VIII

Кырган-ачам хенертен бажыңын кабатчикке садыпкаш, Канатная кудумчуда өске бажың садып алган. Сай даштаваан, сиген дуй үнген, арыг болгаш шыпшың ол Канатная кудумчу шуут-ла ховуже шөйлүп үне берген, ында шокарартыр будугулап каан бичии бажыңчыгаштар дистине берген тургулаан.
Чаа бажың мурнундагы бажыңдан каас-даа, эргим-даа. Ооң мурнун аянныг караңгы кызыл будук-биле будуп каан; үш соңгазының ак-көк хаалгалары болгаш чердак соңгазының хана карак хаалгазы агарып көстүп; крышаны солагай талазындан сырый үнген ногаан вяз болгаш липа аянныы-биле дуй алган турган. Херим иштинде база садта ажытталчак, чаштынчып ойнаарынга чаягаар бүткен чүве дег, ыржым черлер элээн, ылаңгыя бичии-даа бол, сырый болгаш хөлчок таптыг шыргайланы берген сад онза аянныг. Ооң бир булуңунда ойнаарак дег бичии чунар-бажың, өске булуңунда чашпан дуй үнген элээн ханы оңгар бар, а оңгардан мурнунда өрттенип калган чунар-бажыңның артынчызы боор чоон өртең төжектер кожайып келгилээн. Садты солагай талазындан полковник Овсянниковтуң аът кажаазы, оң талазындан Бетленгтиң тудуглары кажаалап турган болза, садтың дөрү сүт садыгжызы Петровнаның — чоон, кызыл, улуг коңга хевирлиг шимээнниг кадайның — аал коданы-биле кызыгаарлашкан, ооң черже олуруп кире берген караңгы болгаш эрги, чиңгис хөлчок дуй шыпкан бажыңының ийи соңгазы ыракта чокпак көк арыглыг, ханы чоогаларлыг шөлче ээлдек көрүп алган турган, ол шөлге болза солдаттар маңнажып тура хүнзээр, күскү хүннүң шавышкак херелдеринге оларның чыдалары кызаңнаашкын дег чырыткылаңнаар эвеспе.
Бажың иштин мээң көрбээним кижилер дола берген турган. Мурнуу талага борбак бичии кадайлыг татар шериг кижи чурттап орган, ооң кадайы эртенден кежээге чедир алгырып чугааланып, каттырып, хөлчок каастап каан гитарага ойнавышаан, кыптыышкынныг ырны бедик, чидиг үнү-биле кымдан-даа артык ырлаар турган:

— Чааскаан ынак — черле хей-дир,
База бирни дилеп тып ал!
База бирээ тыпты берзе,
Бадылыг сээң орууң дургаар
Шаңнал-мактал сени уткуур,
Ой, мактал сени уткуур!

Бөмбүк дег борбак шериг кижи соңга чанынга көк арнын үрдүнүп алган, сарыг карактарын хөглүг аларартып ора, даңзазын тыртпышаан, ыт дег чиктиг үн-биле «хөк, хөк-хөк-хөк» кылдыр чөдүргүлээр.
Чем шыгжаар черниң болгаш аът кажаазының кырында улай тудуп каан чылыг черге ийи улаачы — көк баштыг бичии Петр ашак биле ооң хола тавак ышкаш арынныг, кылаң, мөчек мага-боттуг, үнү чок чээни Степа дээр оол база офицер чалчазы Валей деп чазык эвес, узун татар чурттап турганнар. Олар шуптузу-ла танывазым чаа, бай кижилер турган.
Бистиң бажыңывыска турган Эки Чорук деп кижи меңээ аажок тааржып, мени бодунче хаара тудуп турган. Ол бажыңның артыы чарыында кухня-биле кожа, садче болгаш херим иштинче көрүнген ийи соңгалыг узун өрээл хөлезилеп чурттап турган.
Ол болза арганзымаар, күдүгүр, ийи чарлы берген кара сегел салдыг, ак шырайлыг, чазык карактарлыг кижи турган. Ол шоолуг чүве ыыттавас, билдиртпес болгаш ону чемнензин дээш чалаарга, кезээде-ле:
— Эки чорук-тур — деп харыылаар турган.
Кырган-авам ону артынга-даа, арнынга-даа ынча деп адаар апарган:
— Ленька, Эки Чорукту шайдан иш деп кыйгыр!
— Силер, Эки Чорук, чоп шоолуг чем чивес силер?
Ол өрээлин долдур та чүү-ле бир хааржактар, билбезим хамааты парлалганың кылын номнары чыткылаан база ында-мында өң-баазын суук чүүлдерлиг шилдер, честер, демирлер, шөйбек коргулчуннар тургускулап каан. Эртенден кежээге чедир сарыг савыяа хөректээштиг, хана карак бора чүвүрлүг, бүгү боду будуктарга боражы берген, багай чыттыг, үвүрере берген ол бичии деңзиге бир-ле чүве деңзилеп, коргулчун эзилдирип, кандыг-ла-бир чес чүвелер дуңзаалап тура, салааларын чиртипкеш, ыыңайнып, оларын далаштыг үрер, оон ханада шыйыгларынга илдикпишаан кылаштап чеде бергеш, карак шилин аштааш, чуга дорт элдептиг ак думчуун саазынга барык-ла дегзип алган шыйыгларын чыттап турар. А чамдыкта өрээл ортузунга азы соңга чанынга хенертен доктаай дүшкеш, карактарын шийип, арнын өрү көрүндүрүп алгаш, ыыт чок, көжүй берген дег, үр-ле турар.
Мен сарайның крышазынче үне бергеш, херим кежилдир ооң ажык соңгазын өттүр ону хайгаарап, стол кырында спирттиг лампаның көк одун, карарып көстүп турар кижини, ол кижиниң элеп калган кыдыраашка бир-ле чүве бижип турарын, ооң карак шилиниң дош дег соок болгаш көксүмээр кылдыр кылаңайнып турарын көрүп турар мен; ол кижиниң дииреңниг ажылы мээң сонуургалымны хилинчектиг өөскүдүп, мени крыша кырынга шак-шагы-биле тудуп турган.
Чамдыкта холдарын чүктенипкен, соңга чанынга, рама иштинде дег апарган, ол шуут-ла крышаже көрүп турар, ынчалза-даа мени эскербээн ышкаш болур, ол чүүл меңээ хомуданчыг турган. Оон хенертен столунга халып чеде бергеш, хөлчок ээгип алган ооң иштин үжей бээр.
Бир эвес ол бай, эки кеттинер чораан болза, оон коргар турган боор мен деп бодаар мен, ынчалза-даа ол ядыы кижи чораан: ооң хөйлеңиниң дырышкак, хирлиг моюндуруу хөректээш моюндуруунуң кырынга үнүп келген чоруур, чүвүрү үстүг кара черлерлиг болгаш чамашкыларлыг, буттарында майышкак майыктааштарлыг. Ядыылар коргунчуг эвес, айыыл чок деп кырган-авамның оларны кээргээринден болгаш кырган-ачамның олардан азааргаарындан чоорту билген мен.
Бажыңывыста кым-даа Эки Чорукка хөңнү чок турган, улус шупту-ла ооң дугайында кочулай аарак чугаалажыр: шериг кижиниң хөглүг кадайы ону «чугай хаайлыг» деп адаар, Петр ашак аптекарь азы диирең дээр, кырган-ачам кара-номнуг азы фармазон деп чугаалаар.
— Ол чүнү кылып турар кижил? — деп кырган-авамдан айтырган мен. Кырган-авам:
— Сээң херээң эвес-тир, ыыттавайн чор…— деп шыңгыы чаңчапкан.
Бир катап дидимненип алгаш, ооң соңгазынга чеде бергеш:
— Чүнү кылып тур сен? — деп сүрээдээшкинимни арай боорда чажырып, айтырган мен.
Ол кижи сырбаш дээш, карак шилиниң кыры-биле менче элээн үр көрүп оргаш, суглаңгылап, сорбуланып каан холун менче сунгаш:
— Бээр артап кел… — дээн.
Ол кижи мени эжиктен эвес, а соңганы артап кир деп чалаанындан ону улам хүндүлей берген мен. Ол кижи хааржак кырынга олура, мени мурнунга тургузуп алгаш, ырадыр идип, база катап чоокшуладыр тыртып көргеш, ам-на:
— Кайыын келдиң? — деп оожум айтырды.
Ол элдеп чүве болган: мен кухняга стол артынга ооң чанынга хүнде дөрт катап олурар болгай мен!
— Бо бажыңда кижи мен, кырган-ачамның оглу мен… — деп харыыладым.
— А-а, ындыг-дыр — деп, ол кижи салаазын көрүп ора, чугаалааш, оон ыыттавайн барды.
Оон ам аңаа тайылбырлап бээри чугула-дыр деп билдим.
— Мен Каширин эвес, а Пешко’в-тур мен…
— Пе’шков че? — деп, ол шын эвес катаптады. — Эки чорук-тур.
Мени чайладыр идипкеш, туруп келгеш, столунче бар чыда:
— Че, томаанныг олур… — деп чугаалады.
Ызырар дөжүде кыстырып алган чезин ол канчаар дүрбүп турарын көрүп, хөлчок үр орган мен; дөжү адаанда картонче алдынналчак хирээнди төктүп бадарга, ол оозун адыштааш, аякче ургаш, ынаар лаазадан дус дег ак довурак немепкеш, ооң кырынче кара шилде бир-ле чүве кудупту — аяк ишти шииңейнип, ышталы берген, думчуумга ол дораан ажыг чыт кээрге, мен чөдүрүп, бажым чаярымга, ол дииреңниг кижи:
— Чыды бужар-дыр бе? — деп мактаны аарак айтырды.
— Ийе.
— Ол-ла болгай! Ол кончуг эки болдур ийин, дуңмакым!
«Мактаныр чүвезин-даа мооң!» деп бодап келгеш:
— Бужар болза, эки эвес-ле-дир… — деп шыңгыы чугааладым.
— Ындыг бе кай? — деп, ол кижи караан базып, чугаалады. — Кезээде-ле ындыг эвес болдур ийин, дуңмакым! А сен макпалчык хап ойнаар ийик сен бе?
— Мөөрейлежип бе?
— Мөөрейлежип, ийе.
— Ойнаар-ла мен.
— Коргулчундан ону кылып берейн, күзээр сен бе? Хөлчок эки сага болур!
— Күзээр-ле мен!
— Сагаңны эккел.
Ышталып турган аяан тудуп алгаш, оозунче чаңгыс караа-биле көрбүшаан, менче кылаштап келгеш, чугаалады:
— Мен сеңээ сага кылып берейн, а сен оон менче келбе шүве.
Орта хөлчок-ла хомудай берген мен:
— Мен анаа-даа бээр келбес мен, кажан-даа…
Хомудааш, садче чоруй бардым. Ында кырган-ачам яблонялар дөстеринче өдек төп ажылдап турган; күс апарган болгаш, бүрүлер шагда-ла дүжүп эгелээн.
— Че, бо мыжыраш-катты тааргылавыт — деп, кырган-ачам менче хачы сунгаш, чугаалады.
— Эки Чорук чүнү тудуп турары ол? — деп, мен оон айтырдым.
— Бажың ишти үреп турары ол-дур — деп, кырган-ачам ажынып харыылады. — Шаланы ол оя чиртип, хана саазыннарын ол былчактап, хоора тырткылап каапкан. Чоруп көр деп аңаа ам чугаалаар мен!
— Ол-дур харын — деп мыжыраш-каттың кургаг сывын хачы-биле кезер деп тура, чөпшээрештим.
Ынчалза-даа далажыпкан болдум.
Чаашкынныг кежээлерде, кырган-ачам бажыңдан чоруй барганда, кырган-авам чурттакчыларывыс улаачыларны, офицер чалчазын шай ижиңер деп чалааш, кухняга хөлчок солун чыышкын кылыр турган. Орлан Петровна бо-ла чедип кээр, бажыңывыска чурттап турган хөглүг херээжен кижи безин чамдыкта келгилээр, а Эки Чорук кезээде-ле булуңда суугу чанында шимчеш дивейн, ыыт чок кожая берген турар. Үнү чок Степа татар кижи-биле көзер ойнаар, Валей көзерлер-биле үнү чоктуң калбак хаайынче:
— Шу-шулбус! — деп чугаалап, хап орар.
Улуг ак хлеб, улуг дой савада «сөөктерлиг» варенье эккээр Петр ашак хлевин кескеш, вареньени харам чокка чаггаш, улустуң шуптузунга ол чаагай мыжыраш-каттан кылган вареньелиг кескинди хлебтерни адыштарынга салгаш, чавызадыр мөгейбишаан үлээр турган.
— Чооглап көрүңер, чооглаңар! — деп, Петр ашак ээлдек чугаалаар, а улус ооң хлевин алырга, бодунуң кара адыжын топтап көргеш, ында чыпшына берген бир дамдыны чылгаптар.
Петровна — шилде вишня арагазы, а хөглүг херээжен тоорук болгаш конфеталар эккээр турган. Кырган-авамның кылыксаар дою эгелээр турган.
Эки Чорук мени ооң өрээлинче барбазын дээш меңээ хээли сүмелээниниң соонда каш хонганда, кырган-авам ындыг кежээ кылган. Мойтугайнып, күстүң соксаал чок чаашкыны чаап, хат сыыгайнып, ыяштар будуктары-биле хана дырбактап дагжап турган. Чылыг ыржым кухняга улус шупту бот-боттарынче чыпшыр, шуптузу-ла бир онза оожум апарган органнар, а кырган-авам бирээзинден бирээзи солун тоолдарын аажок-ла тоолдаан орган.
Кырган-авам малгаш суугунуң эриинге, ооң тепкиижинге тептинип алгаш, бичии чуга демир лампаның чырыынга көстүп олургулаан улусче ээгип алган көрүп орган; а кырган-авам хөөрей берген болза:
— Мен үстүүртен чугаалаайн, үстүүртен эки болдур ийин! — деп тайылбырлааш, суугу кырынче үне бээр, черле ындыг.
Мен ооң буттарының чанынга, калбак тепкииш кырынга, Эки Чоруктуң барык-ла бажының кырынга орган мен. Кырган-авам Иван-дайынчының болгаш чондан оспаксыраан Мироннуң дугайында хөлчок эки төөгү чугаалап орган; чечен-мерген сөстер чаңгыс аай төктүп-ле турган:

— Кара сагыштыг, даш сеткилдиг,
Каржы чанчын Гордион чоруп-тур;
Улусту кинчилээр, шынны сывыртаар,
Уяда үгү дег, каржы чүве-дир.
Арат чонга сеткили ак, коргуш билбес,
Актыг шын дээш амы-тын дег камгалакчы,
Хоор чондан оспаксыраан кырган Миронну
Гордион кымдан артык көрбес чораан.
Айбылаарда белен, шынчы чалча
Иванны амдыы чанчын кел деп алгаш, дужаавыткан:
— Өйүн эрткен мактаныкчы Миронну
Өлүрүп каг барам, Иванко!
Бөрттүг бажын оора шапкаш, салындан
Бөрбеңнеди, сидиреди сөдүртүп кел,
Ыттарымга каап берейн, баргаш кел! — дээн.
Чөрүшпейн, Иван чүү боор, чорувуткан,
Чоруп ора, хөөкүй Иван муңгак бодаан:
«Бодум эвес — чуртталгам-на албадап тур!
Боже мени дээргим-не чыгап тур ийин».
Селемезин эдээндиве чажырыпкаш,
Сергек Иван ашакка кээп мөгейген-дир:
— Амыр-менди туру сен бе, шынчы кырган?
Амдыы дээрги сени харын өршээп тур бе?
Демги кырган бүдүү билгеш, хүлүмзүргеш,
Демгизинге чечен-мерген чугаалап-тыр:
— Актыг шынны чажырба даан, Иванушко!
Экини-даа, багайны-даа холда туткан
Эжен бурган бүгү чүүлдү билир болгай!
Чүге менче келгениңни билип тур мен.
Иван күжүр ыяткаштың, өл-ле часкан,
Иван күжүр дээргизинден база корткан.
Алгы хынныг селемезин уштуп келгеш,
Алгыг, делгем эдээ-биле чода тырткан.
— Селемени көргүспейн, бүдүү кады
Сени өзеп кааптар дээн мен, Мирон ирей.
Ам сен харын бурганыңга тейлеп сөгүр,
Бодуң болгаш бүгү чон дээш, база мен дээш
Бо удаада сөөлгү кылдыр аңаа сөгүр,
А ооң соонда сээң бажыңны кезип каар мен.
Ашак Мирон дискектенип олурупкаш,
Аныяк дуб адаанга туруптарга,
Аныяк дуб олче көргеш, мөгейип каан.
Ашак ора хүлүмзүргеш, чугааланган:
— Ой, Иван, мени манааш, бергедээр сен!
Оргу чон дээш сөгүрүүрү төнмес болгай!
Хей-ле черге мени манап түреп турбайн,
Кезе каавыт, мени дүрген өлүрүп каг!
Ону дыңнааш, Иван арай хорадаксааш,
Орталангаш, мелегейзип мактаныксаан:
— Чугаалаанда, шупту чүве бүдер ыңар,
Чүс-даа чылда манаай мен де, харын сөгүр!
Кежээге дээр демги ашак тейлеп келгеш,
Кежээ тейлээш, эртенге дээр үргүлчүлээн,
Даңгаар эртен эгелээштиң, дүнге четкен,
Таптыг чайдан эгелээштиң, часка четкен.
Чылдан чылче Мирон ашак тейлеп келген.
Чыкпак дубу өссе-өссе, дээрде шашкан,
Терең арыг дубтан тарап өзүп үнген.
Тейлээшкинниң төнер шагы ам-даа четпээн,
Ам-даа олар ол-ла хевээр турбушааннар:
Ашак ам-даа бурганынга чалынмышаан,
Арат чонга дуза эреп, ынчаарга ооң
Авазындан өөрүшкү дилевишаан;
Шериг күжүр Иван аңаа турбушаан-на,
Селемези доозун болуп хайлып калган,
Таптап кылган дериглери дадаргылаан,
Даарап кылган эдик-хеви элеп төнген,
Чайын-кыжын чанагаш турбушаан.
Чайның изии кургаткаш, кургадып чадаан,
Чазый сээктер ханын соргаш, төдүп чадаан,
Адыг, бөрү чедип келгеш, аңаа барбас.
Аактыг соок-даа, шуурган-хат-даа аңаа дыынмас.
Ооң боду турган черден шимчеш дивес,
Оода-ла холун безин чайгай албас.
Ону ынчаар шииткел кылдыр кылганы ол:
Өжээтиниң дужаалын ол тоовас турган,
Өскелерниң нүүрүн бодааш, барбас турган!
Бистерни дээш кырганывыс тейлээшкини,
Бир-ле хемниң океанче акканы дег,
Биеэ хевээр бургандыва куттулбушаан.

Кырган-авамның тоолунуң эгезинде-ле Эки Чорук бир-ле чүвеге хөлзеп органын билип каан мен, холдарын ол элдептиг, сири-кавы шимчедип, карааның шилин уштуп-кедип, оозун аялгалыг сөстерниң аайы-биле чайып, бажын согаңнадып, карактарынга дээп каап, оларын салаалары-биле дыңзыдыр тудуп, хаваан болгаш чаактарын, хөлчок дериткен дег, адыжы-биле чода тудуп-ла орган. Дыңнакчыларның кайы-бирээзи шимчеп, чөдүрүп, буттарын эде салып орган болза, Эки Чорук:
— Шш! — деп соксадып орган.
Кырган-авам ыыттавайн баарга, Эки Чорук хөлзеп тура халааш, холдарын чайбышаан орта эвес эргилгилеп, чугааланы берген:
— Ол кайгамчыктыг-дыр, ону ыяап-ла бижип аар болза эки-дир! Ол коргунчуг шын, бистиң…
Ооң ыглап турары ам тода көстүп турган, ооң карактарында дола берген чаштарның борбаңайнып бадып турганын көөрге, чиктиг-даа, кээргенчиг-даа. Ол кухняга маңнап, каңдай болгаш каттырынчыы кончуг өрү шурагылап турган, оон думчуунуң баарынга чайып турган карак шилин кедер дээш чиңге демирлерин кулактарынга ылдыртып чадап каан. Петр ашак олче көргеш, каттырымзап орган, арткан улус эгенгенинден ыытташпайн турганнар, а кырган-авам:
— Бижип алыңар, кандыг боор, ында бачыт болур чүве чок. Мен ындыг тоолдарны ам-даа хөйнү билир мен — деп далаштыг чугаалап орган.
— Чок, ыяап-ла ону! Ол ёзулуг-ла орус тоол-дур! — деп, Эки Чорук бедик көдүрлүүшкүннүг алгырып турган, оон хенертен кухня ортузунга доктаай бергеш, оң холу-биле агаарны кезе шаап, дыкадыр чугаалап эгелээн, ооң солагай холунда карааның шили сириңейнип турган. Буду-биле чер тепсеп, бар шаа-биле үр-ле:
— Өскениң нүүрү-биле чурттап болбас, ындыг-ындыг! — деп бо сөстерни катаптап-ла турган.
Ооң соонда, үнү шак дүшкен дег, ыыт чок барган, улусче көргеш, буруузунуп бажын доңгайтып алгаш, оожум үнүп чоруй барган. Улус каттырымзап, бот-боттарынче эгени аарак көржүп каап олурганнар, а кырган-авам суугу кырында ханыладыр чыдып алгаш, улуг тынып каап орган.
— Ажына бээри ол чоор бе? — деп, Петровна дөрбегер кызыл эрнин адыжы-биле чодуп ора, айтырган.
— Чок — деп, Петр ашак харыылаан. — Анаа-ла ынчаары ол-дур…
Кырган-авам суугудан дүшкеш, самоварын ыыт чокка чылды тиге берген, а Петр ашак далаш чок:
— Дээргилер шупту-ла ындыг, шыжыгыычал болур чүве болгай! — деп чугаалап орган.
— Бот кижи тенек боор чүве болгай! — деп, Валей муңгаргай чугаалай каапкан.
Улус шупту каттыржы берген, а Петр ашак:
— Карак чажынга четкен. Шортан-даа чемнеп-ле чораан, а ам шавага безин чемневестээни ол-дур… — деп шөйүп чугаалаан.
Чалгааранчыг апарган, бир-ле муңгарал чүректи саргыдып келген. Эки Чорук мени хөлчок-ла кайгатты, ол кээргенчиг апарган — ооң ол чаштыг карактарын кончуг тода сактып тур мен.
Бажыңга ол хонмаан, а даартазында дүштеки чем сөөлүнде хөлчок эгенген, оожум, соолбургай апарган чедип келди.
— Дүүн мен шимээргеп каапкан-дыр мен — деп, ол кырган-авамга, бичии оол дег, буруузунуп чугаалап орган. — Силер ажынмайн тур силер бе?
— Чүү чүвеге ажынар боор?
— А мээң чугаалап турганымга?
— Силер кымны-даа хомудатпаан силер…
Кырган-авам оон коргуп, ооң арнынче көрбейн, анаадагызы дег эвес, хөлчок оожум чугаалап орарын билген мен.
Кырган-авамче ол чоокшулай бергеш, кайгамчык бөдүүнү-биле чугаалаан:
— Мындыг-дыр ийин бо, мен аргажок чааскаан мен, чаңгыс-даа төрелим чок! Ыыт чок чоруп-ла, чоруп-ла турда, хенертен сеткил-сагыш хайныккаш, частып үнер… Ыяш-дашка-даа чугааланырынга белен апаар мен…
Кырган-авам оон чайладыр туруп алгаш:
— А силер кадайланып алган болзуңарза…
— Эх! — деп, ол алгыра каапкаш, хол чаңгааш, чоруй барган.
Кырган-авам хаваан дүйүп, ооң соонче көргеш, думчук таакпызын чыттааш, меңээ шыңгыы чагып чугаалаан:
— Көрдүң бе, ооң чанынга дыка ээртилеңневе. Ол та кандыг кижи чүве, чүгле бурган билир ыйнаан ону…
А мен база катап олче чоокшулаксай берген мен.
Ол кижи бодун «аргажок чааскаан кижи мен» деп чугаалаан соонда, ооң арын-шырайының өскерли бергенин көрген мен; ол сөстерде меңээ билдингир, мээң чүрээмни хайныктырыптар бир-ле чүве бар болган, ынчангаш мен ооң соондан чорупкан мен.
Херим иштинден ооң өрээлиниң соңгазынче бакыладым, ол боду чок; өрээли янзы-бүрү үен-даян херекчок чүүлдер киир октагылап каан аңмаар сагындырар, а ол херекчок ышкаш элдептиг чүүлдер оларның ээзи-биле дөмей көзүлген. Мен садче баргаш, ону ында оңгар чанынга көрүп кагдым. Ол күдүйүп алган, холдарын бажының артынче каап алган, шенектери-биле дискектеринге даянып алган өртең чудук ужунда эпчок олурган; ужунда хөмүрлер кылаңайнып турган кыры довурактыг чудук куу чашпан, шагар-оът, каңмыыл ортузунда кожая берген чыткан. Ол кижиниң эпчок олурары мени аңаа улам чоокшуладып турган.
Ол мени үр-ле эскербейн, үгүнүү дег көзүлбес карактары-биле өскээр көрнүп алган орган. Оон хенертен хомудаан дег айтырды:
— Мени сүрүп чор сен бе?
— Чок.
— А чүл?
— Анаа-ла.
Ол карак шилин ужулгаш, оозун аржыыл-биле чоткаш, чугаалады:
— Че, бээр дүжүп кел!
Мен ооң-биле кожа олуруп аарымга, ол мени эгиннеримден дыңзыдыр куспактап алды.
— Олур. Ыытташпайн олураалы шүве? Демги бо… Сен өжеш кижи сен бе?
— Ийе.
— Эки чорук-тур!
Үр-ле ыыт чок орган бис. Долгандыр бүгү-ле чүве өң-баазын болуп, оңуп, шак бүрүзүнде бүрү тоглап дүжүп турар куруяк чайның муңгаргай, шыпшың-ыржым кежээлериниң бирээзи турган. Черниң чайгы чыды ам чок, чүгле соок шыктың чыды кээп турар, агаар дээрге элдептиг кылагар, а кызылзымаар дээрде тааннар дүвүренчиг караңайнчып турарындан башка хөглүг эвес бодалдар кээр. Ыржым-шыпшың, дааш бүрүзү-ле куштар шимээни, кээп дүшкен бүрүнүң шылыраажы болур, сактырга, ол хөлчок шимээнниг-даа ышкаш, ынчангаш кижини коргудуп, сырбаш кылындырыптар, ындыг-даа бол, сырбаш дээш, база катап ыыт чок баар сен — ол шыпшың бүгү черни куспактап, хөректи долдуруп кээр.
Ындыг минуталарда онза арыг, чиик бодалдар кээр, ынчалза-даа ол бодалдар, нарын ээремчик дузаа дег, чуга, кылагар болгаш сөс-биле сөглеттинмес. Ол бодалдар чырыш дээш, кээп дүшкен сылдыстар дег, дүрген читкеш, муңгарал-биле сагыш-сеткилди чиртип, эргеледип, хөлзедирге, ол хайнып, эзилгеш, бүгү-ле амыдыралда бодунуң хевирин тып, чаа арынныг апаар.
Чурттакчывыстың чылыг быктынче чыырлып олуруп алгаш, ооң-биле кады яблоняның кара будуктарын өттүр кызыл дээрни көрүп, хөкпештерниң далаштыг ужугуушкуннарын хайгаарап, кушкаш оолдары кургаг тарааның бажын канчаар чулуп, ооң арыг үрезинин канчалдыр тып чип турарын, шөлдерден селбегер, кыдыглары кызыл, көк булуттар канчалдыр шөйлүп турарын көрүп орган мен, а булуттар адаа-биле каарганнар хөөрде уяларынче шагжок ужуп бар чорааннар. Ол бүгү эки, шала-ла кезээдегизи дег эвес билдингир болгаш чоок, бир-ле онзагай болуп турган.
Чамдыкта ол кижи аар улуг тынгаш, мынча деп айтырар:
— Магалыг-ла-дыр бе, дуңмакым? Ол-ла болгай! Өл-шык, соок эвес-тир бе?
А кажан дээр караңгылап, долгандыр бүгү-ле чүве өл-шык имиртиң-биле долуп кээрге, ол кижи мынча диди:
— Че, болзун! Чоруулу…
Садтың биче хаалгазының чанынга доктаай бергеш, ол оожум чугаалады:
— Сээң кырган-аваң эки кижи. Оо, кончуг-ла эки чер боор!
Карактарын шийип алгаш, хүлүмзүрүп, дыкадыр эвес, кончуг тода мынча деп номчаан:
— Ону ынчаар шииткел кылдыр кылганы ол:
Өжээтиниң дужаалын ол тоовас турган,
Өскелерниң нүүрүн бодааш, барбас турган.
Сен ону кончуг эки доктаадып ал, дуңмакым! — дээш, мени бурунгаар итпишаан айтырган: — Бижип билир сен бе?
— Чок.
— Өөренип ал. А өөренип алгаш, кырган-аваң чүнү чугаалай-дыр, бижип ап чор, ол кончуг херектиг, дуңмакым…
Бис өңнүктежи берген бис. Ол хүнден эгелээш, мен Эки Чорукка барыксаан үемде-ле барып, кайы-бир эрги пөстерлиг хааржак иштинге ол кижи коргулчунну канчалдыр эзилдирип, чести канчалдыр изидип турарын көрүп олурар мен; ол калбак демирлерни кызыдып алгаш, чараш сыптыг чиик маска-биле бичии дөжү кырынга хап, эгээлер-биле, хайырга-биле болгаш удазын дег чиңге хирээ-биле ажылдап-ла турар. Үргүлчү-ле бүгү чүвени нарын чес деңзизинге деңзилээр турду. Ак аяктарже янзы-бүрү суук чүүлдер кударга, олар канчалдыр ышталып, өрээл иштин ажыг чыт долуп турарын көрүп орар мен, а ол арнын дырыштырбышаан, кылын номунче көрүп, кызыл эриннерин ызырып каап, дыйылааш үн-биле оожум шөйүп ырлап турар:
— О Сароннуң розазы…
— Сен бо чүнү кылып тур сен?
— Бир чүве, дуңмакым…
— Кандыг?
— А-а, сени билип аар кылдыр чугаалап билбес кижи болбазык мен бе…
— Кырган-ачам сени меге акшалар кылып турар чадавас деп чугаалаар чорбадыве…
— Кырган-ачаң де? Мм… Че, ол хей чүве чугаалап турары ол-дур! Акша дээрге хей чүве-дир, дуңмакым…
— А хлебти чүнүң-биле садып аарыл?
— Ийет, дуңмакым, хлеб өртээ төлээр херек, шын…
— Көрдүң бе? Эът өртээ база…
— Эът өртээ база…
Ол оожум, кайгамчык ээлдек каттыргаш, мээң кулаам артын эникти дег кичигелээш, мынча дээн:
— Мен сээң-биле черле маргыжып шыдавас-тыр мен, сен мени тулдуруптар кижи-дир сен, дуңмакым. Ооң орнунга ыыт чок олураалы…
Чамдыкта ол ажылын соксадып кааш, мээң-биле кожа олуруп алыр, оон бистер соңгадан үр-ле крышаже, сиген дуй үнген херим иштинге чаашкынның дымырадып чаап турарын, яблоня бүрүзү дүжүп турарын көрүп орар бис. Эки Чорук хөй эвес-даа болза, кезээде бир-ле херектиг сөстер-биле чугаалаар; мени кандыг-бир чүвеже көрүндүрерин күзээн болза, ол мени оожум идипкеш, караан баскаш, караа-биле айтыр.
Херимивиске ындыг-ла кончуг онзагай чүве көрбес мен, а ол шенээ-биле иткеш, каш сөс-биле чугаалаан соонда, бүгү-ле көстүр чүве элээн чугула кылдыр сагындырып, шуптузу-ла сагыжымга быжыг артып каар. Херим ишти-биле маңнап бар чыткан диис шалбаа кыдыынга доктаап, сугда бодун көрүп кааш, ону кагар дээн дег, чымчак холун көдүрүпкен.
Эки Чорук оожум мынча дээн:
— Диистер чоргаар болгаш бүзүрээчел эвес…
Алдынналчак-сарыг Мамай деп аскыр дагаа херим кырынче ужа бергеш, быжыгланып аар дээш чалгынын далбаңнадып тура, кээп ужар часкан, оон хомудаанындан мойнун сунуп алгаш, хорадап эде берген.
— Генерал аянныг-даа болза, ындыг-ла кончуг угаанныг эвес-тир…
Шүшпең Валей малгашка аар базып, кырган аът дег, кылаштап ор. Достак чаактыг арны үрдүне берген, карактарын имирертип алган дээрже көрүп чораан, а дээрден ооң хөрээнге күскү чырык херел дорт дээп турган. Хөректээжиниң чес өөгү чайыннаарга, ол татар доктаай бергеш, ыргак салаалары-биле өөгүн тудуп көрүп турган.
— Медаль алган дег, сонуургап турарын…
Мен Эки Чорукка дүрген болгаш быжыы-биле ижиге берген мен, ол меңээ муңгаргай хүннеримде болгаш өөрүшкүнүң шактарында эң чугула апарган. Ыыттавас Эки Чорук, бажымга келген-не бүгү чүве дугайында чугаалаарымга, кончувас турган, а кырган-ачам кезээде-ле: «Чулчурува, төөрээн шулбус!» деп шыңгыы алгырып, мени үзе кирер болгай. Кырган-авам бодунуң бодалы-биле долган, өске кижиниң сөзүн дыңнавас болгаш өске кижиниин хүлээвес турган.
Мээң чулчуруушкунумну Эки Чорук кезээде кичээнгейлиг дыңнааш, хүлүмзүрүп мынча дээр:
— Че, дуңмакым, ол ындыг эвес, ону сен бодуң бодап алган-дыр сен…
Ооң кыска сагындырыглары кезээде өй-шаанда болгаш чугула болур. Сактырга, мээң чүрээмде, бажымда чүү барын дөгерезин ол өттүр көргеш, баш бурунгаар чугаалаар дээн артык, херекчок сөстеримни бүдүү билир болгаш, ийи ээлдек согуушкун-биле одура шааптар ышкаш боор:
— Мегелеве, дуңмакым!
Мен ооң илби-шидилиг билдизин өнедиин болганчок-ла шенеп турган мен: кандыг-бир чүве бодай тыртып алгаш, ону херек кырында болган кылдыр чугаалай бээримге, ол бичии дыңнап чоруй, бажын чайгай бээр:
— Че, мегелеп ор сен, дуңмакым…
— А сен канчап билир сен?
— Мен көрүп ор мен, дуңмакым…
Сенная шөлден суглаарда, кырган-авам мени болганчок-ла эдертип аар. Бир катап беш мещан бир ашакты эттеп турганын көрүп каан бис, олар ону черже ужур каап алгаш, ыт туткан ыттар дег, үзе-чаза соп турганнар. Кырган-авам эктинге салып аар дугаланчак ыяжындан демир-хууңнарын дүжүр октапкаш, ол ыяжын чайып:
— Өскээр маңнап чорувут! — деп меңээ чугаалааш, боду мещаннарже базыпкан.
Ынчалза-даа корткаш, кырган-авамның соондан маңнап баргаш, мещаннарны даштар-биле дажай берген мен, а кырган-авам оларны дугаланчак ыяжы-биле эрес-дидим үстүргүлеп, эгиннеринче, баштарынче соп эгелээн. Оон өске кижилер база болчу бээрге, мещаннар маңнажып чоруй баргылааннар. Кырган-авам эттеткен кижини чуп эгелээн, ооң арнын тепсеп каапкан болганнар, ол кижиниң хоора соктуруп алган танаан хирлиг салаалары-биле чыпшыр идип, алгырып, чөдүрүп органын база салаазының алдындан аттыккан ханы кырган-авамның арнынче, хөрээнче чаштап турганын ам-даа ческинип сактыр мен; кырган-авам база-ла алгырып, бүгү боду сириңейнип турган.
Мен чанып келгеш-ле, бажыңывыста чурттап турар кижиниң өрээлинге кире маңнап келгеш, аңаа хөөреп эгеледим. Ол ажылын соксадып кааш, мээң мурнумга узун эгээзин селемегилештир көдүрүп алган, менче карак шили өттүр шыңгыы, кезе кайгап тургаш, хенертен үзе кирип чугаалаан:
— Тергиин-дир, дөгере шак-ла ындыг болган чүве! Кончуг эки-дир!
Хөлчок кайгаанымдан ооң сөстерин безин элдепсинип четтикпейн, улаштыр чугааланып турумда, ол мени куспактааш, өрээлинге ыңай-бээр илдигип кылаштап тура:
— Болзун, оон ыңай херекчок. Чугаалаза чогуур чүвениң дөгерезин чугаалап кааптың, дуңмакым, билдиң бе? Дөгерезин чугааладың!
Хомудааш, ыыт чок барган мен. Оон боданып көргеш, ол мени чогуур өйүнде доктаадыпкан-дыр деп билип каан мен: шынап-ла мен дөгерезин чугаалап каапкан болган мен.
— Сен, дуңмакым, ол таварылгага доктаава, ону сактып чорууру эки эвес! — деп чугаалады.
Чамдык ооң меңээ хенертен чугаалаан сөстери мээң бажымга бүгү назынымда артып каан.
Чамдыкта мен аңаа дайзыным Клюшниковтуң дугайында чугаалаар мен, ол дээрге Новая кудумчуда улуг баштыг, чоон оол чүве. Ооң-биле чогушкаш, кайывысты кайывыс-даа тиилеп чадашкан бис. Эки Чорук мээң хомудалымны кичээнгейлиг дыңнааш, мынча дээн:
— Ол хей чүве, ындыг күш — күш эвес-тир! Ёзулуг күш — авааңгыр болурунда, капшагай болган тудум, күштүг болур, билдиң бе?
Дараазында улуг-хүнде мен чудуруктарым-биле шалыпкын шимчениримни шенеп көргеш, Клюшниковту чиик тиилеп каан мен. Шак ол чүүл бажыңывыс чурттакчызының сөзүнге мени улам кичээнгейлиг болдурган .
— Чүве-ле бүрүзүн кылырының эвин билири чугула, билдиң бе? А эвин билип алыры кончуг берге!
Мен чүнү-даа билбээн мен, ынчалза-даа ол сөстерни болгаш ындыг чижектиг сөстерни ала-чаягаар сактып ап чораан мен, чүге дээрге ол бөдүүн сөстерде бир-ле хомуданчыг чажыт бар боорга, оларны сактып ап турган мен, даш, хлеб, аяк, маска тудуп аарынга кандыг-даа онза билиишкин негеттинмес-ле болгай!
А бажыңывыстың улузу Эки Чорукка улам-дам хөңнү чок апарган, хөглүг херээженниң ээлдек диизи безин, өске улустуң дискээниң кырынче үнери ышкаш, ооң дискээнче үнмес апарган, ол ээлдек кыйгырарга-даа, келбес апарган. Ооң ужун мен ону эттеп, кулактарындан силгип: «Ол кижиден кортпа» деп ыглаар чыгыы ээрежип чугаалап турган мен.
— Мээң хевим кислота-биле чытталып турар, ынчангаш диис менче келбейн тур — деп, ол тайылбырлаан, ынчалза-даа улус шупту, кырган-авам безин ону ол кижиге удурланыштыр, шын эвес болгаш хомуданчыг кылдыр тайылбырлап турганнар.
— Сен чоп ооң чанында кожая берген турар сен? — деп, кырган-авам хорадап айтырып турган. — Сени ол кандыг-бир чүвеге өөредип каавытпазын, көрдүң бе…
Бажыңывыс чурттакчызынга барып чораанымны кырган-ачам деп сарыг кырза билип каан болза, мени хөлчок каржы эттээр турган. Ооң-биле таныжылгамны улузум чөпшээревейн турарының дугайында аңаа чугаалавазымзадаа, бажыңывыста улустуң ону канчаар көрүп турарын аңаа ажыы-биле чугаалап берип турган мен.
— Кырган-авам сенден коргар-дыр, ол сени кара-номнуг дээр, а кырган-ачам сени бурганның дайзыны болгаш чонга айыылдыг кижи дээр-дир…
Ол, сээктер хоюскан дег, бажын сирлеңнедип каап орган, ооң чугай ышкаш ак арны хүлүмзүрүгден кыза хона бээрге, ооң хүлүмзүрүүшкүнүнден мээң чүрээм чыырлып, карактарым караңгылап келген.
— Мен ону көрүп тур мен. Ол муңгаранчыг-дыр але, дуңмакым.
— Ийе!
— Муңгаранчыг-дыр, дуңмакым…
Адак сөөлүнде, ону бажыңдан үндүр чорудупканнар.
Бир катап эртенги шай соонда аңаа чеде бергеш, көөрүмге, ол шалада олуруп алган херекселдерин хааржактарже шыгжап, Сароннуң розазының дугайында оожум ырлап орган.
— Че, дуңмакым, байырлыг. Мен чоруур апардым…
— Чүге?
Ол менче кезе кайгааш, мынча дээн:
— Сен билбес сен бе кай? Бо өрээл сээң аваңга херек апарган-дыр.
— Ону кым чугаалады?
— Кырган-ачаң…
— Мегелеп турары ол-дур!
Эки Чорук мени холумдан туткаш, бодунче чоокшуладыр тыртып алгаш, мен шала кырынга олуруп алырымга, оожум чугаалап эгеледи:
— Хорадава! А мен, дуңмакым, сени билир болгаш, меңээ ыыттаваан деп бодадым. Мээң бодалым эки эвес болган-дыр көр…
Бир-ле чүве ужунда ол кижини дээш меңээ муңгаранчыг болгаш хомуданчыг болган.
— Дыңнап көрем — деп, ол хүлүмзүрүвүшаан, барык-ла сымыранып чугаалады. — Менче келбе деп сеңээ чугаалап турганымны сактыр сен бе?
Мен бажым согаш кылдым.
— Сен меңээ хорадай берген боор сен але?
— Ийе…
— А мен сени хомудадыр деп бодаваан мен, дуңмакым. Сен мээң-биле өңнүктежи берзиңзе, улузуң сени аттына бээр деп билген мен, ындыг але? Ындыг болган але? Мен сеңээ ынчан чүге ынча дээнимни ам билдиң бе?
Ол, мээң-биле чажыт бичии оол дег, чугааланып орган, а мен ооң сөстеринге хөлчок өөрүп орган мен; сактырымга, мен ону ынчаарда-ла билген ышкаш мен, ынчангаш чугааладым:
— Ону мен шагда-ла билген мен!
— Че, ол-ла болгай! Ындыг-дыр, дуңмакым. Ол аан, күжүрүм…
Мээң чүрээм шыдажыр аргажок саргый берген.
— Сеңээ чоп кым-даа ынак эвезил?
Ол мени куспактааш, бодунче чыыра тырткаш, караан шийгеш, харыылады:
— Хары кижи-дир мен, билдиң бе? Ооң ужурунда.
Мен чүнү-даа чугаалаар аайын тыппайн, билбейн ооң чеңинден тырткылап орган мен.
— Хорадава — деп, ол база катап чугаалааш, кулаамга сымыранды: — ыглаан база херээ чок…
А ооң бодунуң карак шилиниң адаандан чаштары төктүп бадып-ла турган. Оон кезээде дег кыска сөстер-биле чугаалажып каап, үр-ле ыытташпайн орган бис.
Кежээ улустуң шуптузу-биле ээлдек байырлашкаш, мени дыңзыг куспактап кааш, ол чоруй барган. Мен хаалга ындынче үнгеш, доң малгашты дугуйлары-биле чыпшыр базып чораан тергениң кырында ооң сирлеңейнип каап чораанын көрген мен. Ол чоруй баарга, кырган-авам доп-дораан хирлиг өрээлди чуп, арыглап эгелээн. Мен өнедиин бир азыгдан бир азыгже кылаштап, аңаа шаптык бооп турган мен.
— Кедээр! — деп, кырган-авам мээң-биле үскүлежип келгеш, алгырып турган.
— Силер ону чоп ойладыптыңар?
— А сен чугаалан-на!
— Силер шуптуңар мугулайлар-дыр силер — деп чугааладым.
Кырган-авам мени өл пөс-биле хап:
— Сен албыстай берген-дир сен, тенекпей! — деп алгырды.
— Сен эвес, а өске кижилер шуптузу мугулайлар-дыр — деп, бодумну эдип чугааладым, ынчалза-даа кырган-авам орта оожургаваан.
Кежээки чем үезинде кырган-ачам мынча деп орган:
— Че, бурган өршээзин! А оон башка ону көрүп каарымга-ла, чүрээмче бижек кадалы берген дег ышкаш боорга, «Ох, үндүр ойладыпса эки-дир» деп бодай берген мен.
Мен хорадаанымдан шопулак сыккааш, эттеткен мен.
Төрээн чуртумнуң сан чок хөй кижилериниң аразындан эң эки кижи-биле баштайгы найыралым шак ынчаар төнген…