VI

База катап бир-ле бужар бак чүве эгелээн. Бир кежээ шайлап алгаш, кырган-ачам-биле кады мөргүл номчуп олурупкан бис, а кырган-авам сава чуп турган. Өрээлче кезээде-ле үвүрере берген чорууру ышкаш, элеп калган ширбиил дег апарган Яков даайым кире халып келди. Менди-даа чок, бөргүн азыгже октапкаш, сириңейнип, холдарын чайбышаан, дүрген-дүрген чугаалап эгеледи:
— Ачай, Мишка мырыңай орта-ла эвес чалчып эгеледи! Мээң бажыңымга чемненип ора, арага ижип алгаш, сарыыл чок чүдек чүве көргүзүп эгеледи: аяк-сававысты буза шаап каапкаш, белен чагыг — нарын платьени чүү-даа чок орбарлап каапкаш, соңгаларны ол буза шаап кааш, мени болгаш Григорийни хомудатты. Бээр кел чор, «Ачамның салын чулуп кааптар мен, соп каар мен!» деп алгырып чоруур чорду! Көрүңер даан…
Кырган-ачам столга даянып, оожум туруп келди, ооң арны бырышкаш, думчуунче чыглып келди, балды-биле дөмей коргунчуг апарган.
— Дыңнадың бе, авазы?! — деп, ол алгыра каапкан. — Кандыг-дыр? Төрээн оглу адазын өлүрер деп кел чыдар-дыр! А үези четкен-дир! Үези четкен-дир, оолдар…
Өрээл иштинге ыңай-бээр кылаштааш, эгиннерин хөндүрүп, эжикке чеде бергеш, аар дүкчүүштү дүрген дүкчээш, Яковка мынча дээн:
— Силер үргүлчү-ле Варвараның өнчүзүн сегирип-ле алза деп бодаар силер але? Ма, алыңар!
Кырган-ачам салаалары-биле элекпеекти кылгаш, даайымның думчуунга чедире берди, оозу хомудааш, дедирленип:
— Мээң буруум чүү боор, ачай?
— Сен бе? Мен сени билир мен!
Кырган-авам ыыттавайн, аяктарын шкафче далаштыг шыгжап турган.
— Мен силерни камгалаар дээш, чедип келген-не болгай мен.
— Ындыг бе? — деп, кырган-ачам кочулай аарак алгыра каапкан. — Ол эки-ле-дир! Четтирдим, оглум! Бо дилгиниң холунга кандыг-бир чүведен тутсуй каавыт, авазы, кыскаштан азы илиирден-даа болза! А сен, Василийниң Якову, акың чүткүп кирип кээрге, ону мээң бажымче совут!..
Даайым холдарын кармактангаш, азыгже кылаштай бергеш:
— Бир эвес силер меңээ бүзүревес болзуңарза…
— Бүзүрээр деп мен че?! — деп, кырган-ачам шаланы тепсээш, алгырыпкан. —Амытан бүрүзүнге, ытка азы чараа-чеченге-даа бүзүрээр мен, а сеңээ бүзүрээрин далашпас мен! Аңаа арага ижиртип, сен ону күткээн сен, билир мен! Че, ам сок! Ону азы мени — кайывысты согарын шилип ал…
Кырган-авам меңээ мынча деп оожум сымыранды:
— Өрү маңна, соңгадан көрүп тур, а кажан Михайло даайың кудумчуга көстүп кээрге, бээр дүже халааш, чугаалаар сен! Халы че, дүрген…
Оон ам мен чалчык даайымның кыжанган халдаашкынындан шала корга аарак, ынчалза-даа меңээ даандырган даалгага чоргаарланып, кудумчуже көрүп, соңгада кожая берген тур мен. Ол калбак кудумчуну хоюг доозун дуй алы берген, доозун өттүр улуг борбак-борбак даштар ыжыктар дег кожая берген чыткылаар. Солагай талазынче ол кудумчу чооганы кежилдир ырадыр шөйлүп чоруткаш, Острожная шөлче үне берген; ында, дой-довурактыг черде, азыгларында дөрт суургаларлыг шаандакы кара-бажың быжыг туруп алган турар, ол кара-бажыңда муңгаргай, чараш, улуг бир-ле чүве бар. Оң талазында, бистиң бажыңывыстан үш бажың ажылдыр, Сенная шөл калбарып чоруй барган, ону хоругдатканнар ротазының сарыг корпузу болгаш коргулчун өңнүг өрт суургазы куржалы берген турар. Улуг каракталчак өрт суургазын долгандыр өрт таңныылы, илчирбеде ыт дег, долганып чоруп турар. Бүгү шөлдү чоогалар кешкилээн; ооң бирээзиниң дүвүнде ногаанзымаар тулаа бар, оң талазында чыдыг Дюков шалбаазы бар, ынаар, кырган-авамның чугаазы-биле алырга, кыжын даайым дошта ойбак черже мээң ачамны киир октапкан. Соңганың барык-ла дужунда доора кудумчу бар, ында бичии шокар бажыңчыгаштар туткулап каан; ол доора кудумчу Үш Ыдыктыгларның чыкпак, чоон хүрээзинге барып шаштыккан. Бир эвес дорт көөр болза, садтарның ногаан чалгыгларында доңгайтыр салгылап каан хемелер дег крышалар көстүр.
Та чеже узун кыштарның шуурганнарынга элээн, та чеже күстерниң сан чок чаашкыннарынга чугдурткан бистиң кудумчувустуң бажыңнары доозунга куурарып оңа берген тургулаар; бот-боттарынче чыпшыр тургулап алган ол бажыңнар хүрээ эжиинде турар ядамык кижилер-даа сагындырар; мээң-биле кады олар соңга-карактарын хере көрүп алган, бир-ле кижини сезиктиг манап тургулааннар. Улус хөй эвес, суугу аксында боданган шинчилиг тараканнар дег, далаш чокка кылаштажып чоруп турлар. Ышкам изиг менче көдүрлүп үнүп турган, мээң хөңнүм чок ногаан согуна болгаш морковьтуг хуужуурлар чыды хөлчок чытталып кээп турган, ол чыттардан мен кезээде муңгарай бээр мен.
Чалгааранчыг, бир-ле онзагай, барык-ла шыдажыр аргажок чалгааранчыг апарган; суук чылыг коргулчун хөрек иштинге долуп кээрге, иштинден базып, хөректи, ээгилеримни дакпыжадып эгелээн; сактырымга, ыйлаңгы ышкаш шартая берген болган мен, ынчангаш өлген кижи хааржаа хевирлиг дээвиир адаанда бичии өрээл меңээ тар болган.
Михаил даайым бо-дур, ол доора кудумчуда куу бажың азыының ындындан бакылап тур; бөргүн кулактарын базыра кедип алган, ынчангаш кулактары делбийгеш, кожая бергилээн. Ол сарыг пиджактыг болгаш дискектеринге чедип турар доозун шыпкан сапогтарлыг, бир холу хана карак чүвүрүнүң карманында, өске холу-биле салын суйбап тур. Ооң арны меңээ көзүлбес-даа болза, ол кудумчу кежилдир шурапкаш, дүктүг кара холдары-биле кырган-ачамның бажыңындан сирбектениптер дээн чүве дег туруп алган турган. Куду баткаш, ооң чоокшулап келгениниң дугайында чугаалаар херек, а мен соңгадан адырлып чадап-ла көөрүмге, даайым, бора сапогтарын доозунга бораптарындан корткан чүве дег, кудумчуну оваарымчалыг кешкеш, кабактың эжиин ажыдыптарга, эжиктиң шыгырткайнып, шилдер кыңгырткайны бергенин дыңнап тур мен.
Мен куду маңнап баткаш, кырган-ачамның өрээлин соктай бердим.
— Кымыл бо? — деп, кырган-ачам ажытпайн доңгун айтырды. — Сен сен бе? Кабакче кире берди де? Ындыг-дыр, бар че!
— Мен аңаа коргар кижи-дир мен.
— Ажырбас!
Ам база соңгада кожая берген тур мен. Караңгылап эгелээн, кудумчуда доозун улгаткаш, улам кара апарган; бажыңнарның соңгаларында сарыг оттар чырып; дужувуста бажыңда хөй хылдың муңгаргай хөгжүмү эки дыңналып турган. Кабакта база-ла ырлажып турар, эжик ажыттынып кээрге, кудумчуга шагзыргай шедиргеленчек үн дыңналып кээр, ол болза бир караа чок, улуг салдыг ядамык Никитушка деп ашактың үнү дээрзи билир мен, ооң оң талакы карааның орнунда кызыл көс бар, а солагай талакы караа ыяк шыптына берген. Эжик хагдына бээрге, ооң ырызы, балды-биле одура шаапкан дег, дыңналбайн баар.
Кырган-авам ол ядамык кижиге адааргаар, ооң ырларын дыңнааш, кырган-авам мынча деп улуг тынып орар:
— Магалыг-ла кижи-дир, дыка-ла эки шүлүктер билир. Чогумчалыг-ла-дырам!
Чамдыкта кырган-авам ону херимивис иштинче кыйгырып эккээр; ол кижи эжик чадазында ырлап-даа, чугаалап-даа олурар, а кырган-авам ооң-биле кожа дыңнап, айтырып олурар.
— Адырам, бурган иези Рязаньга база турган чүве бе?
Ол ядамык кижи чоон үнү-биле бүзүрелдиг мынча дээр:
— Ол каяа-даа, бүгү-ле губернияларга турган…
Удумзургай шагзырал кудумчулап көзүлбес агып чыда, кыза бээр, чүректи, карактарны база бээр. Кырган-авам чедип келген болза, кайы хире эки дээр ийик! Азы оода кырган-ачам-даа болза. Мээң ачам чүү кижи чораан ирги, кырган-ачам болгаш даайларым аңаа чоп хөңнү чок чорааннарыл, а кырган-авам, Григорий болгаш уруглар ажаакчызы Евгенья ооң дугайында чоп хөлчок эки чугаалаарларыл? А мээң авам кайда ирги?
Мен авамны кырган-авамның чугаалап берип турган тоолдарының болгаш чугааларының төвүнге тургузуп, ооң дугайында болганчок-ла боданы бээр мен. Авамның бодунуң төрелдериниң аразынга чурттаксавазы мээң бодалдарымда ону улам-на өрү көдүрүп турган; авам бир-ле улуг оруктуң үдүнде, дээрбечилер өртээлинде чурттап турар ышкаш сагындырар, ол дээрбечилер эрткен-дүшкен баяаттарны үптээш, ол хөреңгини ядамыктар-биле үлежип турар ышкаш боор. Азы ол аргада азы куйда база-ла эки дээрбечилер-биле кады чурттап, оларга чем кылып берип, үптеп алган алдынын таңныылдап турар-даа чадавас боор. Азы «ноян-агай кыс» Енгалычеваның бурган иези-биле кады чер кезип чорааны дег, авам чер кезип, ооң эртине байлаан санап чоруур, а бурган иези ону, «ноян-агай кысты» сургап чорааны дег, сургап чоруур-даа боор чадавас:

Бүгү черден алдынны-даа, мөнгүннү-даа
Бүгүдезин алыр шааң чок, чилби кулум;
Эдер дээрниң бар-ла турган байлаа-биле
Эвигениң чажыртынмас, ажырымчым…

Оон авам аңаа «ноян-агай кыс» дээрбечиниң мындыг сөстери-биле харыылап чор боор:

Бурганнарга ава болган ыдык ием,
Буруулуг мээң сеткилимни өршээп көрем,
Чалбак чонну бодумну дээш оорлавадым,
Чаңгыс өскүс оглумну дээш үптеп турдум!..

Оон чазык-чаагай бурган иези, кырган-авамның кээргээри дег, ону мынча деп өршээр:

Ээта сени, татар уктуг Марьюшканы,
Ээта сени, христиан човалаңны!
Орук дургаар карааң чажы сыылап турар —
Өске башка орууң-биле чоруп-ла көр!
Оода-ла орус чонга дегбейн көр,
Арыг чурттуг мордваны үптеп ап көр,
Ак шөл чурттуг калмыктарны сывыртап көр!..

Ол тоолдарны сактып келгеш, мен дүжүмде дег чурттап чоруур мен; мени куду эжик аксы өрээлде, херим иштинде дүвүрээзин, ыймактажыышкын, алгы-кышкы оттурупту. Соңгадан бакылап келгеш, кырган-ачам, Яков даайым болгаш кабак ажылдакчызы каттырынчыг черемис1 Мельян олар Михаил даайымны биче хаалгадан кудумчуже үндүр идип турарларын көрүп кагдым. Михаил даайым хедерленирге, ону холдарынче, ооргазынче, мойнунче соп, буттары-биле тепкилеп тураннар, адак сөөлүнде даайым кудумчунуң довураанче чаштай берди. Биче хаалга дуглалгаш, дүкчүүш болгаш тырткыыш дагжай берген, уушталып калган картуз бөргүн хаалга ажылдыр октап берипкеннер. Шыпшың апарган.
Кезек када чыткаш, бүгү боду орбак-часпак, семдерере берген даайым туруп келгеш, улуг борбак даш тудуп алгаш, хаалганы хаптарга, доскаар дүвү хапкан дег дааш дыңналган. Кабактан кара кижилер үнүп келгеш, бар шаа-биле алгыржып, хөректери эдип, холдарын чайып тургулааннар; бажыңнарның соңгаларындан кижилер баштары бакылап келгилээн — кудумчу дирлип, каткы, алгы дыңналып келген. Ол бүгү база-ла тоол ышкаш сонуурганчыг-даа болза, анчыг болгаш коргунчуг.
Оон хенертен бүгү чүве балалып, улус ыыт чок барып, чиде бээрлер.
…Эргин чанында аптара кырында кырган-авам шимчеш дивейн, тынмайн, доңгайып алган орган. Мен ооң мурнунда туруп алган ооң чылыг, чымчак, өл чаактарын суйбап тур мен, ынчалза-даа кырган-авам ону билбейн-не олурганы ол боор, муңгаргай химиренип олурган:
— Бурган өршээ, азы сээң меңээ, мээң уругларымга ак сеткилдиг угааның четпейн барганы ол чоор бе? Бурган өршээзин…
Сактырымга, кырган-ачам Полевая кудумчуда бажыңынга бир чылдан ажыг эвес — частан часка чедир чурттаан ышкаш, ынчалза-даа ол үениң иштинде бажыңывысты шимээнниг деп чугаа-соот тарай берген; барык-ла улуг-хүн санында-ла бичии оолдар бистиң хаалгавыс чанынга маңнажып келгилээш:
— Кашириннерниинде ам база-ла чогуш-содаа болуп-тур! — деп кудумчуга өөрүшкүлүг чарлаар турганнар.
Михайло даайым кежээлерде келгеш, бажыңывысты хондур бүзээлеп, чурттакчыларывысты коргудуп хонар. Чамдыкта ол ийи-үш дузалакчыларны, кунавинниң содаачы мещаннарын, эдертип эккээр; олар эзирик чоогадан садче кире бергилээш, ында мыжыраш-каттың болгаш инек-карааның дөстерин тура тыртып, үй-балай чүүлдер кылып туруп бээрлер; бир катап олар чунар-бажың иштинде үреп болгу дег чүүлдерни: калбак ыяштарны, сандайларны, суг кудар кочалдарны үрээш, суугуну бускаш, каш хире шала манзаларын сый соккулааш, эжик, соңганы тура соп кааннар.
Дүндүгүр, ыыт чок кырган-ачам соңга чанында туруп алган, ооң өнчү-хөреңгизин үреп турар улустуң үүлгедиглерин дыңнаалап, а кырган-авам караңгыда көзүлбейн, херим иштинде бир-ле черде маңнап, ээрежип алгырып турган:
— Миша, канчап турарың ол, Миша!
Ооң харыызынга сад иштинден орус чүдек каргаашкын дыңналып кээп турган, ол каргаашкынның утказы ону эдип турган малдарның угаан-сарыылынга, сеткил-сагыжынга безин четпейн турган боор.
Ол шактарда кырган-авамның соондан маңнап чедери берге турган, а кырган-авам чокка коргунчуг; мен кырган-ачамның өрээлинче дүжүп бады баардым, ынчалза-даа кырган-ачам менче химиренип калды:
— Чору, чүдүлге чок кулугур!
Мен чердакче маңнап үне бергеш, оон бажың кырының көзенээн өттүр сад болгаш херимниң караңгызынче көрүп, кырган-авамны карактан салбазын кызып турган мен, ону өлүрүп кааптарындан коргуп, алгырып, кыйгырып турган мен. Кырган-авам келбес, а эзирик даайым мээң үнүмнү дыңнап кааш, мээң авамны чүү адам чүдек кылдыр каргап турган.
Бир катап кежээ аарыг кырган-ачам аржыыл-биле шарып алган бажын сыртыкка чууп чыда, хомудап алгырып турган:
— Бо дээш чурттап, өнчү-хөреңги чыып чораан ышкажывыс чүл! Ыядыр арын-нүүр чок чүве болган болза, полицияны кыйгыргаш, а даарта губернаторга четкен болза аар… Бужар-дыр! Кандыг ада-ие боттарының уруг-дарыынче полицияны ыдалаар боор? Че, ындыг болганда чыт, ашак.
Кырган-ачам хенертен орундан дүшкеш, соңгаже тендирип чорупкан, кырган-авам ооң холдарындан сегирип алган:
— Кайнаар баарың ол?
— Отту кывыс! — деп, кырган-ачам эшкедеп, агаарны киир тынмышаан, дужаады.
Кырган-авам лаа кыпсыптарга, кырган-ачам лаа колдузун баарынга, боо туткан шериг ышкаш, тудуп алгаш, соңгаже шоода аарак дыкадыр алгыра берген:
— Эй, Миша, дүнеки ооржу, албыстыг кодур ыт!
Ол-ла дораан соңганың үстүкү шили бусту бээр орта, кырган-авамның чанында стол кырынче чартык тууйбу кээп дүшкен.
— Соора кактың! — деп, кырган-ачам, каттырган-даа дег, ыглаан-даа дег, алгыра берди.
Кырган-авам кырган-ачамны мени дег холдарынга көдүрүп алгаш, корга аарак чугааланып, дөжээнге аппарган:
— Канчап баардың, канчап баардың, бурган өршээзин! Ынчаар болза, ону Сибирьже, хорадаан шии-биле Сибирь деп ол билир эвес!..
Кырган-ачам буттарын тепкиленип, кургамзык хөжүңейнип, ыглап чыткан:
— Өлүргей аан…
Соңганың ындында ырланып, тепсенип, хана дырбактап турган. Мен стол кырындан тууйбуну алгаш, соңгага маңнап чеде бердим, кырган-авам мени сегирип алгаш, азыгже идипкеш, химирени берди:
— Ах сени-даа, хугбайыраан…
Чоон өрген-биле чепсегленип алган даайым, эжик аксында өрээлче чүткүп кирер дээш, казапчаның тепкиижинде туруп алган эжик үреп турган, а ол эжик артында ыяш тудуп алган кырган-ачам, өргеннер туткан ийи чурттакчывыс болгаш кабатчиктиң кадайы, узун херээжен, өер-ыяш тудуп алган манап турганнар; оларның артында кырган-авам ээрежип турган:
— Мени олче эрттириңер! Сөстен сөглеп көрейн…
Кырган-ачам, «Адыгны аңнааны» деп чурукта айыыр туткан ашак дег, бир будун бурунгаар базып алган турган; кырган-авам кырган-ачамче маңнап чеде бээрге, ол ону ыыт чок шенээ болгаш буду-биле идип турган. Олар дөртелээ коргунчуг белеткенип алган турганнар, а ханада фонарь оларның баштарын анчыы кончуг кылдыр сирлеңнедир чырытпышаан хып турган. Ол бүгүнү мен чердак чадазындан көрүп, кырган-авамны өрү эккеп алыксап турган мен.
Эжикти даайым кызымаккайы-биле чедиишкинниг үреп турган, эжик үстүкү шүнчүктен ушта халый бээринге белен сирлеңейнип турган, а адаккы шүнчүк шагда-ла ушта шаптынган болгаш, дыка анчыг каңгырткайнып турган. Кырган-ачам бодунуң өөрүнге бир-ле каңгырааш үн-биле чугаалап турган:
— Холдарынче, буттарынче хап турар силер, а бажынче хоржок эвеспе…
Эжик-биле кожа ханада чүгле баш өде бээр хире бичии соңгажыгаш бар турган; ооң шилин даайым шагда-ла буза шаапкан, ынчангаш ол соңга, деже шаапкан карак дег, карарып турган.
Кырган-авам аңаа маңнап чеде бергеш, холун дашкаар үндүр сунгаш, холун чайып, алгыра берген:
— Миша, өршээп көр, чоруй бар! Сени кемдедип-кергедип кааптарлар, чоруй бар!
Даайым кырган-авамның холунче өрген-биле хапкан; бир-ле калбак чүве соңга чаны-биле караш дээш, кырган-авамның холунче кээп дүшкени көстүп турган, а ооң соонда кырган-авам олурупкаш, ойта кээп дүшкеш:
— Миша, маңнап чорувут!.. — деп алгыра каапкан.
— А-а, авазы! — деп, кырган-ачам коргунчуг алгыра берген.
Эжик ажыттына бээрге, даайым кире халып келгеш, ол-ла дораан, хүүрек-биле эштирген довурак дег, эжикте чададан дүжүр октадыпкан.
Кырган-авамны кабатчиктиң кадайы кырган-ачамның өрээлинге чедирип каан, удаваанда кырган-ачам боду кырган-авамчга дүндүгүр кылаштап келген.
— Сөөгүң бүдүн-дүр бе?
— Ох, сына берген ышкаш-тыр — деп, кырган-авам карактарын ашпайн чугаалады. — А ону канчалдыңар?
— Оожурга! — деп, кырган-ачам шириин алгырыпты. — Мен араатан-дыр мен бе? Шарып кааптывыс, сарай иштинде чыдыр. Мен ооң кырынче суг чажыптым… Дыка-ла кылыктыг-дыр ам! Кымны дөзээни ол?
Кырган-авам човуурлай берди.
— Сөөк киир тудар кижи келдиртиптим, сен шыдажып көр! — деп, кырган-ачам чугаалааш, кырган-авамның чанынче олуруп алды. — Бис ийини хилинчектеп каарлар-дыр, өй-шаавыс четпээнде-ле, хилинчектеп каарлар-дыр, авазы.
— Хөреңгивис дөгерезин оларга беривит…
— А Варвара канчаарыл?
Олар элээн үр чугаалашканнар, кырган-авам оожум болгаш кээргенчиг, а кырган-ачам алгырып, хорадап чугаалап орган.
Ооң соонда кулактарынга чедип турар хөлчок улуг аастыг, күдүгүр, бичии кадай чедип келген, ооң адаккы чаагы сирилээр, аксы балыктыы дег ажык, а аксынче үстүү эрнин ажылдыр шиш думчуу эгли берген турган. Карактары көзүлбес ол кадай даянгыыжы-биле шала соктавышаан, буттарын арай боорда шимчедип, холунда каңгырткайнып чоруур шарыышкын тудуп алган чораан.
Сактырымга, кырган-авамның өлүмү чедип келген ышкаш боорга, мен ол кадайга маңнап чеде бергеш:
— Чоруп чор! — деп бар-ла шаам-биле алгыра берген мен.
Кырган-ачам мени оваарымча чок сегирип алгаш, чердак кырынче аппарып каан…