээн, олар чылыг черниң улузу-дур, соокка чаңчыкпаан. Бистиң огородта чунар-бажыңывыска Мирон деп денщиктиг2 офицер ийи кижи чурттап турганнар. Офицер узуун, хөлчок арган чораан, чүгле кеш биле сөөк арткан, ол офицер кыс тон кедип турган, ол тону аңаа дискээнден өрү. Хөлчок ээлдек, арагачы база. Мээң авам бүдүү пиво хайындырып, садып турган кижи, ол офицер ону садып ижип алгаш, ырлар ырлаар. Бистиң сөзүвүстү өөренип алган, «Силерниң чуртуңар ак чок, ол —кара, каржы!» деп чулчуруп чоруур. Чугаалаары багай-даа болза, а билип ап болур, ол шын-даа ынчаш: бистиң үстүү черлеривис ээлдек эвес, Орта бүзүреп болур: Евангелиеде-даа, «Деяниеде»-даа, ол туржук Псалтырьда безин хар дугайында биживээн болур. А Христостуң чурттаар чери ол чарыкта болгай… Псалтырь номчулгазын доозупкаш, сээң-биле Евангелиени номчуп эгелээр мен.
Кырган-ачам, удумзурай берген дег, база катап ыыт чок баар. Бүгү боду бичии болгаш шиштегер апарган, карактарын хыйырартып алгаш, соңгаже көрүп, бир-ле чүвениң дугайын боданы бээр.
— Чугаалаңар — деп, мен оожум сагындырар мен.
— Че, мындыг-дыр — деп, кырган-ачам сырбаш дээш, уламчылай бээр. — Французтар аан база-ла бис кулугурлардан дора эвес улустар-ла болгай. Авамны «мадама, мадама!» деп кыйгырарлар, ол болза «мээң агайым» дээни ол-дур, «мээң кожай кызым» дээни ол-дур, а ол «кожай кызы» дээрге далган шыгжаар черден беш пуд далганныг шоодайны көдүре бээр-ле болгай. Херээжен эвес күштүг кижи чораан, чээрби харлыымга чедир бажым дүгүнден чиик силгий кааптар, а чээрби харлыымда мен бодум шору апарган мен. А ол денщик Мирон аътка ынак чораан кижи, кажаалар кезип, «аътты аштап көөйн» деп имнеп дилеп чоруур. Дайзын бак чүве кылып каар деп улус баштай коргуп турганнар, а сөөлүнде ашактар боттары-ла: «Че, бараалы, Мирон» деп ону дилээр апарганнар. Ол хүлүмзүрүй бергеш, бажын хыйыштыргаш, буга дег базып чоруптар. Кызылгыр-сарыг, улуг думчуктуг, дөрбегер эрииниг кижи чораан, аъттарны ол хөлчок эки ажаап билир болгаш оларны хөлчок эки эмнеп билир турган; сөөлүнде маңаа, Нижнийге, аът эмчизи тургаш, албыстай бээрге, ону өрт өжүрүкчүлери соп каапканнар. А офицер часкаар баксырап эгелээш, часкы Николаның хүнүнде оожум өлүп калган. Чунар-бажыңның соңга дужунга боданып олургаш, бажын дашкаар үндүр сунуп алгаш, ол-ла хевээр өлүп калган. Мен ону хөлчок кээргээш, безин оожум ыглаан-даа мен. Ол ээлдек-эвилең чораан кижи чүве, кулактарымдан тудуп алгаш, бот дугайты бир-ле чүвени билдинмес-даа болза, ээлдек чугаалаар турган! Кижиниң ээлдээн базаардан садып албас боор чүве болгай. Ол кижи мени бодунуң дылынга өөредир дей бээрге, авам ынатпайн, безин ламага чедирип чораан, а лама мени эттеңер дээн, офицерге база хомудап турган. Ынчаарда, оглум, шыңгыы чурттап чораан бис, сен ындыг чуртталга көрбес сен, хомудалды сээң орнуңга өске кижилер шыдажып эрттирген, ону сактып ал! Мен ындыг амыдыралды шыдажып эрткен мен…
Караңгылай берген, имиртиңде кырган-ачам элдептиг кылдыр улгады берген, а ооң карактары, диис караа дег, кылаңайнып турган. Бүгү чүвениң дугайында ол дыкадыр эвес, оваарымчалыг, боданган шинчилиг чугаалаар, а бодунуң дугайында — изиг, дүрген болгаш макталдыг. Кырган-ачамның бодунуң дугайында чугаалаарынга база ооң «сактып ал! сен ону сактып ал!» деп дужаай бээринге ынак эвес турган мен.
Ооң чугаалаан чүүлдериниң хөй нуруузун сактып чоруурун күзевейн турган мен, ынчалза-даа ол чүүлдер кырган-ачамның дужаалы чокка-ла угаанымче, ааршылыг тен дег, күш-биле сиңип кирип турган. Кырган-ачам кажан-даа тоолдар тоолдавайн, а чүгле херек кырында болган чүүлдерниң дугайында чугаалаар турган. Ол айтырыгларга ынак эвес дээрзин эскерген болгаш, мен:
— Кымнар экил: французтар бе азы орустар бе? — деп оон шудургу айтырган мен.
— Че, ону канчап билир боор. Французтарның боттарының бажыңнарынга та канчалдыр чурттап чоруурларын мен көрбээн-не болгай мен — деп, кырган-ачам хорадап химиренгеш, мынча деп немеп чугаалаан: — Бодунуң үңгүрүнге кырза-даа эки…
— А орустар эки бе?
— Кандыызы-даа бар. Помещиктер үезинде эки чорааннар, дадыккан чон чораан. А ам дээрге шупту-ла шөлээн апаргылаан — хлеви-даа, дузу-даа чок! Кожайлар харын кээргел чок-ла, ындыг-даа болза, оларның угааны улуг. Улустуң дөгерезиниң дугайында ынча дээр эвес, бир эвес кожай эки болза, кижи сонуургаар болгай! А чамдык кожайлар шоодай дег мугулай — ооң иштинче чүнү суптар болдур, ынчаар чоруур. Хавыывыс хөй улус-тур бис ийин; көөрге-ле — кижи, а биле бээрге, үрүңүн чип каапкан куруг хавык болур. Бисти өөредип, угаанывысты чидидер болза эки-дир ийин, а чидидер дээрге, ёзулуг чаныы база чок болур-дур…
— Орустар күштүг улус бе?
— Мөге кижилер бар, ынчалза-даа хамык ужур күжүнде эвес, а эптиинде: чежемейниң-даа күштүг болзуңза, а аъттың күжү сенден артык.
— А французтар бистиң-биле чоп дайылдажып турганы ол?
— Че, дайын дээрге хаанның херээ-дир, бистер ону билип шыдавас бис!
Бонапарт дээрге чүү кижил деп мээң айтырыымга кырган-ачам бодалдыг харыылаан:
— Ол эрес кижи чораан, делегейни дөгерезин чаалап аарын күзээн, улус дөгере-ле бир дөмей чурттазын, дээргилер-даа, дүжүметтер-даа херекчок, ызыгуур-уксаа-даа чокка чурттазын деп күзеп чораан кижи-дир! Чүгле аттары аңгы, а дөгерезиниң эргези дөмей. Чүдүлгези-даа чаңгыс. Ол харын мугулай чорук-тур ийин, чүгле рактарны аңгылай албас боордан өске, а балыктар янзы-янзы болгай: шортан мезилдиң эжи эвес, кадыргы мыйыттың өңнүү эвес. Ол бонапартылар биске база-ла тургулаан: Разин Степан Тимофеев, Пугач Емельян Иванов. Мен сеңээ оларның дугайында сөөлүнде чугаалаар мен…
Чамдыкта кырган-ачам, мени бир дугаар көрүп каан чүве дег, карактарын улгар көрүп алгаш, ыыт чок кайгап олурар. Ол анчыг турган.
А ачамның дугайында болгаш авамның дугайында ол меңээ кажан-даа чугаалавайн чораан.
Ол чугааларга кырган-авам болганчок-ла чедип келгеш, азыгга оожум олуруп алгаш, көзүлбес апарган ында үр-ле олурар, оон хенертен чымчак үнү-биле мынча деп айтырар:
— Сээң-биле бис Муромче, бурганга тейлээр дээш, чоруурувуста, кайы хире эки ийик, сактыр сен ыйнаан, ачазы? Кайы чылда ийик моң?..
Кырган-ачам кезек боданып олургаш, ылавылап харыылаар:
— Тода сагынмайн-дыр мен, ол болза быжар-думаа мурнунда аргаларга олончаннарны тудуп турар чылда чүве.
— Аа, шын-дыр! Бис олардан коргуп турган болгай бис…
— Ындыг харын.
Олончаннар деп кымнарыл, олар чүге арга иштинге маңнажып турганын айтырарымга, кырган-ачам хөөн чок тайылбырлаан:
— Олончаннар дээрге ашактар-дыр, а чүге маңнажып турганыл дээрге, күрүнеден, заводтардан, ажылдан дезип маңнажып турганнары ол-дур.
— А оларны канчалдыр тудуп турганыл?
— Че, канчалдыр боор? Бичии оолдар канчалдыр ойнаар ийик: чамдыызы дезип маңнажыр, а өскелери дилеп, тудар — ынчалдыр. Тудуп алгаш, кымчы-биле кагар, думчуктарының танаан чире согар, кеземче көргүскенин демдеглээри-биле хаваан таңма-биле оя чидиртир турган.
— Чүге?
— Харыы тутсун дээш. Ол билдинмес херектер-дир, ойлап турар кижи бе азы тудуп турар кижи буруулуг бе дээрзин бис билип шыдавас бис…
— Улуг өрт соонда кандыг турган ийик, сактыр сен ыйнаан, ачаз? — деп, кырган-авам база катап чугааланган.
Кырган-ачам, бүгү-ле чүвени ылавылаарынга ынак болгаш, мынча деп шириин айтырган:
— Кандыг улуг өрттүң?
Шаандакызын чугаалажы бергеш, олар мени уттуптарлар. Оларның сөс-домаа, дыкадыр эвес болгаш, аянныг, эптиг дыңналыр. Сактырга, олар аарыглар, өрттер дугайында, улусту эттеп каанының дугайында, хенертен болган өлүмнер дугайында болгаш эптиг аргалыг оор чоруктар дугайында, Христостуң авыралы-биле бүдүү билирлерниң дугайында, ажынчак дээргилерниң дугайында хөглүг эвес ырны ырлашканзыг чугаалажып олурарлар.
— Чежени чурттап, чежени көрүп эрткен бис! — деп, кырган-ачам оожум чугаалаан.
— Азы багай чурттап чораан бис бе? Мен Варяны божупканым сөөлүнде час канчалдыр эки эгелээн ийик, сактып көр даан!
— Ол дөртен сес чылда, мырыңай-ла венгр поход үезинде чүве болгай. Варяга христиан шажынга кирер тускай ёзу кылган бис, а даартазында кудавыс Тихонну аппарган чүве болгай…
— Оон ол читкен болгай — деп, кырган-авам улуг тынып орган.
— Оон сураг барган ийин харын! Ол чылдан тура бурганның авыралы бистиң бажыңывысче, салдың кырынче сугнуң үнүп кээри дег, киир агып эгелээн ийин. Эх, Варвара…
— А сен сокса, ачазы…
Кырган-ачам ажынып, дүндүйүп орган.
— Чоп соксаарыл? Уругларывыс, кайы-даа чарыындан көөрге, чогумча чок болганнар-дыр. Бистиң күш-шинээвис кайнаар барганы ол? Бистер саваже каап турар деп бодаанывыс, а бурган бистиң холдарывыска дежик шишкииш тутсуп каан болганы ол-дур…
Кырган-ачам, отка чиртипкен дег, алгыра каггылап, өрээл иштинге маңнап, аарзынган дег хөжүңейнип, уругларынга ажынгаш, бичии арган чудуруу-биле кырган-авамга кыжанып турган:
— Сен амдажыдып кааның ол-дур, уруглар амдажыдыкчызы! Сен аза сен!
Муңгагдалдыг хөлзээшкини-биле карааның чажы төктүп, алгырарынга четкеш, азыгда бурган чуруктарынга маңнап чеде бергеш, арган хөрээн күш-биле даашкыр хап турган:
— Бурган өршээ, азы мен өскелерден артык буруулуг мен бе? Чүү дээш?
Ооң чаштыг өл карактары хомудалдыг көрүп, кылаңайнып, бүгү боду сириңейнип турган.
Кырган-авам караңгы черде олуруп алган ыыт чок тейлээш, ооң соонда кырган-ачамче оваарымчалыг чеде бергеш, мынча деп ээрешкен:
— Че, чоп мынчалдыр муңгарай бердиң? Чүнү кылып турарын бурган боду билир-ле болгай. Өске улустуң ажы-төлү бистиинден дээре деп бе? Кайда-даа дөмей-ле болдур ийин — алгыш-кырыш, шош-содаа болуп-ла турар ышкажыл, ачазы. Ада-иелерниң дөгерези бачыттарын карааның чажы-биле чуп чоруурлар, чүгле сен эвес…
Чамдыкта ындыг сөстер кырган-ачамны оожургадыптар турган, ол ыыт чок орунга шагзыргай чыдып аарга, кырган-авам биле мен чердакта өрээливисче оожум чоруй баар бис.
Ынчалза-даа бир катап кырган-авам кырган-ачамга ээлдек сөстерлиг чеде бээрге, ол дүрген эргилип келгеш, кырган-авамның арнын чудуруу-биле шанчыпкан, байгы шаа-биле. Кырган-авам тендириш дээш, холу-биле эриннерин туттунуп алгаш, кезек тендирип тура, быжыгып келгеш, дыкадыр эвес, шөлээн мынча депкен:
— Эх, мугулайны…
Оон кырган-ачамның буттарының адаанче ханын дүкпүрүпкен, а кырган-ачам ийи холун көдүргеш, ийи катап кускуннаан:
— Чоруй бар, өлүрүп каар мен!
— Мугулайны — деп, кырган-авам ооң эжиинден ырап бар чыда, катаптаан. Кырган-ачам ооң соондан чүгүрүпкен, ынчалза-даа кырган-авам эргинин далаш чокка арта баскаш, эжиин ооң мурнун орта хаай идипкен.
— Кырган шулбусту! — деп, көс дег кыза берген кырган-ачам эжиктиң чаагындан туттунуп алган, ону салаалары-биле дырбактап, хөжүңейнип турган.
Мен суугу кырында чыдып алган, көрген чүвемге бүзүревейн, өлүг-даа эвес, дириг-даа эвес чыткан мен — мен көрүп турумда, кырган-авамны бир дугаар шанчыпканы ол-дур. Ол чорук кончуг чииртим, бужар база ооң-биле кады ол чорук-биле эптежир аргажок болгаш мени ууй базыпкан ышкаш кырган-ачамда бир-ле чаа чүүлдү ажыдыпкан. А кырган-ачам эжик чаагындан туттунуп алган турбушаан, ыйбага дуй алыскан чүве дег, борарып, сирбейип турган. Хенертен ол өрээлдиң ортузунга баргаш, дискектенип туруп алгаш, туттунуп шыдавайн холу-биле шалага даянып, бурунгаар күстүге дүшкен, ынчалза-даа дораан хөндүрлүп келгеш, холдары-биле хөрээнче шанчыпкаш:
— Че, бурган өршээзин… — диди.
Мен чылыг чадыглыг суугу кырындан дүже халааш, дош кыры-биле дег, халып чорупкан мен. Кырында өрээлде кырган-авам ыңай-бээр кылаштап, аксын суг-биле чайып турган.
— Сеңээ ааршылыг-дыр бе?
Кырган-авам азыгже кылаштап баргаш, чуунду төгер демир-хууңче аксында суун дүкпүрүпкеш, шөлээн харыылады:
— Ажырбас, диштерим бүдүн-дүр, чүгле эрнимни кезе шанчыпкан-дыр.
— Чүге ынчаары ол?
Соңгадан кудумчуже көргеш, кырган-авам мынча дээн:
— Ажынып турары ол-дур, хамык-ла чүве чогумча чок болурга. Кырган кижиге, аңаа, берге-дир… Сен анаа чыдып ал, мооң дугайында бодава…
Мен база бир-ле чүве дугайында оон айтырган мен, ынчалза-даа кырган-авам анаадагызы дег эвес шириин алгырыпкан:
— Кымга чугааладым, чыт деп. Сөс дыңнавас…
Соңга чанынга эрнин соруп каап, аржыылче дүкпүрүп-ле орган. Мен хевим уштуп тура, кырган-авамче көрүп турган мен, ооң кара бажының кырында дөрбелчин көк соңгада сылдыстар чырыткылаңайнып турган. Кудумчуда шыпшың, өрээл ишти караңгы турган.
Чыдып алганымда, кырган-авам келгеш, мээң бажымны оожум суйбааш, мынча дээн:
— Шөлээн уду, а мен олче баткаш кээйн… Сен мени дыка кээргеве, күжүрүм, мен бодум база буруулуг чадавас боор мен ийин. Уду!
Кырган-авам мени чыттап кааш, чоруй барды; а меңээ шыдажыр аргажок муңгаранчыг апаарга, калбак изиг орундан тура халааш, соңгадан куруг кудумчуже кайгап, аргажок муңгараанымдан көжүй берген турган мен.