XI

Оол таварылганың соонда авам дораан-на быжыгып, хөндүрлүп кээп, бажыңның ээзи апарган, а кырган-ачам билдиртпес-даа, боданган шинчилиг, боду бодунга дөмей эвес оожум апарган.
Ол бажыңдан барык-ла үнместээн, чердакка «Мээң ачамның демдеглелдери» деп номун чааскаанзыргай апарган номчуп-ла олурар. Ол номну кырган-ачам шыгжаанда шоочалап ап, ону уштуп номчуурунуң мурнунда холдарын албан чуурун чеже-даа көрген мен. Ол кылын, сарыг хөм карттыг ном, ооң иштики картының мурнунда көксүмээр саазында оңа берген будук-биле: «Хүндүтен Василий Каширинге өөрүп четтиргеним-биле чүректиң тураскаалы» деп чараштыр бижээн бижик бар, ооң адаанда бир-ле элдептиг фамилия, а каастап бижээнин көөрге, ужуп чоруур кушка хевирлей шыя тыртып каан. Номнуң аар картын кырган-ачам оваарымчалыг ашкаш, мөңгүн хыралыг көстүктерин кеткеш, ол бижикти көрүп, думчуун үр-ле борбаңнадып, көстүктерин эде тудуп олурар.
— Бо чүү номул? — деп, мен оон каш-даа катап айтырган мен, ол мынча деп сургаан хевирлиг харыылаар:
— Ону сээң билген херээң чок. Адыр, өлгеш, сеңээ арттырыр каар мен. Енот кежи тонумну база-ла сеңээ арттырыр каар мен.
Кырган-ачам авам-биле чымчак аянныг, эвээш чугаалажыр апарган, карактары, калган Петр ашактың дег, кылаңайнып, авамның чугаазын топтап дыңнааш, хол чаңгып, химиренип каар:
— Че, ындыг-дыр! Бодуң тураң-биле-ле кыл…
Ооң аптараларында эмгежок кайгамчык каас хептер болгаш каасталгалар чыткылаан: кылын штоф юбкалар, атлас кандаазылар, мөңгүн хендирлиг торгу сарафаннар, суг-чинчилер-биле каастап даараан херээжен кика болгаш кокошник деп бөрттер, өңгүр шляпалар болгаш аржыылдар, аар мордов монистолар1, өңнүг даштар-биле кылган моюн шурулары. Ол бүгүнү кырган-ачам авамның өрээлинге куспактап алган эккелгеш, сандай, столдар кырынга чада каггылап каар, а авам ол каас хептерни сонуургап көрүп турда, кырган-ачам мынча дээр:
— Бистиң аныяавыста кедер хептеривис амгызындан чараш-даа, бай-даа турган! Хевивис бай, каас-даа болза, бөдүүн чурттап чораан бис. Ол үелер эрткен, дедир ээлбес! Че, кедип каастан че…
Авам кожа өрээлче чоруткаш, оортан суг-чинчилиг киктиг, алдыннап даараан көк сарафан кедип алган үнүп келгеш, кырган-ачамга чавызадыр мөгейгеш, айтырган:
— Ажырбас-тыр бе, дээргим ачай?
Кырган-ачам чөдүре каапкаш, бүгү боду чайыннанып, авамны долганып көргеш, холдарын чайып, салааларын шимчетпишаан, улаараан дег тода эвес чугаалады:
— Ох, Варвара, сеңээ хөй акша, а чаныңга эки кижилер болза аар…
Авам бажыңның мурнуу чартыының ийи өрээлинге чурттай берген, аңаа ам үргүлчү-ле аалчылар кээп турар апарган, Максимов алышкылар өскелерден хөй кээп турганнар. Бир кырган дээргиже дүкпүрүпкеним дээш кырган-ачам мени эттеп турда, көрүп турган мөге-шыырак, хөлчок улуг чырык салдыг, ак-көк карактарлыг чараш офицер Петр; база-ла бедик сынныг, чиңге буттарлыг, ак шырайлыг, кара шиш салдыг Евгений. Ооң улуг карактары сливалар дег, ол алдын өөктерлиг болгаш тар эгиннеринде алдын вензельдерлиг1 ногаанзымаар мундир кедип алган чоруур. Болганчок-ла бажын эптии сүргей ойташ кылырга, бедик кылагар хаваандан бажының дыдырашсымаар узун чүрбээжи аткаар баар, ол чазык хүлүмзүрүүр база кандыг-бир чүве дугайында чугаалаар дээнде, дунуксумаар үнү-биле: «Мен бодаарымга, мындыг-дыр ийин бо…» деп сөстер-биле эгелээр.
Авам карактарын имирертип, каттырымзап каап дыңнап тура, болганчок-ла ону үзе кирип каап орар:
— Бичии оол-дур силер ийин, Евгений Васильевич, буруудатпайн көрүңер…
Офицер калбак адыжы-биле дискээн часкагылааш, мынча деп алгырар:
— Ылап-ла бичии оол мен!..
Кышкы шажын байырлалдары шимээнниг болгаш хөглүг эрткен, маскарад костюмнары кеткен кижилер авамга барык кежээниң-не кээрге, кезээде кымдан-даа артык кайгамчыктыг хептенип алыр авам олар-биле кады чоруптар турган.
Авам маскалар кеткен аалчылары-биле хаалгадан үнүп чорупкан санында-ла, бажыңывыс чер иштинче кире берген чүве дег, шыпшың, хөлзенчиг чалгааранчыг апаар. Кырган-авам бажың иштин эмгелеп-сескелээр дээш, өрээлдер аразынга, кырган кас дег, чымчаңайндыр базып чоруп турар, а кырган-ачам чылыг суугуга ооргазын чөлендирип алгаш, боду бодунга чугаалап турар:
— Че, ындыг-дыр, ажырбас… Чүү ыш эвес көргей-даа бис…
Шажын байырлалдарының сөөлүнде авам мени болгаш Михаил даайымның оглу Сашаны школаже аппарып каан. Сашаның ачазы кадайланып аарга, соңгу иези баштайгы хүннерден-не Сашага хөңнү чок болган болгаш, ону эттеп эгелээн, ынчангаш кырган-авамның ээрешкени ёзугаар кырган-ачам Сашаны бодунче ап алган. Школаже бис бир ай хире чоруп келген бис. Меңээ өөреткен чүвезинден «Сээң фамилияң кымыл?» деп айтырыгга анаа-ла «Пешков» деп эвес, а: «Мээң фамилиям — Пешков» деп харыылаар ужурлуг база өөреникчи кижи башкызынга: «Сен, акыжыым, алгырба, мен сенден кортпас мен…» деп чугаалап болбас дээрзин билип алган мен.
Школа дораан-на мээң сагыжымга кирбээн, а акым баштайгы хүннеринде кончуг өөрүп, чаа эш-өөрүн дораан тыва тыртып алган, ынчалза-даа бир катап кичээл үезинде удуй бергеш, хенертен:
— Ынчанмас ме-ен!.. — деп коргунчуг улаарап алгыра берген. Ону оттуруптарга, класстан үнерин чөпшээредип алган, оон ол үнгениниң ужун аажок кочулаткан. Ооң даартазында школаже бар чыда, Сенная шөлге чоога иштинче кире бээривиске, ол доктаай бергеш, чугаалады:
— Сен бар, а мен барбас мен! Мен ооң орнунга селгүүстеп чорууйн дээш.
Саша дис баштап олуруп алгаш, номнарлыг аадаңын хар адаанче кызып хөөп кааш, чоруй барды. Дээрде мөңгүн хүн чайыннанып турган январьның ол аяс хүнүнде акымга мен хөлчок адааргаан мен, ынчалза-даа чүрээмни дидимнендирип алгаш, өөренип чорупкан мен — авамны хомудадыптарын күзевээн мен. Сашаның хөөп каан номнары читкен болбайн аан, ол ооң даартазында школаже барбазының чылдагааны болган, а үш дугаар хүнде ооң ол чоруу кырган-ачамга билдине берген.
Бисти «судче» киирген — кухняга стол артынга кырган-ачам, кырган-авам болгаш авам бисти байысаап органнар, кырган-ачамның айтырыгларынга Сашаның каттырынчыг харыылап турганын сактыр мен:
— Училищеже канчап четпестей берген кижи боор сен?
Саша томаанныг карактары-биле кырган-ачамның арнынче дорт көргеш, далаш чок харыылап турган:
— Ол училищениң турар черин уттупкан-дыр мен.
— Уттупкан че?
— Ийе. Дилеп-ле, дилеп-ле…
— Сен Лексейниң соондан чоруп орган болзуңза, ол билир-дир!
— Мен ону чидирипкен мен.
— Лексейни де?
— Ийе.
— Канчан чидирипкениң ол?
Саша боданып-боданып, улуг тынгаш, чугаалады:
— Шуурган болуп турган, чүү-даа көзүлбес.
Улус шупту каттыржы берген, даштын агаар оожум болгаш аяс турган. Саша оваарымчалыг хүлүмзүрүй берген, а кырган-ачам диштерин ырзайтып алгаш, кочулап айтырып орган:
— Сен ооң холундан, курундан туттунуп алган болзуңза?
— Мен туттунуп алгаш, чораан мен харын, оон хат мени адыра шаап алгаш барган — деп, Саша тайылбырлады.
Саша идегел чок агартынып турган, ол чованчыг мегени дыңнаары меңээ эпчок бооп, ооң дедиринге мен хөлчок элдепсинип турган мен.
Бисти чула эттээш, мурнунда өрт камгалакчызы чораан сыйык холдуг ашакты биске үдекчи кылдыр хөлезилеп берген — эртемниң оруундан Саша аспас кылдыр ол хайгаараар ужурлуг турган. Ынчалза-даа ол дуза болбаан: ооң даартазында акым чоогага чеде бергеш, хенертен доңгайгаш, будундан кидис идиин ужулгаш, ону ырадыр октапкан, бир кидис идиин ужулгаш, өске талазынче октапкаш, чүгле уктарлыг шөлдеп дезип маңнап чорупкан. Ашак човуурлап, ол идиктерни чыырындан кезек сестип тура, оон корткаш, мени бажыңче алгаш чорупкан.
Дургуннай берген Сашаны дилеп, кырган-ачам, кырган-авам болгаш авам хүнзедир-ле хоорай кезип келгеш, чүгле кежээликтей ону хүрээ чанында Чирковтуң трактиринден тып алганнар, ол аңаа улусту пляска-биле хөгледип турган болган. Бажыңга эккелгеш, ооң өжежип ыыт чок олурганынга элдепсингеш, безин эттевээннер, а Саша мээң-биле кады суугу кырынга чыдып алгаш, буттарын өрү көдүргеш, дээвиирни улдуңу-биле дүрбүп каап, оожум чугаалап чыткан:
— Соңгу ием меңээ ынак эвес, ачам база ынак эвес, кырган-ачам база-ла ынак эвес. Чүл ам, мен оларның-биле кады чурттаар мен бе? Дээрбечилер кайда турарын кырган-авамдан айтырып алгаш, оларже дургуннай бээр мен, ынчаарда силер дөгереңер биле бээр силер… Кады дургуннай берээли бе?
Мен ооң-биле кады дургуннап шыдавас турган мен, ол хүннерде мээң бодумнуң өске сорулгам бар турган — демги улуг чырык салдыг офицер ышкаш болур деп шиитпирлеп алган мен, а офицер болуп алырда, өөренири чугула. Планымны акымга чугаалап бээримге, ол кезек бодангаш, мээң-биле чөпшээрешкен:
— Ол база-ла эки-дир. Сен офицер апарган туруңда, мен атаман апарган турар мен, ынчангаш сен мени тудар апаар сен, кайы-бирээвис өскезин өлүрер азы тудуп аар апаар. Мен сени өлүрбес мен.
— Мен сени база.
Ынчалдыр шиитпирлээн бис.
Кырган-авам кылаштап келгеш, суугу кырынче үнгеш, бисче көрүп, мынча диди:
— Чүл, күске оолдары? Э-эх, өскүстер, бузундужугаштар!
Кырган-авам бисти кээргээш, Сашаның соңгу иези — трактир ээзиниң уруу чоон кадай Надежданы кончуй берген, ооң соонда бүгү-ле соңгу иелерни, соңгу адаларны ниитизи-биле кончааш, ооң-биле чергелештир чечен-мерген тояанчы Иона элээди чорааш, бодунуң соңгу иези-биле бурган шүүгүзүнге чаргылдашканының дугайында төөгүнү чугаалап берген, ооң адазы Ак-Хөлдүң балыкчызы, угличанин.

Аныяк кадайы ашаан хилинчектээн:
Арага-биле ону эзирткештиң,
Удуур эм аксындыва кудувуткан;
Удуп калган демги ашаан хеме орта,
Хааржакка суккан ышкаш, салып алгаш,
Карбап эжер эшкииштерин холга туткаш,
Калбак хөлдүң ортузунче кадай боду
Эжиндирип ырады-ла кире бергеш,
Ээрлип чыдар ээремге чедип келген.
Аңаа келгеш, доңгайгаштың, чайлыңайнып,
Амдыы хемезин аңдара октапкан.
Ашаа дүпче шыыладып кире берген,
А боду эрик орта дораан келгеш,
Кара черже калбаш кылдыр кээп ужуп,
Халактап хомудалын илередип,
Кажарланып, мегеленип чыдывыткан.
Орта улус ооңуунга шынзыгыпкаш,
Ооң-биле кады ыглааш турупканнар:
— Ах-даа, хөөкүй чалыы дулгуякты,
Ажыг-шүжүүң сөглеп четпес улуг-дур.
Бурган бистиң чуртталгавыс аайлап турар,
Бурган бисче өлүмнү-даа айбылаптар!
Соңгу оглу Ионушка кара чааскаан
Соңгу иезинге шуут-ла шынзыкпаан;
Авазының чүрээн орта холун салгаш,
Аңаа оожум Ионушка чугаалап-тыр:
— Хөөкүй-ле соңгу ием, салым-чолум,
Дүне када чорук кылыр кажар кужум,
Дүүреп, хөглеп ыглап тур сен, шынзыкпас мен,
Хөрек-чүрээң хөлчок өөрүп соккулап тур!
Дээргиниң бүгү бурган-чүдээнинден,
Дээргилер, айтыртынып шынын тываал:
Кым-бир кижи болат бижек холга алгаш,
Кырывыста кылаң дээрже шывадапсын,
Сээң шын болза — бижек мени өлүрзүн,
Мээң шын болза — сеңээ дегзин!
Кайгай берген соңгу ие оолче келген,
Карактарда каржы оттар кыптып келген,
Илгип тургаш, буттарынга быжыглангаш,
Ионага дужаай турувуткаш, айтырып-тыр:
— Ах-даа сени, угааны чок кулугурну,
Ам-даа өспээн мелегейни сени-даа-ла,
Ындыг чүнү бодап алгаш турарың ол?
Ынча деп-даа канчап диттир доралчык сен?
Ында турган бүгү улус ону дыңнааш,
Херек арай багай-дыр деп билип кааннар.
Ыытташпайн, доозазы бодаттынып,
Кезек-кезек аразында бижирешкен.
Ынчап турда, хоочун балыкчы үнүп келгеш,
Бүгү чүкче мөгейгилеп сөгүрээштиң,
Бүдүрер дээн шиитпирин чугаалап-тыр:
— Буянныг чон, холум орта
Демир бижектен тутсуптуңар,
Дээр өрү шывадаптайн —
Буруулугну боду тыпсын!
Ашакка чидиг бижекти тутсувуткан,
Ашак ону бажын ажыр шывадапкан,
Дээр өрү кушкулаштыр бижек ушкан,
Демги улус манап чадаан — бижек дүшпээн.
Бөргүн уштуп, сыңмарлаштыр тургулапкан
Бүгү улус кылаң дээрже кайгавышаан,
Бөмбүрзекте дүмбей дүне — улус ыыт чок,
Бижек ам-даа бедик дээрден черже батпаан!
Хөлдүң кырын кызыл хаяа чырыдыптарга,
Көрүп каг-ла, демги кадай хүлүмзүрген.
Куш дег бижек шак-ла ынчан ужуп келгеш,
Куруяктың чүрээндиве шымнып кирген.
Буянныг чон дискектенип олурупкаш,
Бурганынга сөгүргештиң турувуткан:
— Актыың-шынныың дээш сеңээ алдар!
Амдыы чөнүк балыкчывыс Ионаны
Китежа деп көзүлбес хоорай чанында
Керженца деп арыг хемде турумчаан
Херектеннер чаштыр суурже алгаш барган.

Даартазында хүн мен бүгү бодум кызыл шивишкилерлиг оттуп келген мен, оспа эгелээн болган. Мени артыкы чердакка чыттырып кааннар, аңаа калбак шарыышкыннар-биле холдарымны, буттарымны дыңзыдыр шарыдып алган, карактарым көзүлбес, үр-ле коргунчуг дүштер дүжеп чыткан мен — ындыг дүштерниң бирээзинден бичии-ле болза өлүп кал часкан мен. Меңээ чүгле кырган-авам кээп, мени, чаш уругну дег, омааш-биле чемгерип, үргүлчү-ле төнмес чаа тоолдарын тоолдап берип турган. Бир катап кежээ — мен сегип эгелээш, шарыымны частырып алганымда, арнымны дырбавас кылдыр чүгле салааларымны хол-хаптай шарып каан турда — кырган-авам, та чүге чүве ийик, келир үезинде келбейн баарга, хөлзей берген мен, оон хенертен ону көрүп калдым: кырган-авам эжик ындында, чердактың довурактыг калбак ыяжында, холдарын хере каапкан, доңгая кээп дүшкен чыткан, ооң мойнун, Петр ашактың мойнун дег, ортуже кезип каан болган, довурактыг караңгы азыгдан кырган-авамче улуг диис ногаан карактарын чазыйлап хере көрүп алган чоруп орган.
Мен дөжээмден тура халааш, соңганың ийи рамазын эгиннерим болгаш буттарым-биле ушта шаапкаш, дашкаар, хөртүкче үндүр шурай бердим. Ол кежээ авамга аалчылар келген турган, мээң соңга шили бузуп, раманы үреп турганымны кым-даа дыңнаваан болган, ынчангаш харга элээн үр чыткан мен. Мээң чүм-даа сынмаан, чүгле эктим кадырлы берген база шил бузундуларынга хөлчок кестирип алган болган мен, ындыг-даа болза буттарым бастынмастаан, ынчангаш үш ай иштинде буттарым көңгүс билинместээн чыткан мен. А бистиң бажыңывыс улам-на шимээргеп, ынаар куду эжик дагжап, хөй кижилерниң кылаштажып турарын дыңнап-ла чыткан мен.
Крышада муңгаранчыг шуурган шуурганнап, чердак эжииниң ындында хат-ла хадып, хоолай иштинде орнукшудулга ырызын ырлап, суугу хоолайы дуглаар калбак демирлер дагжадыр, хүндүс каарганнар эдер, а ыржым дүнелерде шөлден бөрүлерниң муңгаргай улуушкуну дыңналып кээп турган — шак ындыг хөгжүмге чүрээм өзүп орган. Ооң соонда соңгаже дидим эвес, оожум-даа болза, марттың хүнүнүң херелдиг караа-биле кортуксумаар час хүннүң-не улам ээлдек бакылап кээп турар апарган, крышада болгаш чердакта диистер алгыржып эгелээн, хана өттүр часкы шылыраашкын дыңналып кээп турган — крыша кырындан хар эрип бадып, доңган кылагар доштар буступ дүжүп, коңгалар үнү кышкызындан өткүт апарган.
Кырган-авам келгеш, чугааланып эгелээрге, болганчок-ла хөлчок арагазыш дээр апарган, оон ол улуг ак хөнек эккээр апарган, оозун мээң орнум алдынче чажыргаш, караан базып, мынча дээр:
— Сен, чаагай сеткилдиим, бажың четкери кырган-ачаңга чугаалава шүве!
— Сен чоп арага ижип турар сен?
— Оожум! Өзе бергеш, биле бээр сен…
Хөнектиң эмистиинден соргаш, эрнин чеңи-биле чоткаш, кырган-авам таалап, хүлүмзүрүп айтырар:
— Че, бо-дур, мээң дээргим, дүүн сеңээ чүнү чугаалаан ийик мен моң?
— Ачамның дугайында.
— А каяа четкен ийик мен?
Четкен черин аңаа чугаалаарымга, ооң солун чугаазы дамырак суг дег үр-ле агып-ла турар.
Ачамның дугайын кырган-авам меңээ боду чугаалап эгелээн, бир катап элээр, муңгаргай, шагзыргай келгеш, мынча дээн:
— Дүжүмде сээң ачаңны көрдүм, ол холунда тоорук сывы ыяш тудуп алган шөл дургаар сыгырып чоруп орда, ооң соондан шокар ыт дылын уштуп алган маңнап чораан. Максим Савватеич бо-ла дүжүмге кирер апаарды — ооң амыр-дыш чок, оожургал чок сүнезини боор ийин ол…
Ачамның төөгүзүн, бодунуң бүгү-ле төөгүлери ышкаш, солун төөгүнү, кырган-авам каш кежээ улаштыр чугаалаан.
Ачам болза шериг кижи оглу, ооң ачазы офицерге четкеш, чагырган кижилеринге каржызы дээш Сибирьже шөлүткен турган; аңаа, Сибирьниң бир-ле черинге, мээң ачам төрүттүнген. Ачам багай чурттап чораан, ынчангаш бичиизинде-ле бажыңындан дургуннап эгелээн; бир катап кырган-ачам ону арга иштинге койгунну дег ыттар-биле дилеп чораан, база бир катап ону тудуп алгаш, хөлчок эттей бээрге, кожалары бичии оолду чарып алгаш, чажырып турганнар-дыр.
— Бичии уругларны черле эттээр боор бе? — деп айтырарымга, кырган-авам шөлээн харыылаан:
— Черле.
Ачамның авазы аныяанда-ла чок болган, а ачамның хары тос ажып чорда, кырган-ачам база өлүп каан. Ачамны ооң хинин кескен бызаңчы кижи ап алгаш, ону Пермь хоорайның цех мастери кылдыр бижиткеш, бодунуң мергежилинге өөредип эгелээн. Ынчалза-даа ачам оон дургуннай бергеш, согур кижилерни чедип алгаш, ярмаркалар кезидип чоруп турган, он алды харлыында Нижнийге чедип келгеш, Колчинниң пароходтарынга бир хүлээникчи бызаңчыга ажылдап эгелээн. Чээрби харлыында ол хөлчок шевер ыяш чазакчызы, мебельди пөс-биле шагар мастер, пөс-биле сыгыглай шып каастаар мастер турган. Ооң ажылдап турган мастерскаязы кырган-ачамның Ковалихада бажыңнары-биле кожа турган.
— Херимнер бедик эвес, а улус эрес-ле турган ийин — деп, кырган-авам каттырып чугаалап орган. — Бис Варя-биле кады садка мыжыраш-кат чыып турган бис, хенертен сээң ачаң херим ажылдыр хирт-ле дээн, мен корга берип-тир мен: яблонялар аразы-биле хөлчок мөге-шыырак апарган, ак хөйлеңниг, плис чүвүрлүг, а кызыл-даван, бөргү-даа чок, дүгү узун бажында баглыг кылаштап чоруп олур-ла. Варяны кудалаар дээш келгени ол ышкажыл. Мен ону мурнунда көрген кижи мен, ол соңгаларывыс чаны-биле кылаштап эртип чоруп турда, көргеш: «Хөлчок-ла эки оол-дур» деп бодаар турган мен. Ол чоокшулап чедип кээрге, «Сен чоп оруктап кылаштавас кижи сен, эрес оол?» деп оон айтырдым. А ол мээң мурнумга дискектенип турупкаш: «Акулина Ивановна, мен бүгү бодум, бүгү-ле сеткилим-биле бо-дур мен, а Варя бо-дур. Өршээп көр, биске дузала, ашак-кадай болурун күзеп тур бис!» диди. Мен көжүй берип-тир мен, дылым база билинместеп калган. Көөрүмге, сээң аваң, кулугур, яблоня артында чаштынып алган, арны мыжыраш-кат дег кыза берген, олче имнеп тур, а караандан чаштары төктүп келген. «Ах силерни, кулугурларны, чүнү бодап алганыңар ол? Угааның ышкынывытпаан сен бе, Варвара? Сен база, эрес оол, бодап көрем: кандыг өг-бүлениң кызын кудалап келген-дир сен?» дидим. Кырган-ачаң ынчаарда бай чораан, уруглары аңгыланмаан, ол дөрт бажыңныг, акшазы-даа бар, ат-алдарлыг-даа чораан — ооң мурнуу чарыында цехке тос чыл иштинде халашпайн старшиналап келгени дээш аңаа хээлеп каан кожаалыг шляпа болгаш мундир тывыскан чүве, ынчаарда чоргаар-ла турган кижи! Мен чогуур аайы-биле чугаалазымза-даа, а бодум корткаш сириңейнип тур мен, оларны кээргеп турарым база кончуг: кайызы-даа хөлүйүп кааннар. Ынчаарда сээң ачаң мынча дээн: «Василий Васильев Варяны меңээ анаа бербес, мен ону оорлап алыйн, чүгле сен биске дузалаш» — мен оларга дузалап де! Мен харын олче дап берген мен, а ол чалданмас-даа: «Даш-биле-даа болза хак, а — дузалаш, дөмей-ле салдыкпас мен!» деп бо. Оон Варя олче кылаштай бергеш, холун ооң эктиниң кырынга салгаш: «Бис шагда-ла, май айда-ла, ашак-кадай болчуп алган бис, ам чүгле хүрээге барып йөрээдип алыр ужурлуг бис» диди. Мен каттырып-ла эгеледим, бурган өршээ!
Кырган-авам бүгү боду сирлеңейнип каттыра берди, ооң соонда думчук таакпызын чыттап алгаш, карааның чажын чодуп алгаш, өөрүшкүлүг улуг тынгаш, уламчылады:
— Кадай ап деп чүл дээрзин, хүрээге барып йөрээдип алыры чүл дээрзин сен ам-даа билип шыдавас сен. Чүгле бир эвес кыс кижи эр кижи-биле хүрээге барып йөрээтпейн, уруг божуур болза, ол коргунчуг бачыт болур! Сен ону билип ал, улгады бергеш, ындыг чорукче кыстарны чыгава, ол сеңээ улуг бачыт болур, а кыс кижиниң салымы аас-кежик чок база бичии төлү ёзу-дүрүм чокка төрүттүнген уруг болур — ону сактып ал! Сен кадайларны кээргеп чор, тенектенир дээш эвес, а сеткилиңниң ханызындан ынакшып чор, сеңээ эки чүве чугаалап ор мен!
Кырган-авам сандайынга чайганып, боданы берди, оон сырбаш дээш, база чугаалай берди:
— Че, канчаар ужурлуг турганыл? Мен Максимни хаваанче шанчыпкаш, Варвараны чажындан силгиптим. Ол оол: «Эттээшкин-биле херекти эдип ап болбас!» деп меңээ угаанныы-биле чугаалады, а Варвара база-ла: «Силер чүнү канчаарын баштай боданып алгаш, ооң соонда содаалажып турган болзуңарза!» диди. «Сээң акшаң бар бе?» деп, мен ол оолдан айтырдым. «Акша бар турган чүве, мен ол акша-биле Варяга билзек садып берген мен» деп, ол харыылады. «Чүл, сеңээ үш акша чораан чүве бе?» — «Чок, чүс рубль хире чораан чүве» деп чугаалай-дыр. А ол шагда акшаның үнези аар, бараан өртээ чиик турган чүве, мен оларже, сээң аваң биле ачаңче, көргеш, «Кончуг-ла тенек уруглар-дыр бо» деп бодап турган мен. «Мен ол билзекти, силерни көрбезин дээш, шала алдында чажырып каан мен, ону садывыдып болур!» деп, сээң аваң чугаалай-дыр. Мырыңай чаш уруглар-дыр ийин! Канчап-чооп тургаш, бир неделя болгаш, олар хүрээге йөрээдип алзын деп дугуржуп алган бис, лама-биле ол херекти мен бодум таарыштырар болган мен. А бодум сагыжым аарааш, мөөредир ыглап, кырган-ачаңдан корткаш, чүрээмниң хөлчок тиккиледир согарын канчаар сен, Варяга база-ла коргунчуг болган. Че, оон ам таарыштывыс!
Чүгле сээң ачаңның өжээтени бир мастер, кайгал кижи чораан чүве, бүгү чүвени ол шагда-ла билип кааш, бисти бүдүү көрүп чораан болган. Оон ам чаңгыс кызымны бар-ла эки чүвем-биле хепкергеш, хаалга ындынче үндүре бердим, азыг ындында үш аът кошкан терге манап турган, уруум олурупкан, Максим сыгырыптарга — чорупканнар! Мен ыглап чоруп ор мен, хенертен меңээ ол кижи ужуражып келгеш, куурумчу мынча дидир: «Мен эки кижи мен, салым-чаяанга шаптык болбас мен, чүгле сен, Акулина Ивановна, ооң ужун меңээ бежен рубльден бер!» А мээң акшам чок, мен акшага ынак эвес, акша чыгбайн чораан кижи мен, ынчангаш мен, мугулай, аңаа мынча дээн мен: «Менде акша чок, бербес-даа мен!» — «А сен бээр бооп хүлээнип ал!» — «Канчап хүлээнип аар чүвел, а сөөлүнде акшаны кайыын алыр кижи мен?» — «Че, азы бай ашааңдан оорлап аары берге чүве бе?» дидир. Мен, тенекпей, ооң-биле чугаалажып, ону саададыр ужурлуг турган мен, а мен ооң арнынче дүкпүрүпкеш, чоруй барган мен! Ол бистиң бажыңывысче мени мурнай маңнап кирип келгеш, шуугаазын үндүрүптү!
Кырган-авам карактарын шийип алгаш, хүлүмзүрүй аарак чугаалап орган:
— Ону ам безин бодап кээрге, коргунчуг-дур! Кырган-ачаң араатан дег алгыра берген — ол чорук аңаа оюнчук деп бе? Кырган-ачаң Варвараже көргеш: «Уруумну ызыгууртан кижиге, кожайга бээр мен» деп мактанып олурар чүве болгай! Ызыгууртаның ол-дур, кожайың ол-дур! Кымны кым-биле душтурарын ыдыктыг бурган иези бистен артык билир. Кырган-ачаң, отка чиртипкен чүве дег, херим иштин бир кылдыр маңнааш, Яков биле Михаилди кыйгырып алгаш, ол демги бөзүр арынныг мастерни болгаш улаачы Климни бодунуң аайынче киирип алган. Көрүп турарымга, кырган-ачаң демир докпак, баглыг шой тудуп алды, а Михаил боо сегирип алган, бистиң аъттарывыс эки, эрес аъттар чүве, чиик, чоруу чымчак терге база бар — чеде бээрлер-дир эвеспе деп коргуп тур мен! Оон ам Варвараның камгалакчы ангели меңээ сагыш алындырган —- мен бижек алгаш, хомуттуң кулактарын оглаңайның чанындан, орукка бар чорда, үстү бээр чадавас боор дээш, бичии одура кескилеп кагдым! Ындыг болган-даа: орукка оглаңай адырылгаш, кырган-ачаң, Михаил, Клим оларны соп каг часкан, оон олар саадай бергеннер, кылдынып алгаш, хүрээге халдып чеде бээрге — Варя биле Максим йөрээдип алган хүрээ эжииниң чадазынга турганнар, бурган өршээзин!
Бистиң улузувус Максим-биле содаалажыр дей бергеннер, а Максим шыырак кижи чораан, ындыг мөге кижи ховар боор! Михаилди ол чададан холун кадыра дүжүр октапкан, Климни база ол берттиндирип каан, а кырган-ачаң, Яков болгаш демги мастер Максимден корга бергеннер.
Максим кылыктанза-даа, угаан-сарыылын салбас, кырган-ачаңга мынча дээн: «Демир докпааң окта, менче дапылава, мен томаанныг кижи мен, а мен чүнү алган мен, ону меңээ бурган берген болгаш ону кым-даа былаап ап шыдавас, меңээ сенден ам моон ыңай чүү-даа херекчок!» Олар оон адырылганнар, кырган-ачаң чымчак тергезинге олуруп алгаш, мынча деп алгырган: «Байырлыг, Варвара, сен ам мээң уруум эвес сен, сени ам көрүксевес-даа мен! Амыдырап-чурттаарыңны-даа бодуң бил, аштап өлүрүңнү-даа бодуң бил!» Кырган-ачаң чанып келгеш, мени эттеп-хыйнап эгелээн, а мен чүгле човуурлап каап, ыыт чок шыдажып чыткан мен: ажырба-ас, эртер чүве эрте бээр, болур дээн чүве ол хевээр болур. А ооң соонда кырган-ачаң меңээ мынча дээн: «Че, Акулина, көрдүң бе: сээң ам кайда-даа урууң чок эвеспе, ону билип ал!» «Мегеле-ле, каржы сарыг, ажынган-дарынган сеткил дош ышкаш чылыгга чедир чыдар!» деп, бодум уумда боданып орган мен.
Мен хөлчок кичээнгейлиг дыңнап орган мен. Ооң чугаазында чамдык чүүлдер мени элдепсиндирип турар, авамның хүрээге йөрээттирип турганын кырган-ачам шала-ла ындыг эвес кылдыр чугаалап турган ийик; ийе, оларның өглениишкининге ол удур турган, хүрээге йөрээткен соонда, авамны бажыңынче киирбээн, ынчалза-даа кырган-ачамның чугаазы-биле алырга, авам чажыт эвес йөрээттирген болгаш, бодун хүрээге база-ла чораан кылдыр чугаалап турган болгай. Оларның кайызы шынын чугаалап турарын кырган-авамдан айтырарын күзевээн мен, чүге дээрге ооң, кырган-авамның, төөгүзү чараш болгаш, мен ооң чугаазын сонуургап орган мен. Кырган-авам чүве чугаалаанда, хеме иштинде чораан дег, үргүлчү-ле чайганып олурар. Бир эвес муңгаргай азы коргунчуг чүве дугайында чугаалаан болза, агаарда кандыг-бир чүве тудуп алган дег, холдарын бурунгаар сунмушаан, чайганыры дам баар. Карактарын болганчок-ла шийип аарга, арнының дырышкак черлеринде бүдүү хүлүмзүрүүшкүн чаштып, кирбиктери шала-ла сирлеңейнип каап турар. Чамдыкта кырган-авамның бүгү чүвени эптештириксээр ак сеткилдии мээң чүрээмни хөлзедиптер, а чамдыкта кырган-авам кандыг-бир дыңзыг сөс чугаалаптарын, бир-ле чүве алгырыптарын кончуг күзээр мен.
— Баштайгы үеде, ийи недель хиреде, Варя биле Максимниң кайдазын билбес турган мен, а оон Варядан бичии эрес оол маңнап келгеш, чугаалап берди. Суббота хүнүн манап алгаш, кежээки мөргүл баар бооп чорупкаш, оларга чеде бердим. Олар ырак, Суетин кудургайында, флигельге1 чурттап органнар, бүгү херим иштин мастерлер долган, боктуг, хирлиг, шимээнниг, а олар тоовас-даа, диис оолдары дег, хөглүг ойнап турганнар. Мен оларга эккеп болур-ла хире чүүлдерни эккеп берген мен: шайны, чигирни, янзы-бүрү крупаларны, вареньелерни, далганны, кургаткан мөөгүлерни, акшаны та кашты эккеп бергенимни билбейн-дир мен, кырган-ачаңдан бүдүү эккеп-ле турган мен — бодунга албас дээнде, оорлап-даа болур! А сээң ачаң албас. «Азы бис түреңги улус-тур бис бе?» деп хомудаар. Варвара база-ла ооң аайын эдерип: «Ах, чоп эккелдиңер, авай?» дээр. Мен оларны чагып сургадым: «Тенек оол, сеңээ мен кым-дыр мен? Мен сеңээ бургандан берген аваң-дыр мен, а сээң, тенек кыс, төрээн иең-дир мен! Мени хомудадып болур чүве бе? Чер кырында иезин хомудадырга — дээрлерде бурганнар иези муңгаргай ыглап олурар-ла болгай!» дидим. Оон ам Максим мени холдарынга көдүрүп алгаш, өрээл иштинге танцылап чоруп берген, адыг дег күштүг чораан кижи чүве! А Варька деп кысчыгаш алдын-доос дег кылаштап, ашаан мактап, чаа ойнаар-кыс дег, карактарын аянныг көрүп алгаш, ажыл-агый дугайында-ла, шынап-ла кадай кижи дег апарган, сыңзып чугаалаарга, дыка каттырынчыг чүве боор! А шайга ватрушкалар салып каан де, а ол ватрушкаларның кадыг деп чүвези бөрү безин дижин сып ап болур, а ээжегейи элезин дег төктүп турар де!
Шак ынчаар-ла үр үе эрткен, сен база-ла төрүттүнеринге белен апарган сен, а кырган-ачаң ыыт чок чоруп-ла турган, өжеш бажың четкери боор! Мен оларже бүдүү барып турган мен, а кырган-ачаң билир-даа болза, билбээчеңнеп турган. Варяның дугайында чугаалаарын бажыңывыста бүгү кижилерге хоруп каан чүве, ынчангаш улус шупту-ла ыытташпас, мен база ыыттавайн турган мен, дөмей-ле ада чүрээ үр ажынмас, чымчап кээр дээрзин билип турган мен.
Бир-ле катап манап турганым шак-даа келген. Соңгалардан адыглар кирип турган дег, дүне када шуурган коргунчуг кааңайнып-ла эгелээн, бүгү-ле шулбустар илчирбелеринден боштуна берген дег, хоолайлар сыгырашкан, кырган-ачаң-биле кады чыдыр бис, уйгу-даа келбес. Оон мен: «Ядамык кижээ мындыг дүне багай, а чүрээнде оожургал чок кижиге оон-даа дора!» деп чугааладым. Хенертен кырган-ачаң мынча деп айтыра-дыр: «Олар кандыг чурттап турарларыл?» — «Чүгээр эки чурттап турлар». — «Мен кымның дугайында айтырдым?» — «Урууң Варвара, күдээң Максимниң дугайында». — «Оларның дугайында деп канчап билип кагдың?» — «Хедерленириң болзун че, ачазы, бо оюнуңну соксаткан болзуңза аар, ол кымга хөглүг деп?» Кырган-ачаң улуг тынды: «Ах силерни, куу азаларны! — дээш, оон мынча деп айтырды: — Ол улуг-чаагай кижи аан шынап-ла тенек чүве-дир бе?» А мен мынча дидим: «Ажыл кылыксавас, өске кижиниң мойнунда олурар кижи тенек болур, сен Яков биле Михаилче көрген болзуңза аар, ёзулуг тенектер бооп чурттап чоруур улус олар эвес-тир бе? Бажыңывыста ажылдакчы кижи кымыл, ажык тывар кижи кымыл? Сен-дир сен. А олар сеңээ эки дузалажып турарлар-дыр бе?» Оон кырган-ачаң мени аттынып эгелээн, мени тенек-даа диди, куурумчу-даа диди, душтурукчу-даа дээр, оон-даа ыңай та чүү деп турду ыйнаан, уткан мен. Ыыттаваан мен. «Кайыын келгени, кандыызы-даа билдинмес кижини чоп күдээ кылып алыксай берген сен?» дидир-ле. Мен ыыттавайн чыдыр мен, а кырган-ачаң шагзырай бээрге, мынча дээн мен: «Олар канчаар чурттап турарын барып көрген болзуңза аар, эки чурттап турарлар-ла болгай». — «Оларга улуг алдар болдуруп де, боттары чедип келгейлер аан…» деп бо! Оон мен өөрээш, безин ыглай берген мен, а кырган-ачаң мээң бажым дүгүн часкаш, чада салгаш, сыйбап чыткан, мээң бажым дүгү-биле ойнаарынга ынак чүве. «Ыглава, тенекпей, азы менде сеткил-сагыш чок кижи мен бе?» диди. Кырган-ачаң шаанда эки кижи чораан болдур ийин, оон оон артык угаанныг кижи чок деп бодун бодап эгелээн соонда, каржы-даа, мугулай-даа апарган кижи.
Оон ам аваң биле ачаң бурган байырлалы хүнде, келдирткени өршээлдиг улуг-хүнде, ийилээ арыг-силиг чедип келгеннер. Максим кырган-ачаңның дужунга туруп алгаш, а кырган-ачаң ооң эктинден бедивес, мынча дээн: «Өршээ бурган, мени өнчү-хөреңги алыр дээш келген деп бодавайн көр, Василий Васильевич, чок, кадайымның ачазынга алдар-хүндү тудар дээш чедип келдим». Кырган-ачаң ол сөстерге таарзынганындан каттырымзап турган: «Ах сени, кулугур дээрбечини! Че, чеже боор, мээң-биле кады чурттаңар!» Максим дүндүе берген: «Ол дээрге Варяның канчалдыр күзээринден болур, а меңээ дөмей-ле!» деп мындыг болган. Оон-на чөрүлдежип эгелээш, дугуржуп чадап турганнар. Мен сээң ачаңга имнеп-даа, стол адаанга будум-биле бүдүү тепкеш-даа, чадап каан мен — ол бодунуун чугаалааш турар болган. Ооң карактары эки, хөглүг, арыг, а кирбиктери кара, ынчалза-даа ол хаваан дүйүптер болза, эки карактары чаштып, арны дашталып, өжеш апаар, ынчап барганда, кымны-даа дыңнавас, чүгле мени дыңнаар, мен аңаа төрээн уругларымдан артык ынак турган мен, ол ону билир болгаш, меңээ база ынак турган. Менче чыыра олуруп алгаш, мени куспактап аар, чок болза көдүрүп алгаш, өрээл иштинге кылаштап тура, мынча дээр: «Сен, төрээн черим ышкаш, мээң ёзулуг-ла авам-дыр сен, мен сеңээ Варварадан артык ынак мен!» А сээң аваң, ынчаарда ол кончуг хөглүг-баштак чораан, олче халый бергеш: «Сен ындыг сөстерни канчап чугаалаар сен, дустуг кулактыг пермяк!» деп алгырар, оон үжелээ ыймактажып ойнай бээр бис. Эки-ле чурттап чораан бис, чаагай сеткилдиим! Ооң пляскалаары база тергиин, эки ырлар база билир, эки ырларны ол согур улустан өөренип алган, а согур улустардан эки ыраажылар чок!
Аваң-биле олар садывыска флигельге чурттай бергеннер. Сен аңаа, таптыг-ла дал дүъш турда, төрүттүнген сен — ачаң, дүштеки чем чиир дээш, чоруп орган, а сен ону уткуй төрүттүнген сен. Чамдыкта ол өөрүүр-даа, чамдыкта дүвүрээр-даа, а аваңны ол тенекпей хилинчектенген деп-ле, бичии уруг божууру кончуг берге чүве-даа дег! Мени эктиниң кырынга олуртуп алгаш, уруунуң оглу төрүттүнген дугайын кырган-ачаңга илеткээр дээш, херимни кежилдир мени көдүрүп алгаш, чорупкан, кырган-ачаң безин: «Кончуг-ла шулбус-тур сен ам, Максим!» деп каттырып турган.
А сээң даайларың аңаа ынак эвес турган — арага ол ишпес, сөске ол ааспырак, янзы-бүрү чүүлдерге сагынгыр чораан кижи, ол бүгү ону бачытка таварыштырган-даа! Бир катап чем шээрлээриниң үезинде хат хадып келген, хенертен бажыңывыс бүгү боду коргунчуг дагжап, шимээргеп үнерге, улус шупту чүү адам боор деп кайгай бергеннер. Кырган-ачаң мырыңай корткаш: «Хамык чулаларны кыпсыңар, маанай номчуур болза эки-дир!» деп алгырып маңнап турган. Оон хенертен ол шимээн соксай бээрге, улус оон-даа артык корга берген. Яков даайың билип каан: «Ону-даа Максим үүлгеткен боор!» дээн. «Бажыңның эң үстүкү соңгазынга янзы-бүрү куруг шилдер аскылап каан кижи мен, хат оларның аастарынче хадыырга, олар боттарының аайында янзы-бүрү үннер үндүрүп турганнары ол-дур» деп, ачаң сөөлүнде чугаалаан. «Сээң ол баштак чоруктарың сени бир катап Сибирьже чорудувутпазын, Максим!» деп, кырган-ачаң ону чемелээн.
Бир чылын кончуг соок кыш болган чүве, ынчангаш шөлден хоорайже бөрүлер кирип турар апарган, чамдыкта ытты тудуп чип кааптарлар, чамдыкта аътты хойзуптарлар, бир эзирик таңныылды база чип каарга, дыка улуг дүвүрээзин үнген! А сээң ачаң боо тудуп алгаш, лыжалыг дүне када шөлче чорупкаш, бирде чаңгыс бөрүнү, бирде ийини-даа эккээр турган. Кежин сойгаш, бажын хозап каапкаш, шил карактар кадап каар — ана дириг-ле бөрү! Бир кежээ Михаил даайың бир чүве ап, эжик аксында өрээлче үнгеш, хенертен дедир маңнап келген: бажының дүгү адыя берген, карактары уштуна берген, үнү үнместеп, чүнү-даа чугаалап чадап каан. Чүвүрү уштунгаш, буттарында ораажы бээрге, ол кээп дүшкеш: «Бөрү!» деп сымыранды. Улус шупту сегирип ап четтиккен чүвелерин туткулап алгаш, эжик аксында өрээлче от тудуп алган үне халышкаш көөрге — хааржактай кылып каан калбак ыяш иштинден бөрү бажын уштуп алган турган! Ону соп, боолап эгелээннер, а оозу тоовас-даа! Топтап көөрге, чүгле кеш биле куруг баш болган, а мурнуу даваннарын хааржакка чыпшыр кадап каан болган-дыр. Кырган-ачаң ынчаарда Максимге хөлчок хорадаан. Ооң кадында Яков база ону өттүнүп, аңаа каттыжар апарган. Максим картон-биле баш хевири хырбалап алгаш, думчук, карактар, аас кылып каар, баш дүгү кылдыр хендирлер хырбалап аар, а ооң соонда Яков-биле кады кудумчу кезип чорупкаш, ол коргунчуг башты ажык соңгаларже суптарга, улус коргуп алгыржы бээр. А дүнелерде ак чоорганнар эштип алгаш чоруптарлар, бир катап бир ламаны коргудуптарга, ол полицейжиниң будказынче маңнап кирген, будочник база корткаш, таңныылды кыйгырып алгыра берген. Ынчалдыр олар хөй-ле дүвүрээзин үндүрген, оларны соксадып чадап каан бис; болуңар деп мен база, Варя база чугаалап турган — чок, дыңнавас болганнар! «Анаа бир чүведен корткаш, баштарын деже үзүп алгы дег, улустуң маңнажыптарын көөрге, хөлчок каттырынчыг боор чүве-дир!» дээш, Максим каттырар. Чугаалажып көр даан, ооң-биле…
Ол бүгү дээш Максим бичии-ле болза өлүр часкан. Михаил даайың бүгү боду кырган-ачаңны дөзээн — хомудаачал, кара сагыштыг кижи, ынчангаш сээң ачаңны өлүрер деп бодай берген. Кыш эгезинде чалалгага чорааш, Максим, даайларың болгаш бир лама — сөөлүнде ооң бажының дүгүн, улаачы кижини өлүр эттеп каапкан ужун, кыргып каапкан чүве — дөртелээ чоруп органнар. Олар Ямская кудумчузундан чоруп оргаш, бичии оолдар ышкаш, Дюков хөөлбээниң дожунга чуңгулаар бооп, Максимни эдертип алгаш, ону доштуң ойбак черинче киир идипкеннер-дир, ону сеңээ мен чугаалаан мен…
— Даайларым чоп каржы улузул?
— Олар каржы эвес улус — деп, кырган-авам думчук таакпызын чыттааш, шөлээн чугаалады.— Олар анаа-ла мугулай кижилер-дир! Мишка кажар-даа болза, мугулай, а Яков анаа-ла хөктүг кижи-дир… Олар ону сугже киир идипкен, а ол сугдан көстүп келгеш, дежик доштуң эриинден холдары-биле туттунуптарга, олар ооң холдарынче соп, хамык салааларын сапыктарының ээжектери-биле чуура тепкилеп, баскылап каапканнар. Максим элээр, а олары эзирик болганы ооң аксының кежии, бурганның дузазы-биле Максим дош алдынга арнын өрү көрүндүрүп алган ойбак черниң ортузунга херлип алгаш, тынып чыткан, а олары ону чедип чадааш, ооң бажынче доштар дажап-дажап, чоруй барганнар, боду-ла сугга дүжүп өлүп каар деп бодааннары ол-дур ийин! А Максим үнүп келгеш, полицияже маңнапкан, полиция чанында шөлге турганын билир-ле болгай сен. Кварталчы1 Максимни болгаш бистиң өг-бүлевисти дөгерезин билир болгаш, «Канчап ынчап барганың ол?» деп оон айтырган.
Кырган-авам тейлээш, өөрүшкүлүг мынча деп улаштырган:
— Сен ыдыктыгларың-биле кады бурганым, Максим Савватеичиге оожургалдан көргүс, ол аңаа төлептиг кижи! Болган херекти Максим полициядан чажырыпкан болбазыкпе. «Бичии арага ижип алгаш, хөөлбекче кылаштай бергеш, доштуң ойбак черинче кээп дүшкен мен» деп, ол чугаалаан-дыр. «Чок, сен арага ишпес болгай сен!» деп, кварталчы бүзүрексевээн. Полицияга ону эът-кежин арага-биле дүрбүп-дүрбүп, кургаг хеп кедиргеш, дүктүг тон-биле ораагаш, бажыңга эккелгеннер, кварталчы боду, ооң-биле кады база ийи кижи келген. А Яшка биле Мишка ам-даа чанып келбээн, трактирлер кезип, ада-иезиниң алдары дээш арагалап чорааннар-дыр. Аваң-биле бис Максимче көөрүвүске, ол бодунга дөмей эвес, бүгү боду кыза берген, салаалары чуурук, ханы дамдылап турар, кастыктарында хар бар ышкаш, эривес-даа — кастыктарында дүгү агарып кааны ол ышкажыл.
«Сени канчаптылар?!» деп, Варвара хөлчок алгырып турган. Бүгү улусту кварталчы каразып, айтырып келген, а чүрээм эки эвес чүве болу бергенин билип турган! Мен Варяны кварталчыже ыдалапкаш, а бодум бүдүү Максимушканы: «Чүү болу берди?» деп айтырып тур мен. «Яков биле Михаилди баштай уткуп алыңар, олар мээң-биле Ямскаяга чарылгаш, боттарын Покровкаже чорупканнар кылдыр, а мени Прядильный доора кудумчуже ээпкен деп чугаалазыннар. Соора чугааладыңар халак, а оон башка полициядан хай үнер!» Мен кырган-ачаңга баардым: «Бар, кварташканы куйзуп көрем, а мен оолдарывысты манап, хаалга ындынга манап турайн» дээш, чүү болганын аңаа чугаалап бердим. Кырган-ачаң хевин кеттинип, сириңейнип: «Ындыг боор деп билген-даа мен, ынчап баар деп манаан-даа мен!» деп химиренип турган. Мегелеп турары ол-дур, ол чүнү-даа билбээн! Оон ам оолдарымны адыжым-биле арыннарынче часкап уткуп алдым — Мишка корткаш, дораан элээреп калган, а Яшенька күжүр дылын-даа шимчеди албас, ындыг-даа болза: «Чүнү-даа билбес мен, ол бүгү Михаилдиң үүлгедии-дир, ол менден улуг кижи!» деп чулчуруп турган. Кварталчыны арай боорда оожургадып алган бис — ол эки дээрги турган чүве! «Ох, көрдүңер бе, силерге кандыг-бир бак чүве болу берзе, кымның буруузу дээрзин мен билип каар мен!» дээш, чоруй барган. А кырган-ачаң Максимге чеде бергеш: «Че, четтирдим, сээң орнуңга өске кижи болза ынчалдыр чугаалавас ийик, мен ону билип тур мен! Сен эки кижини ачаңның бажыңынче эккелгениңге сеңээ база-ла четтирдим, уруум!» деп чугаалады. Кырган-ачаң эки сөс чугаалаарын күзезе, эки чугаалаар кижи болдур ийин, ам мугулайы-биле чүрээн шоочалап аар апарганы ол-дур. Бис үжелээ артып каарывыска, Максим Савватеич дембээрээн дег ыглай берген: «Чүнүң ужурунда олар мени ынчаарлары ол, оларга багай чүнү кылыптым? Чүнүң ужурундал, авай?» Ол мени «кат-ием» дивейн, а «авай» дээр турган, бичии оол дег, харын аажы-чаңы-биле бичии оол дег турган кижи-дир ийин. «Чүнүң ужурундал?» деп айтырды. Мен ыглап-ла ор мен, оон өске чүнү канчаар турдум? Мээң ажы-төлүм ышкажыл, кээргенчиг ажы-төлүм! Сээң аваң чылыг хөйлеңиниң өөктерин дөгерезин үзе соккулап каапкаш, содаалажыышкын соонда дег, чударгай апарган: «Чоруй бараалы, Максим! Акыларым бистиң дайзыннарывыс-тыр, олардан коргар-дыр мен, чоруй бараалы!» деп ыглап орган. «Суугуже бок октава, ол чокка-даа бажың ишти угарлыг-дыр!» деп, мен ону аттыныпкан мен. Ол душта кырган-ачаң ол ийи мугулайны өршээл дилеңер дээш чорудупкан болган, аваң Мишкаже халый бергеш, ону чаагынче дажыпкан — ол-дур өршээли! А ачаң: «Канчаарыңар ол, акыларым? Силер мени бертик кижи кылдыр арттырып каап болур турган-дыр силер, оон холдар чокка мени кандыг ажылдакчы дээр боор» деп хомудап турган. Арай боорда эптежип алганнар. Ачаң чеди неделя хире аарып чыткан, болганчок-ла: «Эх, авай, бис-биле кады өске хоорайларже чоруулу, маңаа чалгааранчыг-дыр!» деп чугааланыр. Удаваанда ол Астраханьче чоруур апарган, аңаа чайын хаанның кээрин манап турган, а сээң ачаңга триумфалдыг хаалгазын тударын дааскан. Баштайгы-ла пароходка олар чорупканнар, сеткил-сагыжым-биле дег олар-биле чарылган мен. Максим муңгаргай, база-ла мени Астраханьче чоруулу деп ээрежип-ле турган, а Варвара өөрүп турган, өөрүшкүзүн безин чажырбаан болбазыкпе, ыят чокпай… Ынчалдыр-ла чорааннар. Бо-дур шуптузу…
Кырган-авам бир пак арага ишкеш, думчук таакпызын чыттааш, соңга өттүр агылдыр дээрже көргеш, боданган шинчилиг чугаалады:
— Ийет, сээң ачаң-биле ханывыс чаңгыс эвес-даа болза, сеткил-сагыжывыс чаңгыс чораан…
Чамдыкта кырган-авам чугаалап орда, кырган-ачам кирип келгеш, кырза ышкаш арнын өрү көргеш, шиш думчуу-биле чыттангылап, кырган-авамче сезиглиг көргүлээш, чугаазын дыңнап- дыңнап:
— Мегеле-ле, мегеле-ле…— деп химиренип каар.
Оон хенертен мынча деп айтырар.
— Лексей, кырган-аваң маңаа арага ишти бе?
— Чок.
— Мегелеве, карактарыңдан билип тур мен.
Оон шиитпир чок чоруй баарга, кырган-авам ооң соонче караан баскаш, кандыг-бир оюн-баштак сөс чугаалап каар:
— Эрт, Авдей, аъттарывыс хоюспа.
Бир катап кырган-ачам өрээл ортузунга туруп алгаш, шалаже көрүп тура, оожум айтырды:
— Авазы?
— Чүл?
— Сен бо херекти көрүп тур сен бе?
— Көрүп тур мен.
— Чүү деп бодап тур сен ынчаш?
— Салым-дыр, ачазы! Сен үргүлчү-ле ызыгууртанның дугайында чугаалап чораан болгай сен, сактыр сен ыйнаан!
— Ийе.
— Ызыгууртаның ол-дур.
— Хуураан.
— Че, ол ооң херээ-дир!
Кырган-ачам чоруй барды. Бир-ле эки эвес чүве билип кааш, кырган-авамдан айтырдым:
— Силер чүнүң дугайында чугаалаштыңар?
— Хамык-ла чүвени дөгерезин биликсээр сен аа — деп, кырган-авам мээң буттарымны суйбап ора, хыйланды. — Бичииңден-не хамык чүвени дөгерезин билип аарыңга, кырый бергеш, айтырар чүвең чок апаар… — дээш, бажын чайып, каттыра берди. — Ах, кырган-ачазы, кырган-ачазы, бурган караанда чаржынчыг доозун-дур сен ийин! Ленька, сен чүгле ооң дугайын ыыттава — кырган-ачаң мырыңай-ла хоозурап каан болбазыкпе! Бир кожайга муң-муң хөй акша берип каан, а ол кожай буурап калган…
Кырган-авам хүлүмзүрүп, үр-ле ыыт чок боданып орарга, ооң улуг арны муңгаргай хөлүйүп, дырыжып орган.
— Чүнүң дугайында боданып ор сен?
— Сеңээ чүнү чугаалап бээр чоор деп боданып ор мен — деп, кырган-авам сырбаш дээн. — Че, Евстигнейниң дугайында чугаалап бээйн шүве? Шыяан ам:

Евстигней чурттап чораан,
Эң-не кырган ыттардан-даа,
Кожайлардан, ламалардан
Угаанныг деп бодун санаан!
Кожайлар дег бардам, чоргаар,
Сирин куш деп бодун санаар,
«Бо дег мынчаар кылыңар» деп
Кожаларын даңды сургаар.
Хүрээ көргеш, чавыс-тыр дээр,
Кудумчуну чиңге-дир дээр,
Яблокту бышпаан-дыр дээр,
Хүнү үнер — эрте-дир дээр.
Евстигнейни чүү-даа дээрге,
А ол —

кырган-авам чаактарын бопуйтуп, карактарын алалартыптарга, ооң чазык арны мугулай болгаш каттырынчыг апаар, ол аар үн-биле чугаалап орар:

— «Мен база-ла ынчаар кылып билир мен,
Мен-не болза оон дээре кылыр мен.
Менде, хайлыг, чай чок боор-дур ийин».

Кезек ыыт чок олургаш, хүлүмзүрүпкеш, кырган-авам оожум уламчылады:

— Албыс орта дүне када азалар кээп:
«Албыс сеңээ бо чер таарышпас эвес бе?
Эрлик оран тамызынче кады бараал,
Эңмежок-ла хөмүр кыпкан шымбай чер!» дээн.
Амдыы албыс бөргүн кедип четтикпээнде,
Азалар-даа ону дораан сегирипкеш,
Хөрээн орта ийи аза мунувуткан,
Хөлүреди сөөртүп, улам кичигелеп,
Хөрлээлээн изиг отче супта берген:
«Эки-дир бе бистиң-биле, Евстигней?»
Амдыы албыс ындын-бетин көрдүнгүлээш,
Ийи холун быгыннарга даянгаштың,
Алгыг эрнин бопуйгуже үрдүнгүлээш:
«А силерниң мында ыштыг-дыр!» деп-тир.

Басняны чоон үн-биле чалгаарап дооскаш, кырган-авам оожум каттырып, меңээ тайылбырлап орар:
— Евстигней дүжүп бербээн, бодунуу дээш быжыг туруп алган, бистиң кырган-ачавыс дег, өжеш кижи-дир ийин! Че, уду, удуур шак четкен-дир…
Авам менче, чердак кырынче, хаая кээр турган, мээң-биле үр олурбас, далаштыг чугаалаар. Авам улам-на эки кеттинер болгаш улам-на чараш апарган, ынчалза-даа авамда, кырган-авамда дег, менден чажыт бир-ле чаа чүве барын эндевейн билип турган мен.
Кырган-авамның тоолдары мени шоолуг сонуургатпастаан, ачамның дугайында чугаазы безин хүн бүрүде-ле өөскүп орган дүвүренчиг хөлзээшкинимни оожургатпас болган.
— Ачамның сүнезини чоп хөлзеп турарыл? — деп кырган-авамдан айтырган мен.
— Ону канчап билир боор? — деп, кырган-авам караан шийип, чугаалаар. — Ол болза бурганның, дээрниң херээ-дир, бистиң билбезивис…
Дүнелерде дээрде сылдыстарның оожум чылып бар чоруурун көк соңгаларны өттүр удувайн көрүп чыда, кандыг-ла-бир муңгаргай төөгүлер бодап ап чыткан мен, ында кол черни ачам ээлеп турган, ол кезээде-ле холунда даянгыыштыг кайы-ла-бир черже чааскаан бар чоруур, ооң соондан семдер дүктүг ыт маңнап чоруур…