IX

Мен бичиимде бодумну ары өө дег кылдыр бодап чораан мен. Бөдүүн кижи бүрүзү, ары чигирин дажыглаан арылар дег, шыдаар шаа-биле боттарының билиглери болгаш амыдырал дугайында бодалдары-биле сеткил-сагыжымны харам чокка байыткан. Ол ары чигири болганчок-ла хирлиг, ажыг-даа болгулаар, ынчанмыже билиг бүрүзү-ле, кандыг-даа болза, ары чигири болур.
Эки Чорук чоруй барган соонда, мээң-биле Петр ашак өңнүктежип алган. Ол кырган-ачам-биле дөмей турган: база-ла ол ышкаш арган, аянныг, арыг-шевер, ынчалза-даа сыны оон чавыс болгаш, бүгү боду оон биче; ол ашак кижи кылдыр баштактанып кеттинип алган бичии оол-биле дөмей турган. Ооң арны аргыглыг шишкииш-ле, бүгү арны хөм долгактардан бүткен, оларның аразында агы сарыгзымаар каттырынчыг эрес карактары, хана карак кажаада кушкаш дег, халыжып турар. Бажының көгере берген дүгү дыдырарып, салы ээргииштели бергилээн; ол даңзага таакпы тыртар, ынчаарга ооң ыжы бажының дүгү-биле өңнеш — база-ла ээргииштелип үнүп турар, ооң чугаазы база-ла дыдыраш, оюн-баштак сөстер-биле долган. Ол өөлээш үнү-биле ээлдек ышкаш чугаалаар, ынчалза-даа сактырымга, улустуң дөгерезин ол кочулап органзыг боор.
— Аныяамда графтың кадайы агай Татьян Лексевна мени дарган бол деп дужааган, а элээн үе эрткен соонда, сад ажаакчызынга дузалаш деп дужааган. Ындыг-дыр, ынчалза-даа бөдүүн эр кижини канчалдыр-даа каарга — аңаа эки эвес ышкаш болур! Оон база бир катап: «Сен, Петрушка, балык тудар сен!» деп, ол агай чугаалаан. А меңээ дөмей-ле, балык-даа тудуп болур мен. Ынчалза-даа чүгле балык тударынга хандыкшый бээрим орта — байырлыг, балык, улуу-биле четтирдим. Оброк чыырда, мени улаачы кылдыр хоорайже чорудар апарган. Оон ам чүү боор, улаачы болу бердим, а оон ыңай канчаар деп? А оон ол агай-биле бис чүнү-даа өскертип четтикпейн барган бис. Хосталга чоокшулап келген, аъттыг арттым, ам ол мал агайның орнунда чоруп турар.
Ол кырган ак аът чүве. Бир катап эзирик будукчу ону янзы-бүрү будуктар-биле будуй бергеш, дооспаан-даа чүве. Ооң даваннары кадырык, бүгү боду эрги пөстерден даарап каан дег; муңгаргай бүлүртүң карактарлыг сөөк бажын мага-бодунга догдагар дамырлары-биле болгаш элеп каан кежи-биле идегел чок өөктеп каанзыг. Петр ашак оозун хүндүлээр, какпас, Танька деп адаар турган.
Кырган-ачам бир катап аңаа мынча дээн:
— Сен малды чоп христиан ат-биле адап тур сен?
— Чок, Василь Васильев, чок, хүндүлүүм! Танька деп ындыг христиан ат чок, а Татиана деп ат бар!
Петр ашак база-ла бижик-билиглиг болгаш, номнарны элээн номчаан кижи чораан. Ыдыктыгларның кайызы эң ыдыктыының дугайында кырган-ачам-биле ол үргүлчү маргыжар турган; эрте-бурунгу шагның бачыттыгларын бирээзи бирээзинден артык буруу шаварлар, ылаңгыя Авессаломну хөлчок чемелээр турганнар. Чамдыкта чүгле грамматика талазы-биле-даа маргыжа бээрлер, кырган-ачам «согрешихом, беззаконновахом, неправдовахом» дээр, а Петр ашак «согрешиша, беззаконноваша, неправдоваша» деп чугаалаар херек дээр.
— Мээңии-биле бир аңгы, сээңии-биле бир аңгы! — деп, кырган-ачам хорадаанындан кыза бергеш: — Ваша’, шиша’! — деп кыжырып өттүнгүлээр.
Ынчаарга таакпы ыжынга бүргедип алган Петр ашак овуузуннуг айтырар:
— А сээң «хом» деп сөзүңнүң чүзү эки деп? Бурганга ол сөстер бичии-даа эки эвес! Бурган сээң маанайыңны дыңнааш, «Тураң-биле тейле, тудум хире үнең чок!» деп бодап орар боор.
— Чору, Лексей! — деп, кырган-ачам ногаан карактары кылаңайнып, хөлчок алгырар.
Петр арыг-шеверге, чурумга хөлчок ынак; херим ишти-биле кылаштап бар чорааш, ол кезээде-ле чээргеннерни, шаажаңнар бузундуларын, сөөктерни буду-биле чайладыр тепкилеп чоруур, чайладыр тепкилепкеш, ооң соондан мынча деп чемелээр:
— Артык чүве, а мында шаптык бооп чыдар-дыр сен!
Ол чугаакыр, чазык-чаагай, хөглүг ышкаш сагындырар, ынчалза-даа чамдыкта ооң карактары хан кучук, бүлүртүң апаргаш, өлген кижинии дег, доктаай бээр.
Чамдыкта ол азыг черде, караңгыда күдүйүп алган, муңгаргай, үнү чок чээни оол дег, ыыт чок олурар.
— Канчап баардың, Петр акый?
— Кедээр бар — деп, ол шыңгыы болгаш дунук чугаалаар.
Бистиң кудумчувустуң бажыңнарының бирээзинге хаваанда достактыг кожай чурттай берген, ол онза чиктиг чаңныг: байырлалдарда соңга чанынга олуруп алгаш, боозундан тараа октар-биле ыттар, диистер, дагаалар, каарганнар болгаш аңаа таарымча чок эрткен-дүшкен кижилерни адып олурар. Бир катап Эки Чорукту тараа ок-биле быктынче адыптарга, ооң савыяа хөректээжин өтпээн-даа болза, каш хире тараа ок ооң карманынче кире бергилээн болган; бажыңывыс чурттакчызы көгүлдүр тараа октарны карак шили өттүр канчалдыр топтап көрүп турганын сактыр-дыр мен.
— Хомуда — деп, кырган-ачам аңаа сүмелээн, ынчалза-даа Эки Чорук тараа октарны кухняның азыынче октапкаш, чугаалаан:
— Хомудааш чоор ону.
Ооң соонда ол адыгжы кырган-ачамның будунче каш хире тараа окту киир адыптарга, кырган-ачам хорадааш, шииткекчиге дилег киирип, кудумчуга балыглаткан улусту болгаш херечилерни чыып эгелээр орта, ол кожай хенертен чиде берген.
Кудумчуга боо даажы эткен санында-ла, Петр ашак, бажыңга турган болза, көгере берген бажынче улуг хавактыг, байырлалдарда кедер оңа берген картуз бөргүн дүрген кедип алгаш, хаалга ындынче далаштыг маңнап чоруптар. Аңаа баргаш, холдарын кафтан тонунуң адаанга ооргазынга чүктендир чажырып алгаш, тонунуң соңгу эдээн, аскыр дагаа кудуруу дег, өрү көдүргеш, иштин шөртейткеш, тротуарлап адыгжының мурну-биле аянныг кылаштап чоруптар; оон дедир келгеш, база катап кылаштаптар. Бистер, бажыңның хамык улузу, хаалга чанында турар бис, соңгадан шериг кижиниң көк арны көрүп турар, ооң кырында кадайының сарыг бажы көстүп турар. Бетленгтиң хериминден база кижилер үнүп келген тур, чүгле Овсянниковтуң куу, өлүмзүргей бажыңындан кым-даа көзүлбес.
Чамдыкта Петр ашак чедиишкин чок боор — «аңчы» ону боолаар хире куш эвес-тир деп бодаары-ла ол боор. Ынчалза-даа чамдыкта кош-дүүрге улаштыр-улаштыр дарс-дарс кылдыр дагжап туруп бээр.
Петр ашак кылажын дүргедетпейн, бисче келгеш, хөлчок өөрүп мынча дээр:
— Эдээмче боолапты!
Бир катап тараа октар ооң эктинге болгаш мойнунга дээпкен. Кырган-авам ол тараа октарны ине-биле чушкуп каап ора, Петр ашакты чемелеп турган:
— Сен чоп ону, араатанны, өнемчидер сен? А ол сээң карааң деже боолапса!
— Чо-о-ок, шыдавас, Акулина Ивановна — деп, Петр тоомча чок шөйүп чугаалаан. — Ол херекчок адыгжы-дыр…
— Харын, сен ону чоп тенектендирер сен?
— Мен кайын тенектендирер ийик мен. Кожайны мен шоодуксаар кижи-дир мен ийин…
Оон уштуп каапкан тараа октарны адыжынга көрүп ора, ол мынча дээр:
— Херекчок адыгжы-дыр! Татьян Лексевна агайның түр ашаа турган чүве — ол агай ашактарны кулдар дег солуп турган — Мамонт Ильич деп шериг кижи, ол кижи харын шын адар кижи! Чүгле борбак октар-биле адар кижи болдур ийин, энем! Игнатка-тенекпейни дөртен базым хире черге тургузуп алгаш, ол тенек кижиниң курунга шилди буттарының аразынга халаңайнып турар кылдыр азып каар, а Игнашка буттарын дазалай туруп алган, мугулайы-биле каттырып турар. Мамонт Ильич пистолетти шыгаагаш, дарс-ла кылыр. Шил буступ чаштай бээр. Чүгле бир катап Игнашка, мааска ызыртыпканы ол ыйнаан, шимчей берген, а ок ооң дискээнге, мырыңай-ла довуунга дээпкен! Эмчи чалап эккелгеннер, а ол ооң будун дораан-на одура кезип каапкан, ол-ла! Ооң будун хөөп каапканнар…
— А ол тенек кижи боду канчалганыл?
— Ол ажырбаан. Тенек кижээ бут-даа, хол-даа херекчок, ол бодунуң мугулайы-биле тодуг чоруур. Мугулай кижиге кандыг-даа кижи ынак, мугулай кижи өскелерни хомудатпас. Лама, дүжүмет-даа мугулай-ла болза, хомудатпас деп чугаа бар ийик.
Ындыг чугааларны кырган-авам элдепсинмес, ол боду ындыг чугааларны он-онну билир, а меңээ шала коргунчуг апарган. Мен Петрну мынча деп айтырган мен:
— А барин өлүр боолап кааптып болур бе?
— Чоп болбас деп. Болу-ур. Олар бот-боттары безин өлүржүп турарлар. Татьян Лексевнаже улан чедип келген, ол кижи Мамонт-биле алгыжыпкан, ынчангаш олар пистолеттерин холдарынга туткаш, паркче барганнар. Хөөлбек суг чанында орукка ол улан Мамонтуну мырыңай-ла баарынче дарс кылган! Мамонтуну — хөөрже, уланны — Кавказче чорудупкан, ол-ла-дыр! Олар бот-боттары өлүрүшкеннери ол-дур! А бөдүүн ашактар болгаш өске кижилерниң дугайында чугаалаар-даа чүве чок! Олар ам улусту ындыг-ла кончуг кээргевес-даа апарганнар боор ийин, улус оларныы эвес апарган болгай, а шаанда харын кээргеп чорааннар — улус боттарының өнчүзү турган-на болгай.
— Ынчаарда-даа кээргевейн турганнар ийин — деп, кырган-авам чугаалаан.
Петр ашак чөпшээрешкен:
— Ол база шын: бодунуң өнчүзү, өртээ-даа чиик…
Петр меңээ ээлдек турган, мээң-биле чугаалажырда, улуг улус-биле чугаалажырындан чазык чугаалажыр болгаш караан чажырбас турган, ындыг-даа бол, мен ооң бир-ле чүвезинге таарзынмайн турган мен. Улустуң шуптузун ынак вареньези-биле хүндүлевишаан, меңээ бээр дээн хлевинге вареньени хөйнү чаап бээр, хоорайдан солодтуг пряниктер, мак хоюндузу эккеп бээр болгаш мээң-биле кезээде топтуг, оожум чугаалажыр.
— Канчаар чурттаар бис ыңар? Шеригге баар сен бе азы дүжүмет болур сен бе?
— Шеригге баар мен.
— Ол эки-дир. Ам солдатка берге эвес апарган. Ламалаары база эки, «бурган өршээ!» деп алгырып турар, ол-ла! Ламага солдаттан безин чиик, а балыкчы кижиге оон-даа чиик, балыкчыга кандыг-даа эртемниң мырыңай херээ чок, чаңчыл-ла бар болза!..
Балыктар чемишти долгандыр канчалдыр чоруп турарын, сыырткыышка ала-бугалар, лещтер туттуна бергеш, канчаар дывылап турарын ол хөлчок солун көргүзер турган.
— Кырган-ачаң сени эттептерге, сен хорадаар-дыр сен — деп, ол оожуктуруп турган: — Аңаа хорадаан херээ чок ийин, дээргижигеш. Чүвеге өөредир дээш, эттеп турары ол-дур, ол дээрге анаа бичии уруглар эттээшкини-дир! А мээң агайым Татьян Лексевна чаа эттептер турган! Аңаа Христофор деп бодунуң эттээр ажылын эки-ле билир кижи турган. Мээң агайымның кожалары чедип келгеш: «Хөлечиктерим эттедип алыйн, Христофорну ачыладып көрүңерем, Татьяна Лексевна!» дээрге, ол Христофорну кожаларынче салыптар.
Баганаларлыг казапчада кызыл креслога ооң агайы чуга ак платьелиг, дээр өңнүг эстеп турар чуга аржыылдыг олурда, Христофор ооң баарынга кадайларны болгаш ашактарны канчаар хап турганының дугайында Петр тодаргай чугаалап бээр.
— Ол Христофор, ыңар, Рязань чурттуг хоша чүве, цыган ийикпе, азы хохол ышкаш аан. Ооң эрин салы кулактарынга чедип турган, а арны көк, сегел салын чүлүп чораан кижи. Ол, бир-бир бодаарга, сээдең-даа ышкаш, азы артык чүве айтырбазын дээш, овуузуннанып-даа чораан боор. Чамдыкта кухняга пашка суг куткаш, сээкти, тараканны азы доос-караны туткаш, оларны шывык-биле сугже үр-ле киир идип олурар. Азы моюндуруунуң адаандан бодунуң бора чүвезин тудуп алгаш, ону сугже дүжүрүп олурар…
Ол ышкаш чугааларны мен шагда-ла билир мен, ындыг чугааларны мен кырган-авамның болгаш кырган-ачамның аксындан хөйнү дыңнаан мен. Ындыг чижектиг чугаалар шуптузу-ла элдептиг дөмей болур: чугаа бүрүзүнге-ле кижини хилинчектеп, ону дорамчылап, сывыртап турган-на боор. Ол чугаалардан мээң хөңнүм калган, дыңнаар хөңнүм чок болгаш, улаачыны мынча деп дилээр мен:
— Өске чүведен чугаалап көрем!
Ол бодунуң арнында сыгыгларының дөгерезин аксынче дырыштырып эккелгеш, ооң соонда карактарынга чедир көдүргеш, чөпшээрежир:
— Ындыг-дыр, чилби, өскени чугаалап берейн. Биске бир паштанчы турган чүве…
— Кымга?
— Агай Татьян Лексевнага.
— Сен ону чоп Татьян деп адаар сен? Ол эр кижи чүве бе?
Ол чиңгеледир каттыргаш:
— Ол харын кожай кыс чүве, кожай кыс болза-даа, эрин салчыгаштыг кижи. Оозу кара — кара немецтер уктуг агай-дыр, ол дээрге араптар дег чон-дур ийин. Шыяан ам, паштанчының дугайында, ол каттырынчыг төөгү болур, дээргижигеш…
Каттырынчыы чүдел дээрге, паштанчының кулебяказы эки болбаан, ынчангаш ону аңаа дөгерезин хары угда албадап чиртипкен чүве-дир, ол паштанчы ону чипкеш, аарый берген.
Мен хорадап орган мен:
— Мырыңай каттырынчыг эвес чүве-дир!
— А чүү чүве каттырынчыг чүвел? Че, чугаалап көрем!
— Мен билбес мен…
— Ынчаарга ыыттава!
А ол база бир чалгааранчыг чугаазын чугаалап эгелээр.
Чамдык байырлалдарда алышкылар — Михаилдиң муңгаргай, чалгаа Сашазы биле Яковтуң арыг-силиг, бүгү-ле чүвени билир Сашазы аалдап чедип кээрлер. Бир катап үжелээ тудугларның крышаларының кыры-биле аян-чорук кылып чорааш, Бетленгтиң хериминге ногаан алгы сюртуктуг кожайны көрүп каан бис. Ол хана чанында токпак ыяш кырында олуруп алган, эниктер-биле ойнап орган, ооң бичии тас сарыг бажында бөрт-даа чок. Алышкыларның бирээзи бир эникти оорлап алырын саналдаарга, ол-ла дораан оорлаашкынның кажар планын тургузуптувус: акыларым Бетленгтиң хаалгазының кыйыында кудумчуже үне бээрлер, кожайны мен коргудуптар мен, а кажан ол корткаш, маңнап чоруй баарга, акыларым херим иштинче кире халышкаш, эникти сегирип аарлар. Ам канчаар коргударыл деп айтырыг бар.
Алышкыларның бирээзи мынча деп сүмелээн:
— Сен ооң калчан бажынче дүкпүргүлевит!
Кижи бажынче дүкпүргүлептери ындыг улуг бачыт деп бе? Кижини оон-даа дора дорамчылаптарын мен каш-даа катап дыңнаан болгаш бодум-даа көрген мен, ынчангаш бодумга алган хүлээлгемни ак сеткилим-биле күүсеткен мен.
Кончуг улуг шуугаазын болгаш алгыш үнген, Бетленгтиң бажыңындан бистиң херимивисче эр, херээжен хөй кижи четкилеп келген, оларны аныяк чараш офицер эдертип келген. Үүлгедиишкин үезинде акыларым мээң саваажок тенек чоруумнуң дугайында билбейн, кудумчуга оожум селгүүстеп чораан болганда, кырган-ачам чаңгыс мени эттээш, ол эттээшкин-биле Бетленгтиң бажыңының бүгү чурттакчыларының сеткилин хандырган.
Мен эттедип алгаш, кухняда ыяш орунга чыдырымда, байырланчыг кылдыр кеттинип алган хөглүг Петр ашак чанымга келгеш:
— Сен ону хөлчок-ла таптыг бодап алган-дыр сен, дээргижигеш! — деп, ол сымыранып орган. — Ол боор ийин, кырган хунаны, ол боор, оларже дүкпүрүп чор! Ооң ирик бажынче даш-биле хапкан бооруң кай!
Кожайның борбак, тас, бичии уругларзыг арнын, эник дег оожум, кээргенчиг сыйыңайнып, тас бажын бичии холдары-биле чодуп турганын сактып кээримге, меңээ шыдажыр аргажок ыядынчыг болган, ынчангаш акыларымга хөңнүм чок апардым; ынчалза-даа улаачының аргып каан чүве дег арнын көрүп каарымга, ол бүгү дораан-на уттундура берди. Ооң арны коргунчуг чииртим сириңейнип турган, мени эттеп турда, кырган-ачамның арны шак ынчаар сирилээр чүве.
— Чору! — деп, мен Петрну холдарым болгаш буттарым-биле дүжүр идип алгыра берген мен.
Петр хидиледи каттыргаш, карактарын чивеңнедип, орундан дүже берди.
Оон эгелээш-ле, ооң-биле чугаалажыр күзелим читкен, оон дескелээр апарган мен, ынчалза-даа ооң-биле чергелештир иштимде бир-ле билдинмес хөлзээшкин-биле улаачыны сезиктиг хайгаараар апарган мен.
Кожай-биле төөгүнүң соонда удаваанда база бир төөгү болган. Овсянниковтуң шыпшың бажыңын шагда-ла сонуургап келген мен, сактырымга, ол куу бажыңда тоолдарның онзагай, чажыт амыдыралы эртип турган ышкаш-ла боор.
Бетленгтиң бажыңында чуртталга шимээнниг болгаш хөглүг, ында бар хөй чараш агайларга офицерлер, студентилер кээр турган болгаш, ол бажыңда үргүлчү каттыржып, алгыржып, ырлажып, хөгжүм ойнаар турган. Даштындан база-ла хөглүг көстүп турган бажыңның соңга шилдери хүнге чайыннанып, а соңгалар ындында янзы-бүрү чечектер ногаарарып турган. Кырган-ачам ол бажыңга хөңнү чок, «сүзүк чоктар, бурган чоктар» деп ооң бүгү чурттакчыларынга хамаарыштыр чугаалаар турган, а чараш агайларны бужар сөс-биле адап турган, ол сөстүң утказын Петр ашак бир катап меңээ хыы ханып амырааны кончуг дыка чүдек кылдыр тайылбырлап берген. А Овсянниковтуң бөдүүн болгаш ыыт-дааш чок бажыңын кырган-ачам хүндүлээр турган.
Чаңгыс каът-даа болза, бедик ол бажың ширик үнген арыг, ээнзиргей херим иштинче шөйлүп чоруткан. Херим ортузунда ийи баганада крышалыг кудук бар. Ол бажыңны көөрге, кудумчудан аткаарлангаш, чаштынып турганзыг. Черден ырак дугаланчак үш тар соңгазының бүлүртүң шилдери хүнге челээштелип тургулаан. Хаалганың өске талазында аңмаар бар, ооң мурну мырыңай бажың-биле дөмей, база-ла үш соңгалыг, чүгле олары меге: куу ханага соңга чаактары кадааш, ак будук-биле соңга рамалары чуруп каан. Ол согур соңгаларны көөрге, анчыг; аңмаар ол бажыңның чаштынып алгаш, бүдүү чурттаксап турар күзелин сагындырып турган-даа ышкаш. Бүгү-ле ол аал коданында, ооң куруг аът кажааларында, кончуг улуг хаалгаларлыг куруг сарайларында оожум болгаш хомудаткан азы оожум болгаш чоргаар бир-ле чүве бар болган.
Чамдыкта херим иштинге чүлүттүнүп алган, ак эрин салдыг бедик ашак аскаңгырлап кылаштаар, ооң эрин салының дүгү инелер дег кожая бергилээн. Чаак салдыг, ыргак хаайлыг өске бир ашак аът кажаазындан узун челдиг бора малды үндүрүп эккээр. Кызыы хөректиг, чиңге даваннарлыг ол мал дашкаар үнүп келгеш, сагыл четтирген томаанныг кыс лама дег, долгандыр бүгү-ле чүвеге бажын согаңнадып, мөгейип турар. Аскак ашак сыгырып, даашкыр улуг тынып каап тура, ол малды адыжы-биле даашкыр часкагылаар, ооң соонда ол аътты база катап караңгы кажаага тургузуп каар. Сактырымга-ла, ашак ол бажыңдан чоруксап турар, ынчалза-даа оон чоруп шыдавас кылдыр илбиледип алган ышкаш боор.
Барык-ла хүннүң чыгыы, дүъштен кежээге чедир, херим иштинге үш оол ойнаар: олар дөмей куу-куу хөректээштерлиг, чүвүрлерлиг, дөмей бөрттерлиг, арыннары борбак, карактары бора, бот-боттары-биле дөмей деп чүвезин, мен оларны чүгле сынындан ылгаар турган мен.
Оларны херимниң чарык черинден бакылап көрүп турар мен, олар мени эскербестер-даа, а мени көрүп каарлар болза деп дыка-ла күзеп турар мен. Оларның мээң билбезим оюннарны хөглүг болгаш найыралдыг ойнап турарынга, костюмнарынга, бот-бодунга, эң ылаңгыя улугларының каттырынчыг, эрес, чолдак, бичии дуңмазы оолга сагыш човап турарларынга таарзынган мен. Бир эвес ол кээп дүшкен болза, олар каттыржып каарлар, ынчалза-даа оларның ол каткызы сагышка бичии-даа анчыг эвес, оон дораан-на ооң туруп кээринге дузалажырлар. А бир эвес ол холун азы дискээн довуракка борап алган болза, олар ооң холдарын аржыыл-биле чодуп, аштап бээрлер, ортун оол ак сеткилдиг мынча дээр:
— Сүспең деп чүвезин мооң!..
Олар черле алгышпас, мегелешпес болгаш үжелээ кончуг авааңгыр, күштүг, могаг-шылаг чок.
Бир катап мен ыяш кырынче үне бергеш, оларже сыгырыптым, олар ол-ла черинге доктаай бергеш, оон далаш чок бөлдүнүшкеш, менче көрүп, бир-ле чүве дугайында оожум сүмележи бердилер. Олар мени дажап эгелээрлер боор деп бодааш, черже дүшкеш, карманнарымче, хойнумче даштар чыып алгаш, база катап ыяш кырынче үне бердим, ынчалза-даа олар ам менден ырак херим азыында ойнай бердилер, мени уттупканнары ол боор. Ол муңгаранчыг болган, ынчалза-даа дайынны баштай эгелексевээн мен, а удаваанда бир-ле кижи соңгадан оларже алгырыпты:
— Оолдар, бажыңче марш!
Олар далаш чок болгаш чөпшүл чорупканнар, кастар дег.
Мени кады ойнаалы деп кыйгырыптарлар боор деп бодап, херим артында ыяшка чеже-даа катап манап олургулаан мен, а олар мени кыйгырбастар-даа. Мен сагыжымда олар-биле ойнааш, чамдыкта хөлчок алгыра каапкаш, дыкадыр каттыра бээр мен. Ынчаарымга, олар үжелээ менче көрнүп келгеш, бир-ле чүвениң дугайында оожум чугаалажы бээрге, мен ыяткаш, черже дүжүп кээр мен.
Бир катап олар чаштынчыр оюн эгелээннер. дилээр ээлчег ортун оолга таварышкан, ол оол аңмаар азыының ындынга туруп алгаш, бүдүү бакылап көрбейн-даа, карактарын холдары-биле ак сеткилдиг дуглап алган, а акызы биле дуңмазы чаштынар дээш маңнажып чоруй барганнар. Улуу аңмаар серизиниң адаанда калбак шанак иштинче эптиг болгаш дүргени кончуг кире берген, а бичиизи чаштынар чер тыппайн, кудук долгандыр каттырынчыы кончуг маңнап турган.
— Бирээ, ийи!.. — деп, улуу алгырып турган.
Бичиизи кудукче үне халый бергеш, хендиринден туттунгаш, бир будун куруг хумуңче суптарга, хумуң кудук кажаазының ханаларынга үскүлеп чиде берген.
Хөлчок эки чаап каан дугуйнуң дүрген болгаш шимээн чок долганып турарын көргеш, аңгадай берген мен, ынчалза-даа чүү бооп болурун дораан билип кааш:
— Кудук иштинче кээп дүштү!.. — деп алгырбышаан, оларның хериминиң иштинче халый берген мен.
Ортун оол кудук чанынче мээң-биле деңге маңнап четкеш, хендирни сегирип аарга, ол оолду өрү шеле сопкаш, хендир ооң холдарын чиртипкен, ындыг-даа болза мен хендирни сегирип алган мен, а ол душта улуг оол чеде халып келгеш, хумуңну уштурунга меңээ дузалажы берген.
— Оожум тыртып көрүңер аа!.. — деп, улуг оол чугаалаан.
Бичии оолду бис дүрген уштуп эккелдивис, ол база корга берген болган, оң холунуң салааларындан хан дамдылап турган, чаагы база хөлчок кести берген, ол курлаанга чедир өл, арны агара берген, ындыг-даа болза сириңейнип, карактарын хере көрүп алган хүлүмзүре аарак шөйүп чугаалаан:
— Дыка-ла дүрген дү-жүп бат-тым…
— Сен албыстай бейген-дий сен, ол-дуй — деп, ортун оол дуңмазын куспактааш, чаагында ханын аржыыл-биле чодуп тура, чугаалаан, а улуу хаваан дүйүп алган:
— Чоруулуңар, дөмей-ле чажыртынмас…
— Силерни эттээр ирги бе? — деп, мен айтырдым.
Ол оол бажын согаш кылгаш, менче холун сунгаш:
— Сен хөлчок дүрген маңнап чедип келдиң! — диди.
Макталга өөрээш, ооң холун туткалак чорумда-ла, ол ортун дуңмазынга чугаалай берген турган:
— Чоруулу, дуңмавыс соокка алзыптар! Кээп дүштү деп чугаалаар бис, а кудук дугайында чугаалаан херээ чок!
— Ындыг, чугаалаан херээ чок — деп, бичиизи дидиреп чөпшээрешти. — Мен хөөлбекче кээп дүшкен мен, ындыг але?
Олар чоруй барганнар.
Ол бүгү кончуг дүрген болган: мээң херим иштинче дүже халый бергеним будукту көөрүмге, сарыг бүрүлери дүшкеш, ам-даа шимчеп тур.
Бир неделя хиреде алышкылар хериминче үнмээннер, а ооң соонда мурнундаагызындан элээн шимээнниг көстүп келгеннер. Мен ыяш кырынга олурумда, улуу көрүп кааш, ээлдек кыйгырды:
— Бисче чедип кел!
Бистер аңмаар серизиниң адаанда эрги шанактар иштинче кире бергеш, бот-боттарывысче көрүп, элээн чугаалашкан бис.
— Силерни эттеди бе? — деп айтырдым.
— Эттеди — деп, улуу харыылаан.
Ол оолдарны база-ла мени дег эттеп турарынга бүзүрээри берге болгаш хомуданчыг болган.
— Сен куштарны чоп тудар сен? — деп, бичиизи айтырды.
— Оларның эдери эки-дир.
— Чок. Сен тутпа, олар боттарының туразы-биле ужуп чораайлар аан…
— Че, ындыг-дыр, тутпас мен!
— Чүгле сен баштай чаңгысты туткаш, меңээ белекке бер.
— Сеңээ кандыызы херегил?
— Хөглүү. Хана карак кажаа иштинде.
— Ынчаарга шиижек-тир.
— Диис чиптей — деп, ортун оол чугаалады. — Ачам база чөпшээйевес.
— Чөпшээревес… — деп, улуу бадыткады.
— А силерниң аваңар бар бе?
— Чок — деп, улуу харыылаарга, ортуну ону эде чугаалады:
— Бай, чүгле өске, бистиң эвес, а бистии — чок, ававыс өлүп калган.
— Өске авазын «соңгу авам» дээр чоор — деп чугаалаарымга, улуг оол бажын согаш кылды:
— Ындыг.
Олар үжелээ муңгаргай боданы бергеннер.
Соңгу ие кандыгыл дээрзин кырган-авамның тоолдарындан билир мен, ынчангаш оларның ол боданып органы меңээ билдингир турган. Олар дыка дөмей апарган, дагаа оолдары дег, бот-боттарынче чыпшыр олурганнар. Төрээн иениң орнун меге-биле эжелээн шулбус соңгу иени сактып келгеш, оларга мынча деп чугааладым:
— Төрээн иеңер эглип кээр, манаңар!
Улуг оол эгиннерин кыскаш:
— Өлүп калган болза бе? Дедир келбес…
Дедир келбес че?! Бурган өршээ, үзе-чаза шаптырыпкан өлүг кижилер безин, бир эвес оларны дириг суг-биле чажыптар болза, чеже катап дирилбээн дээр, бодунуң өлүмү эвес, бурганның чоруткан өлүмү эвес, а кара илби-шидиден өлүр өлүм чеже болган дээр!
Мен кырган-авамның төөгүлерин оларга сеткил хайныышкынныг чугаалап эгеледим, улуг оол баштай каттырымзап-ла:
— Ону бис билир бис, ол тоол-дур — деп оожум чугаалап орган.
Бичии оол эриннерин ызыртынып, үрдүне берген, а ортун оол шенээ-биле дискээнде даянып алган, менче ээгип, холу-биле дуңмазын мойнундан куспактай ээктир тыртып алган ыыт чок дыңнап органнар.
Бистиң чанывыска ак эрин салдыг, лама хеви дег узун хүрең хептиг, семдер бөрттүг ашак чедип келгенде, кежээ дүжүп, кызыл булуттар бажыңнар кырында халайып бады келгилээн турган.
— Бо чүү кижил? — деп, ол менче салаазы-биле айыткаш, айтырды.
Улуг оол туруп келгеш, кырган-ачамның бажыңынче бажын согаш кылгаш:
— Оон келген кижи-дир…
— Мону кым бээр кыйгырган чүвел?
Бичии оолдар дораан-на шанак иштинден ыыт чок үнүп келгилээш, бажыңче базыпканнар, оларны көргеш, база катап чөпшүл кастарны сактып келген мен.
Ашак эктимден дыңзыг тудуп алгаш, херим кежилдир хаалгаже чорупту. Мен оон корткаш ыглаксаам келген, ынчалза-даа ол хере базып, дүрген кылаштаарга, ыглап-даа четтикпейн кудумчуда келген болган мен. Ол ашак биче хаалгага доктаай бергеш, мени салаазы-биле кортпактап, мынча дээн:
— Менче келбе!
Мен хорадай берген мен:
— Мен чогум сенче келбээн мен, кырган аза!
Ол мени узун холу-биле база катап сегирип алгаш, бажымче маска-биле хап чораан дег, айтырып чораан:
— Кырган-ачаң бажыңында бе?
Меңээ хилинчек болуп кырган-ачам бажыңда болган. Коргунчуг ашактың мурнунга кырган-ачам туруп келгеш, бажын ойтайтып, салын бурунгаар сунупкаш, көпеектер дег борбак бүлүртүң карактарынче көре, дүрген чугаалап турган:
— Ооң авазы чорукта, мен ажылдыг кижи мен, мону көөр кижи чок. Силер өршээп көрүңер, полковник!
Полковник бажың иштин уюкталдыр чөдүре каапкаш, ыяш адагаш дег, эргилгеш, чоруй барган. А мен кезек бооп чоруй, дашкаар, Петр ашактың тергезинче октадыптым.
— Ам база туттуруп алдың бе, дээргижигеш? — деп, Петр аътты шанактан тура, айтырды. — Чүнүң ужун эттедип алдың?
Чүнүң ужунда эттедип алганымны чугаалап бээримге, ол аажок хорадай хона бергеш, мынча диди:
— А сен чоп олар-биле өңнүктежип алган сен? Олар — байлар оолдары, чылан оолдары-дыр. Оларның ужун сени эттээни ол ышкажыл, сен ам оларны бодуң эттевит, анаа көрүп тургаш чоорул!
Ол үр-ле химиренип орган, эттеткеш хорадаан бодум баштай аңаа каттыжып, ону дыңнап орган мен, ынчалза-даа ооң аргыглыг чүве дег арны улам анчыг сириңейни бээрге, ол оолдар база-ла эттедир, мээң мурнумга олар буруу чок дээрзи мээң сагыжымга кирип келген.
— Оларны эттээн херээ чок, ол эки оолдар чүве, а сен мегелеп орар-дыр сен — деп аңаа чугааладым.
Петр менче көргеш, хеп-хенертен алгырыпты:
— Тергеден ырап чору!
— Тенек кижи-дир сен! — деп тергеден дүже халааш, алгырыптым.
Ол мени тудуп чадап, херим иштинге мээң соомдан сүрүп маңнап тура, хөлчок алгырып чораан:
— Тенек мен бе?! Мегелеп турар мен бе?! Мен сени…
Кухняның казапчазынче кырган-авам үнүп кээрге, мен олче маңнаптым, а Петр хомудап эгелээн:
— Бо оол мени амыратпас апаарды! Мен моон беш катап улуг кижи-дир мен, а бо мени бужар сөстер-биле чүү-даа дээр… Мегечи-даа дээр…
Мээң караамга кижи мегелей бээрге, мен аайын тыппайн кайгай бергеш, мугулайланып каар кижи мен; ол минутада база-ла аайын тыппайн барган мен, ынчалза-даа кырган-авам дыңзыг чугаалаан:
— Че, Петр, сен шуут-ла мегелептиң, ол сени бужар сөс-биле сөглевээн!
Кырган-ачам болза ол улаачыга шынзыгар ийик.
Ол хүнден тура бистиң аравыста ыыт чок, каржы дайын эгелээн. Петр мени билбейн иде кааптарын, моожа-биле дээптерин оралдажыр, мээң куштарымны хостап салып, бир катап оларже диис-даа ыдалапканы база бар, янзы-бүрү чылдагааннар ужун мени кырган-ачамга хомудап четкеш, кезээде-ле авыяастаар турган, а мен сактырымга, ол мен ышкаш бичии оол, чүгле кырган ашак кылдыр кеттинип алган ышкаш боор. Ынчаарга мен ооң лапотьтарын1 часкаш, бут ораашкыны чыпшыр шарыыр чиңге хендирлерин чаза долгааш, бүдүү үзе соккулап каар мен, ынчангаш ол баглары, Петр оларын кедип орда, үстү бергилээр; бир катап ооң бөргүнче перец урупкаш, бүдүн шак иштинде бышкырткан мен, черле ынчаш, күжүм болгаш угааным шаа-биле аңаа өрелиг артпазымны кызар турган мен. Байырлалдарда ол мени хүнзедир-ле хайгаарап, кожавыс кожайның оолдары-биле харылзажырымны хоруп кааны-биле мени каш-даа катап туткан; мени туткаш, кырган-ачамга барып хоптанып чедер.
Кожай оолдары-биле харылзаам үспээн мен, олар-биле таныжылгам меңээ улам тааланчыг апар чыткан. Кырган-ачам биле Овсянниковтуң херимнериниң аразында бичии кудумчужугашта вяз, липа болгаш сырый дөстүг казылган үнүп турган; ол казылганның ындынга херимге шала борбак үт деже кылып алган мен, ынчангаш алышкылар ээлчежип азы ийилеп, ол үтке кээрге, бис дис баштап олуруп азы дискектенип туруп алгаш, оожум чугаалажыр бис. Оларның кайы-бирээзи, полковник бисче хенертен чедип кээр ийне дээш, кезээде көрүп турган.
Олар боттарының чалгааранчыг амыдыралын чугаалаарга, ону дыңнаары кончуг муңгаранчыг; оон ыңай мээң тудуп берген куштарым канчаар чурттап турарын, ойнаар оюннарының дугайын чугаалап тургаш, соңгу иезиниң болгаш адазының дугайында чаңгыс-даа чугаалап көрбээннер — чүү-даа болза, мен ону сагынмайн-дыр мен. Олар болганчок-ла тоол тоолдап бээримни дилээрге, кырган-авамның төөгүлерин ак сеткилдии-биле чугаалап бээр мен, а бир эвес кандыг-бир чүвени уттупкан болзумза, оларны манадып кааш, кырган-авамче маңнап чоруткаш, оон айтырып аар турган мен. Ол чорук кырган-авамга тааланчыг болган.
Мен кырган-авамның дугайында оларга база-ла хөйнү чугаалаан мен; улуг оол бир катап ханы улуг тынгаш, мынча дээн:
— Кырган-авалар шуптузу кончуг-ла эки улус боор ийин. Бистиң кырган-ававыс база эки кижи чораан…
Ол болганчок-ла чугаазынга «турган», «чораан», «болган», «ийин» деп сөстерни, чырык өртемчейге он бир чыл эвес, а чүс чыл чурттаан дег, муңгаргай ажыглаар. Ооң адыштары бичии, салаалары чиңге, бүгү боду чиңге, ырбыска, а карактары кончуг чырык, томаанныг, хүрээ чулазының оттары дег карактарлыг оол чораан. Ооң дуңмалары база-ла чаптанчыг, кижи оларга шуут-ла бүзүрээр сагыш-сеткилди база чайгаар-ла хайныктырып кээрлер, ынчангаш кезээде-ле кижи оларга бир-ле эки чүвени кылыксаар, ынчалза-даа акызынга мен кайызындан-даа артык ынак турган мен.
Чугаа-соотка таалааш, Петр ашактың чедип кээрин болганчок-ла эскербейн баар мен. Петр ашак шөйүлчек үн-биле:
— База катап чыглып келдиңер бе-е? — дээш, бисти тарадыр сывыртаптар.
Петрнуң улам муңгаргай апар чыдарын эскерип турган мен, ажылдан сеткил-сагыжы кандыг чанып турарын безин билир апарган мен: анаада ол хаалганы далаш чок ажыдарга, хаалганың тырткыыжы үр база чалгаараан дег шыгырткайны бээр, а улаачывыстың сеткил-сагыжы багай хире болза, тырткыыш кысказы-биле, аарзынып човууртаан дег, кыжырт дээр.
Ооң үнү чок чээни кадайланыр дээш көдээже чоруй барган. Петр аът кажаазының кырында ынай соңгалыг, ылбыраан алгының, чыдыг-караның, дерниң болгаш таакпы ыжының чыды сиңген казанакчыгашка чурттап орган. Ооң чурттаар чери багай чыттыг боорга, ынаар барбас турган мен.
Петр ам лампазын өжүрбейн удуур апарган, а кырган-ачам аңаа хөлчок таарзынмас турган.
— Көр, Петр, мени өрттедип каавыттың халак!
— Чок, кортпаңар! Мен отту дүне суглуг сава иштинге тургузуп аар кижи мен — деп, ол кыдыынче көрүп, харыылап орган.
Ол ам черле кыдыынче көөр апарган, кырган-авамның кежээлеринге-даа шагда-ла келбестээн, вареньези-биле-даа хүндүлевестээн; ооң арны соолбурарып, дырышкактары улам ханылай бергилээн, чаяңайнып, аарыг кижи дег, буттарын сөөртү аарак элеңейнип кылаштап чоруур апарган.
Бир катап ажыл хүнүнде, эртенги шакта, кырган-ачам-биле кады херим иштинде хондур хөлчок чаап каан харны эжип турган бис. Хенертен хаалга дүкчүү онзагайы-биле дааштыг халырт дээн соонда, херимивисче полицейжи кирип келгеш, биче хаалганы ооргазы-биле дуй идипкеш, чоон куу салаазы-биле кырган-ачамны имнепти. Ол ооң чанынче чеде бээрге, полицейжи улуг думчуктуг арнын олче ээктиргеш, кырган-ачамның хаваан думчуу-биле соктай берген чүве дег, бир-ле чүве дугайында дыңналбас чугаалай берди. А кырган-ачам мынча деп далаштыг харыылап турган:
— Мында! Кажан? Угаанымны бурган-на чандырып өршээзин.
Оон хенертен дыка каттырынчыг өрү халыгылай каапкаш, кырган-ачам:
— Бурган өршээзин, шынап-ла бе? — деп алгырыптарга:
— Оожум — деп, полицейжи шыңгыы чугаалады.
Кырган-ачам хая көрүнгеш, мени көрүп кааш:
— Хүүректериң алгаш, бажыңче кир!
Мен булуң артынче чаштына бердим, а олар улаачының казанаанче чорупканнар. Полицейжи оң талакы хол-хавын ужулгаш, оозу-биле солагай холунуң адыжын хап, чугаалап чораан:
— Ол билир, аъдын каапкаш, боду чашты берген…
Көрген-дыңнаан чүвемни дөгерезин кырган-авамга чугаалаар дээш, кухняже маңнапкан мен. Ол хлеб быжырар далганын нугуп, далган апарган бажын чайып турган; мени дыңнааш, шөлээн мынча диди:
— Кандыг-бир чүве оорлапты ыйнаан… Барып агаарла, ону чоор сен!
Мен дашкаар үне халып кээримге, кырган-ачам биче хаалга чанында бөргүн ужулгаш, дээрже көрүп алган тейлеп турган. Ооң арны ажынып, дүндүе берген, бир будун сириледип турган.
— Бажыңче кир дидим! — деп, кырган-ачам буду-биле чер тепсепкеш, менче алгырды.
Оон мээң соомдан кухняже кирип келгеш:
— Бээр келем, авазы — деп кыйгырды.
Олар кожа өрээлче баргаш, үр-ле сымырашканнар. Кырган-авам дедир кухняже кээрге, бир-ле коргунчуг чүве болу берген деп билип кааптым.
— Сен чүден корга бердиң?
— Ыыттава — деп, кырган-авам оожум харыылады.
Бажыңывыска хүнзедир-ле анчыг болгаш коргунчуг болган, кырган-ачам биле кырган-авам бот-боттарынче дүвүрээн шинчилиг көржүп каап, кыска сөстер-биле оожум болгаш билдинмес кылдыр чугаалажып турганнар, ол кыска сөстер ындында-ла хөлзенчиг байдалды оон-даа баксырадып турган.
— Сен, авазы, хамык чулаларны кыпсывыдам — деп, кырган-ачам чөдүрбүшаан дужаап орган.
Дүъште хөөн чок, бир-ле кижи манаан чүве дег, далаштыг чемненип орган бис. Кырган-ачам чаактарын шагзыргай үрдүндүрүп, химиренип каап орган:
— Шулбус кижиге удур черле күштүг-дүр! Чүдүлгелиг, хүрээге тейлеп чоруур кижи-дир, а ол хирезинде көр даан, кандыг-дыр.
Кырган-авам улуг тынып орган.
Ол кышкы мөңгүннелчек, бүлүргей хүн шыладанчыг үр эрткен, а бажыңывыста улам хөлзенчиг болгаш аар апарган.
Кежээликтей полицейжи чедип келген. Бо келирде, өске, сарыг чоон полицейжи келген. Ол кухняга сандай кырынга шүжүңейнип, доңгаңайнып-ла удумзурап орган, а кырган-авам:
— Канчап билип кагдыңар аан? — деп оон айтырарга, полицейжи кезек када ыыттавайн оргаш, чоон үнү-биле харыылаан:
— Истелге үезинде шупту чүве билдинип кээр, дүвүревеңер!
Соңга чанынга олура, аксымга эрги шагның көпееэн чылыдып алгаш, чылан өлүрүп турган Георгий Тиилекчиниң чуруун соңга шилиниң дожунга таңмалай базып каарын оралдажып турганымны сактыр мен. Хенертен эжик аксында өрээлге дааш-шимээн үнүп, эжик хөлчок ажыттынып кээрге-ле, Петровна эргинден уюкталдыр алгырыпкан:
— Бажыңыңар артында чүү болуп тур, көрүп көрүңер даан!
Полицейжини көрүп кааш, Петровна эжик аксында өрээлче ыңай бооп чыдырда, ол ону юбказындан сегирип алгаш, база-ла коргуп алгыра берген:
— Адыр, бо кайызыл? Чүнү көөр чүвел?
Эргинге илдиге бергеш, Петровна дискектенип кээп дүшкен, ол карак чажынга харлыгып ора, алгыра берген:
— Инектер саар дээш көөрүмге, Кашириннерниң садында сапык ышкаш чүве чыдыр!
Оон кырган-ачам буттарын тепсенипкеш, хөлчок ажынып алгыра берди:
— Мегелеп тур сен, мугулай! Сен садывыс иштинде чүнү-даа көрүп шыдавас сен, херим бедик, чарык черлер ында чок, мегелеп тур сен! Бисте чүү-даа чок!
— Ирем! — деп, Петровна бир холун кырган-ачамче сунгаш, бир холу-биле бажын туттунгаш, алгырып турган. — Шын-дыр, ирем, мегелеп турарым ол ышкажыл! Кылаштап орарымга, силерниң херимиңерже истер бар болду, бир черде харны таптай базып каан боорга, херим ажылдыр көөрүмге, ол ында чытты…
— Кым?
Ол үр-ле кышкырып келген, ынчалза-даа оон чүнү-даа билип алыры берге болган. Хенертен улус шупту, угаанын ышкыныпкан чүве дег, бот-боттарын иткилежип, кухнядан үне халышкаш, садче маңнажыпканнар — ында, чымчадыр хар дөжели берген оңгар иштинде, бажы хөрээнче халая берген Петр ашак ооргазын өртең чудукка чөленип алган чыткан. Оң талакы кулааның адаанда ханы чарык чер бар болган, кызыл, аас дег, оон диштер дег көгүлдүр кезектер кожая бергилээн көстүп чыткан. Мен корткаш, карактарым имирертип алгаш, карактарым кирбиин өттүр Петрнуң дискектериниң аразында, аът дериг-херекселдери кылырда, хереглээри таныырым бижекти көрүп каан мен, ооң чанында оң холунуң сарбая берген кара салаалары көстүп чыткан; солагай холу кедээр харже шымдына берген чыткан. Улаачының адаанда хар эригилей берген, ооң бичии мага-боду чымчак ак харже хандыр кире берген болгаш, улам-на бичии уругларзыг апарган чыткан. Ооң оң талазында харда куш хевирлиг чиктиг угулза кыза берген көстүп чыткан, а солагай талазында чылчырыктап чыткан хар чүм хевээр, дески болган. Чөпшүл согая берген бажының сегели хөрээнге үзүп алган органындан сырый дыдыраш салы чыпшыр бастына берген, чанагаш хөрээнде агып баткаш, доңа берген кызыл ханынга улуг чес крестизи боражы берген чыткан. Улустуң алгызындан бажым хөлчок дескине берди; Петровна соксаал чок кышкырып-ла турган, бир-ле черже Валейни чорудар дээн полицейжи алгырып турган.
— Истерни баспаңар! — деп, кырган-ачам база алгырган турган.
Оон буттарының адаанче көрүп, хенертен дүндүе бергеш, полицейжиге дыкадыр болгаш чоргаар чугаалаан:
— Сен хей-ле алгырып тур сен! Бо болза бурган херээ, бурган суду-дур, а сен бодуңнуң янзы-бүрү хей чүвең-биле. Эх силерни-даа-а!
Оон улус шупту ыытташпайн баргаш, өлген кижиже көрүп, улуг тынып, тейлеп турганнар.
Херимден садывысче бир-ле кижилер кире маңнашкан, олар Петровнаның херимин артааш, кээп ужуп, үн үндүрзе-даа, кырган-ачам долгандыр көргүлээш, хорадап алгыра бергижеге чедир, байдал оожум турган.
— Кожаларым, силер чоп мыжыраш-кат сывын сый базып турарыңар ол? Канчап ыятпас улус боор силер!
Кырган-авам мени холумдан четкеш, ишкирнигип ыглап, бажыңче чорупту…
— Ол чүнү канчапканы ол? — деп айтырдым.
— Көрбес-тир сен бе…
Дүнеге чедир кухняга болгаш ооң-биле кожа өрээлге өске улус үңмерлежип, алгыржып келген, полиция ажылдакчылары командылап, лама ышкаш кижи бир-ле чүве бижип, өдүрек дег:
— Кандыг че? Кандыг че? — деп чыргырткайнып айтырып-ла орган.
Кырган-авам кухняга улустуң шуптузун шайладып турда, бир-ле борбак, шокар шырайлыг, эрин салдыг кижи кыжырааш үн-биле чугаалап орган:
— Ооң ёзулуг ат-шолазы билдинмес, чүгле ол Елатьмага төрүттүнген деп билдинген. А Үнүжок шуут-ла үнү чок эвес болган болгаш, бүгү-ле үүлгедиишкиннерин билинген, үш дугаар кижи база бар, ол база-ла билинген. Хүрээлерни олар шагда-ла үптеп эгелээн улус-тур, оларның кол мергежээн ажылы ол-дур…
— О, бурган өршээзин — деп, кызыл болгаш өл апарган Петровна улуг тынып орган.
Мен суугу кырынга чыдып алгаш, куду көрүп чыдарымга, улус шупту-ла меңээ чолдак, чоон болгаш коргунчуг кылдыр көстүр болган…