XII

Бир катап кежээликтей удуй берген мен, а оттуп келгеш, буттарымның база оттуп келгенин билип каан мен. Буттарымны орундан дүжүрүп аарымга, олар база катап билинместеп каан, ындыг-даа болза, буттарым бүдүн, кылаштап болур-дур мен деп бүзүрелдиг апардым. Ол дыка эки болган, мен өөрээнимден алгырып, бүгү мага-бодум-биле буттарымга турупкаш, кээп дүшкен мен, ынчалза-даа ол-ла дораан эжикче, а оон чада куду соястап бадып чыда, адаанда улус мени көрүп кааш, кайы хире кайгаарлар ирги деп бодаан мен.
Авамның өрээлинде кырган-авамның дискээнге канчап келгенимни билбес мен, ооң мурнунда бир-ле өске кижилер тургулаан, арган ногаан кадай хамык үннерни базып, шириин чугаалап турган:
— Аңаа мыжыраш-каттан ижирткеш, орааптар…
Ол кадайның бүгү боду ногаан болган: платьези-даа, шляпазы-даа, карааның адаанда меңниг арны-даа, меңинден үнүп келген дүктер безин сиген сагындырар. Адаккы эрнин халайтыпкаш, үстүү эрнин өрү көдүргеш, салаалары чок кара угулза аргыглыг хол-хаптарлыг холу-биле карактарын дуглап алган менче көрүп турда, меңээ ногаан диштери көстүп турган.
— Бо кымыл? — деп, мен корга аарак айтырдым.
Кырган-ачам анчыг үн-биле харыылады:
— Бо база сээң кырган-аваң-дыр… — деп харыылады.
Авам хүлүмзүрбүшаан, менче Евгений Максимовту идипкеш:
— Ачаң бо-дур…
Авам дүрген болгаш билдинмес бир-ле чүве чугаалай берген, Максимов карактарын имирертипкеш, менче ээгип чугаалады:
— Мен сеңээ белекке будуктар бээр мен.
Өрээлдиң ишти хөлчок чырык болган, мурнуку азыгда стол кырында беш-беш лаалыг мөңгүн колдулар хып турган, оларның аразында кырган-ачамның «Мени дээш ыглава, авай» деп ынак бурган чуруу турган, ризалар каастаан жемчугтар оттарга чайыннанып эстип, алдын оваадайларда ак-кызыл альмандиннер херелденип хып турган. Соңгаларның караңгы шилдеринде кудумчу талазындан ыыт чок кайганганнар борбак арыннарын дегзип аарга, думчуктары калбартыр чыпшына бергилээн турганнар, долгандыр бүгү-ле чүве та кайнаар-ла чылып бар чоруур, а ногаан кадай соок салаалары-биле кулаам артын суйбап:
— Ыяап-ла, ыяап-ла…— деп чугаалап турган.
— Удуй берген-дир — деп, кырган-авам чугаалааш, мени үндүрүп аппарды.
А мен удуваан мен, анаа-ла карактарым шийип алган чыттым, кырган-авам мени чада өрү аппар чорда, оон айтырдым:
— Ол дугайын сен меңээ чоп чугаалавадың?..
— Ажырбас, а сен ыыттава.
— Мегечи улус-тур силер…
Мени орун кырынга салып кааш, кырган-авам бажын сыртыкка үскеш, бүгү боду сириңейнип ыглай бергеш, ишкирнивишаан:
— А сен ыгла… ыгла…— деп чулчуруп чыткан.
Мен ыглаксавадым. Чердак кыры имиргей, соок болгаш, дидиреп чыткан мен, кырган-авамның ыглаарындан орун чайганып, кыжырткайнып каап турган, карактарым мурнунда ногаан кадай турбушаан, мен удаан кижи бооп мегеленип чыдарымга, кырган-авам чоруй барган.
Хоозун хүннер чаңгыс аай эрткен, дугуржуушкун кылдынган соонда, авам бир-ле черже чоруй баарга, бажыңывыс ишти шыладанчыг шыпшың апарган.
Бир эртен кырган-ачам холунда шүүчелиг келгеш, соңга рамазының чылыглап чаап каанын хоора сүвүре берген. Кырган-авам суглуг таз, пөстер эккээрге, кырган-ачам оон оожум айтырган:
— Чүл, шываганчы?
— А чүл?
— Өөрүп тур сен бе?
Меңээ чадага харыылааны ышкаш, ынчаар харыылады.
— Ажырбас, а сен ыыттава!
Бөдүүн сөстер ам онза уткалыг апарган, ол каш сөсте кымга-даа чугаалаан херээ чок, бүгү улус билир бир-ле улуг, муңгаргай байдал чаштынып чыткан.
Кырган-ачам раманы оваарымчалыг адыргаш, ону алгаш, чоруй баарды. Кырган-авам соңга ажыдыпты — садта кара-баарзык эдип, кушкаштар мыжырткайнчып турган, эрээн черниң кедергей чыды өрээлче эзиртип кирип турган, а суугунуң көксүмээр арны, эпчоксунуп ыяткан ышкаш, агарып кээрге, олче көөрге, соолаш дээр ышкаш болган. Мен орнумдан дүже бердим.
— Кызыл-даван кылаштава — деп, кырган-авам чугаалады.
— Садче барайн дээш.
— Ында чер ам-даа кургаваан, манаан болзуңза аа!
Кырган-авамны дыңнаар хөңнүм чок, улуг улусту көөр безин хөңнүм чок болган.
Садта көк, ногаан инелер дег, шымырарып үнүп келген, яблоняларның мочургалары хөөп келгеш, чарлып турган, кайда-даа куштар эмгежок, Петровнаның бажыңчыгажының крышазында чиңгис таптыы кончуг ногаарарып келген; хөглүг дааштардан, арыг агаардан баш тааланчыг дескинип турган. Петр ашактың бижектени бергени оңгарда харга бастыргаш, сынган сарыг чашпаннар ораажы бергилээн чыткан, ону көөрү эки эвес, ында часкы чүве-даа чок, өртең кезектер болгаш кара үнүштер муңгаргай кылаңайнып тургулаан, ынчангаш ол оңгар каракка анчыы кончуг көстүр болган. Мен ол чашпанны тура тыртып, тууйбу бузундуларын, өртең кезектерни үндүр дажып, черле бүгү-ле херекчок боктуң дөгерезин чайладып каапкаш, ол оңгар иштинге бодумга чайын чааскаан турар чер кылып аарын хөлчок күзей берген мен. Ол ажылды дораан-на кыла бээримге, бажыңда болуп турган хамык чүүлдерден ол мени чардыктырыпкан, ам-даа хөлчок хораданчыг-даа болза, хүн келген тудум, хөлзээрим чидип бар чыткан.
«Сен чоп эриннериң дөрбейтип алдың?» деп, чамдыкта кырган-авам, чамдыкта авам менден айтырар турганнар, олар менден ынчаар айтырарга, эпчок болган, мен оларга хорадавайн турган-на болгай мен, а бажыңывыста бүгү-ле чүве меңээ өске апарган боорга. Дүштеки чемде, кежээки шайда болгаш кежээки чемде ногаан кадай, эрги херимниң ирик өргени дег, бо-ла олурар. Ооң арнында көзүлбес удазыннар-биле даараттына бергилээн уштунчак карактар бүгү-ле чүвени көрүп, бүгү-ле чүвени эскерип, бурган дугайында ол чугаалай бергенде — дээвиирже көдүрлүп, бажың иштиниң дугайында чугаа болу берген болза — куду бадып, хөлчок эптиг шимчээрлер. Ооң шишкиндиден бүткен дег кирбиктерин көөрге, хырбалап каан-даа ышкаш. Ооң ырзагар калбак диштери кадай биче-салаазын сарбайтып алгаш, аксынче суккан чемни дөгерезин дааш чок ызырарга, кулак чанының сөөктери борбаңайнып, кулактары шимчеп, а дырышкак сарыг болгаш анчыы кончуг арыг кежинде меңи болгаш меңиниң ногаан дүктери шимчеп турарлар. Ол бүгү боду оглу дег арыг, оларга дээри безин эпчок болгаш эки эвес. Баштайгы хүннерде ол бодунуң өлүг холун мээң аксымга чоокшуладып кээрге, ооң холдарындан сарыг казан саваң болгаш ладан чыды чытталып кээп турган, мен хая көрүнгеш, оон дезип чоруп турган мен.
Ол кадай оглунга болганчок-ла мынча дээр:
— Бо оолду ыяавыла хөлчок кижизидер херек, билдиң бе, Женя?
Оглу бажын чөпшүлү кончуг согаңнадып, кирбиин дүйүп алган ыыт чок олурар. Ол ногаан кадай олурда, улус шупту дүндүгүр боор.
Ол кадайга болгаш ооң оглунга кара хөңнүм чок, ол ындыг сеткилим ужун чаңгыс эвес эттеткен мен.
Бир катап дүштеки чем үезинде ол кадай карактарын коргунчуг аларартыпкаш, мынча дээн:
— Ах, Алешенька, сен ындыг улуг эъттерни чоп далаштыг чиир сен! Хара бээр сен, күжүрүм!
Мен улуг эътти аксымдан ужулгаш, база катап ону серээге шашкаш, ол кадайже сундум:
— Харамнанчыг болза, алыңар.
Авам мени столдан үндүр тыртыптарга, мен чердакче ыядынчыг сывыртадыпкан мен. Кырган-авам келгеш, аксын дуй тудуп, каттыра берген:
— Аа, бурган өршээ-э! Тенек-ле-дир сен аа, Христос сени өршээзин…
Кырган-авамның аксын дуй тудуп аарынга мээң хөңнүм чок, мен оон дезип чорупкаш, бажыңның крышазынче үне бергеш, аңаа хоолай артынга үр-ле олурган мен. Ийет, мен хөлчок тенектениксеп, улустуң шуптузунга каржы сөстер чугаалаксап турган мен, ол күзелди тиилээри берге-даа болза, тиилээр апарган мен. Бир катап соңгу адам болур деп турар кижиниң болгаш чаа кырган-авамның сандайларын вишня хырбазы-биле чаап каарымга, олар ийилээ чыпшына бергеннер, ол кончуг каттырынчыг болган. Кырган-ачамга эттедип алган чыдырымда, авам келгеш, мени бодунче чыыра тырткаш, мынча дээн:
— Дыңнап көрем, сен чоп хорадап турар сен? Ол меңээ кайы хире човалаң-дыр дээрзин сен билген болзуңза аар!
Авамның карактарын арыг чаштар долуп кээрге, ол мээң бажымны бодунуң чаагынче чыпшыр тудуп аарга, ол меңээ кончуг аар-берге болган, ооң орнунга авам мени хапкан болза аар!
— Мен Максимовтарны кажан-даа хомудатпас мен, чүгле сен ыглава — деп чугааладым.
— Ындыг, ындыг — деп, авам оожум чугаалады: — тенектенген херээ чок. Удавас бис хүрээге йөрээдип алгаш, ооң соонда Москваже чоруй баар бис, а ооң соонда дедир чедип кээр бис, сен мээң-биле кады чурттаар сен. Евгений Васильевич кончуг эки, угаанныг кижи, ооң-биле кады сеңээ эки болур. Сен гимназияга өөренир сен, ооң соонда студент болур сен — ол ам кандыг-дыр, шак ындыг аан, а ооң соонда доктор апаар сен. Кым болуксаар сен — эртемден кижи күзели ёзугаар ажылдаар. Че, барып агаарла…
Авамның улаштыр-улаштыр чугаалааны ол «ооң соонда» деп сөстерин сактырымга, бир-ле ханы куду черже, авамдан ырадыр, караңгыже, чааскаанзыралче барган чада ышкаш сагындырган — ындыг чада мени өөртпээн. «Ашакка барбайн көр, авай, сени мен бодум азыраар мен» деп авамга хөлчок-ла чугаалаксаан мен. Ынчалза-даа ынчалдыр сөглеттинмээн. Авам кончуг ээлдек чаагай бодалдарны кезээде оттуруп турза-даа, ол бодалдарымны аңаа чугаалап шыдаваан мен.
Садта мээң ажылым эки чоруп турган: чашпаннарны чулуп, улуг бижек-биле кезип кааптым, оңгарның кыдыгларында чуулчак черни тууйбу-биле долгандыр салгаш, олурар калбак чер кылып алган мен, ооң кырынга чыдып-даа болур. Өң-баазын шилдер, сава бузундуларын чыып алгаш, тууйбулар аразында чарык черлерге чыпшыр чаап каапкан мен — хүн оңгарга дээп кээрге, ол бүгү бузундулар хүрээде дег челээштелип кыва бээр.
— Хөлчок-ла эки бодап алган-дыр сен! — деп, кырган-ачам бир катап мээң ажылымны көргеш, чугаалады. — Чүгле соонда чашпан сени дуй үнүп кээр-дир, дазылдарын арттырып каан ышкажыл сен! Каям, черни мен хүүрек-биле казып кааптайн, баргаш эккел!
Демир-хүүрек эккээримге, кырган-ачам холдарынче дүкпүргүлээш, чөдүре каап, хүүректи буду-биле чымчак черже ханыладыр киир теп эгелээн.
— Дазылдарын ап октагылап тур! Соонда маңаа мен сеңээ тарымал тооруктар, мальвалар тарып бээримге, дыка эки болур! Эки…
Оон хенертен хүүрээниң кырынче ээккеш, кырган-ачам ыыттавайн, шыгырт турупту, олче топтап көөрүмге — ооң, ыт карактары дег, угаанныг бичии карактарындан бичии-бичии чаштар черже дамдылап дүжүп турган.
— Канчап баардың?
Кырган-ачам атпаш кылынгаш, адыжы-биле арнын чоткаш, менче көрдү:
— Мен дериде бердим! Көрүп көрем, курттарның хөйүн!
Оон база катап черни каза бергеш, хенертен мынча диди:
— Бо бүгүнү хей тудуп алган сен! Хей-дир, оглукум. Бажыңымны удавас садыптар болгай мен. Күскээр садыптар боор мен. Аваңның өнчү-хөреңгизинге акша херек, мындыг-дыр. Оода ол эки чурттап чораай аан, бурган өршээзин…
Кырган-ачам хүүректи октапкаш, хол чаңгааш, чунар-бажың ындында садтың азыынче, эрте үнер ногаа тарыыр черинче, чорупту, а мен черни казып эгелээш, ол-ла дораан будумнуң салаазын хүүрек-биле кезе шаап алдым.
Ол-ла харын хүрээге йөрээдип алыр деп турган авамны үдээримге шаптык болган, мен чүгле хаалга ындынче үнгеш, Максимовтуң холундан четтинип алган авамның бажын доңгайтып алгаш, тротуар тууйбулары болгаш ооң аразында чарык черлерден үнүп келген сигенни, кадагларның шиш баштарының кыры-биле кылаштап чораан дег, буттары-биле оваарымчалыг базып бар чораанын көрген мен.
Куда оожум эрткен, хүрээден четкилеп келгеш, оожум шайлап органнар. Авам дораан-на хевин солуп кедип алгаш, эт-севин хааржактаар дээш, өрээлинче барган, соңгу адам мээң-биле кожа олуруп алгаш, мынча дээн:
— Мен сеңээ белекке будуктар бээр бооп аазаан болгай мен, хоорайда эки будуктар чок чүве-дир, а бодумнуң будуктарымны берип шыдавас-тыр мен. Будуктарны сеңээ Москвадан чорудуп бээр мен…
— А ол будуктар-биле чүнү канчаар мен?
— Сен чуруттунарынга ынак эвес сен бе?
— Мен чуруп билбес мен.
— Че, ындыг болза, мен сеңээ өске кандыг-бир чүве чорудуп бээр мен.
Авам келгеш:
— Бис удавас дедир чедип кээр-ле болгай бис, ачаң өөредилгезин доозуп, экзаменнерин дужаап аарга, дедир чедип кээр бис…
Олар мээң-биле улуг кижи-биле дег чугаалажырга, тааланчыг болган, ынчалза-даа салдыг кижи ам-даа өөренип турары элдептиг болган.
— Сен чүү чүвеге өөренип турар сен? — деп айтырдым.
— Чер хемчээриниң херээнге…
Ол чүү херек чүвел деп айтырарындан чалгаараан мен. Бажың иштин бир-ле муңгаргай шыпшың болгаш кончуг оожум шылырааш дааш долуп турган, ынчангаш дүрген-не дүннүң дүжүп кээри күзенчиг. Кырган-ачам суугуга чөленип алгаш, карактарын имирертип алган соңгаже көрүп турган; ногаан кадай авамга химирени аарак, човуурлавышаан дузалажып турган, а дүъштен тура эзирик турган кырган-авамны, ооң ужун ыядынчыг боорга, чердакче үндүргеш, ында шоочалап кааннар.
Авам даартазында эртен эрте чоруй барган. Чарлырда авам мени куспактааш, чиик өрү көдүргеш, мээң карактарымче бир-ле таныттынмас апарган карактары-биле көргеш, ошкааш:
— Че, байырлыг… — диди.
— Мени дыңнаар кылдыр аңаа чугаала — деп, кырган-ачам ак дээрже көрүп тура, муңгаргай чугаалады.
— Кырган-ачаңның сөзүн дыңнап чор — деп, авам мени холу-биле тейлепкеш, чугаалады.
Авам бир-ле чүве чугаалаар боор деп манап турган бодум кырган-ачамга хорадай берген мен — аңаа ол шаптык болганы ол.
Олар чиик тергеге олурупканнар, бир-ле чүвеге ылдыртына берген платьезиниң эдээн авам үр болгаш хорадап адырып турган.
— Дузалаш, азы көрбейн-дир сен бе? — деп, кырган-ачам меңээ чугаалаарга, мен хөлчок муңгарааным-биле дузалашпадым.
Максимов тар көк чүвүрлүг узун буттарын терге иштинге шыдамыккай эптештир салып орда, кырган-авам ооң холдарынга шарыышкыннар тутсуп берип турган, Максимов ол шарыышкыннарны дискектеринге чыый каап, оон сегели-биле чыпшыр базып ора, ак арнын корга аарак дырышкайтып:
— Бо-ол-зу-ун… — деп шөйүп чугаалаан.
Өске тергеге ногаан кадай офицер улуг оглу-биле олуруп алган, ол кадай чуруп каан чүве дег орган, а оглу селемезиниң сывы-биле салын дырбап, эзеп каап олурган.
— Силер дайынче чоруур ышкажыңар чүл? — деп, кырган-ачам айтырган.
— Албан!
— Эки-ле херек-тир. Турктарны согар херек…
Чорупканнар. Авам каш катап хая көрүнгеш, аржыылын чайгылаан, бажыңның ханазынга даянып алган кырган-авам база-ла холун чаярга, карактарының чажы төктүп бадып турган, кырган-ачам база-ла салаалары-биле карактарының чажын үндүр баскаш, үзүктелчек химиренип турган:
— Үнмес… оон эки чүве үнмес…
Мен орук кыйыында чоон чагы кырынга олуруп алгаш, тергелерниң кожаңайнып чоруп бар чыдарын көрүп орган мен, олар азыг ындынче ээптилер, ооң соонда хөрээм иштинде бир-ле чүве ыяк хагдынып, дуглалы берген.
Ам-даа эрте, бажыңнарның соңгаларының хаалгалары ам-даа дуглаглыг, кудумчу куруг, кудумчунуң ындыг өлүг, куруг турганын мен кажан-даа көрбээн мен, ыракта кадарчы мургузун ырладып-ла турган.
— Барып шайдан ижээли — деп, кырган-ачам мээң эктимден туткаш, чугаалады. — Мээң-биле кады чурттаар салымныг болганың ол-дур, тууйбуга сереңгини канчаар шагар ийик, сен мени база ындыг боор сен!
Эртенден кежээге чедир бис ооң-биле садка ыытташпайн ажылдап хүнзээн бис: кырган-ачам огурец олуртур оңгарлар казып, мыжыраш-катты өрү баглап, яблоняларның чааттарын ап каап, курттар базып турган; а мен бодумга чадыр кылып, оомну каастап турган мен. Кырган-ачам өртең чудуктуң ужун одура кескеш, черже адагаштар кадап каан, мен ол адагаштарга куштарлыг хана карак кажаажыгаштарымны аскылап кааш, кургаг чашпандан сырый арык кылгаш, узун сандай кырынга хүнден болгаш шалыңдан камгалаар сери кылып алдым, мээң ол черим ам хөлчок эки апарган.
Кырган-ачам мынча дээн:
— Сен бодуңга канчаар эки кылып алырынга өөренип турарың кончуг ажыктыг-дыр.
Ооң сөстерин мен кончуг үнелеп турган мен. Чамдыкта кырган-ачам мээң ширик-биле шып алган олурар черимге чыдып алгаш, сөстерни арай боорда уштуп турган дег, далаш чокка мени сургап чыдар:
— Сен ам аваңдан үзе кестинген кескинди-дир сен, ол ам өске уругларлыг апаар, ол уруглары аңаа сенден эргим болур. Оода-ла кырган-аваң база арагалап эгелээн-дир.
Дыңнааланган дег үр-ле ыыт чок баар, оон база катап кижиге аар сөстерни хөөн чок чугаалай бээр:
— Ол ам ийи дугаар хөлчок арагалай бергени ол-дур. Михаил шеригже чоруур апарганда, арагалай берген. Ынчан ээрежип тургаш, меңээ аңаа рекрут квитанциязын1 саттырткан болбазыкпе, кырган мугулай. Шеригге барган болза, ооң аажы-чаңы өскерли бээр чадавас турган боор… Эх силерни-даа-а… А мен удавас өлүп каар мен. Ынчаарга сен чааскаан артып кааш, бодуңну бодуң билип, амыдырал дээш бодуң тыптынып чурттаар апаар-дыр сен, билдиң бе? Че, ол-дур. Бодуңга бодуң ажылдакчы бооп өөрен, а өскелерге алыспа! Оожум, томаанныг-даа болза, өжеш бооп чуртта! Улустуң чугаазын дыңна, а дыңназа-даа, бодуңга канчаар эки боорун бодуң бил…
Чаъс-бораңныг хүннерни санаваска, чайны өттүр садка чурттаан мен, чылыг дүнелерде аңаа кырган-авамның белекке берген кидизиниң кырынга удуп турган мен. Кырган-авам боду база болганчок-ла садка хонар, бир куспак сигенни эккелгеш, оозун мээң чыдар черимниң чанынга чаткаш, чыдып алгаш, меңээ кандыг-бир чүве дугайында үр-ле чугаалап-ла чыдар, чамдыкта хенертен доктаай бергеш, оон мынча дээр:
— Көрем, сылдыс кээп дүштү! Ол кандыг-бир кижиниң арыг сүнезини чер-иезин бодап келгеш, сакты бергени ол-дур! Ынчаарга ам кайда-бир черде эки кижи төрүттүнген-дир.
Азы мынча деп айтыр:
— Чаа сылдыс үнүп кээп-тир көрем! Улуг деп чүвезин! Ох сени, дээр-дээржигешти, бурганның чырык ризазын…
А кырган-ачам бисти мынча деп химиренир:
— Соокка алзыптар силер, мугулайлар, аарый бээр силер, азы кандыг-бир кайгал кижи келгеш, силерни базып кааптар.
Хүн ажа бээрге, дээрге оттуг хемнер куттулуп келгеш, өрттенип каарга, садтың хилиң ышкаш ногаан үнүжүнче алдынналчак-кызыл ыйба дүжер, оон чылыг имиртиңге долгандыр бүгү-ле чүве караңгылап, калбарып, хүн караанга тода берген бүрүлер халайып, сиген черже чыдыйып, бүгү-ле чүве чымчап, хөөп, тааланчыг хөгжүм-биле дөмей янзы-бүрү чыттарны оожум тынып турар; хөгжүм база ырактан, шөлден, дыңналып кээп турар: лагерьлерде кежээки хаяаның сигналын ойнап турар. Дүн дүжүп кел чыдар, ооң-биле кады, иениң эргеледиишкини дег, күштүг, сергек бир-ле чүве хөрекче кирип, чылыг чымчак холу-биле чүректи чымчаңнады суйбап келир болгаш, угаанда уттупса чогуур бүгү-ле чүве, хүндүскүнүң ажыг болгаш үүрмек доозуннары, балалып каар. Өрү көрүндүр чыдып алгаш, сылдыстарның хып, дээрни ханыладып турарын көрүп чыдарга, тааланчыг; ол ханылаашкын улам өрүлеп баргаш, чаа-чаа сылдыстарны чырыдып, сени черден чиик көдүре бээр, хөлчок-ла элдептиг — черниң бүгү боду сен дег бичелеп келген-даа дег, азы сен бодуң кайгамчык улгадып, калбарып эзилгеш, долгандыр бүгү-ле чүве-биле холужа берген дег апаар сен. Караңгылап, долгандыр шыпшың-даа болза, кайда-даа көзүлбес кылдыр эдиичел хылдарны шөйгүлеп каан, ынчангаш үн бүрүзү-ле — дүжүмде куш ырлай бээр ийикпе, чараа- чечен маңнап эрте бээр ийикпе, азы бир-ле черде кижиниң үнү оожум дыңналы хона бээрге — онзагай, хүндүскү дег эткир эвес, хээрек ыржымга чагырткан турар.
Эдер-хааржак ойнап, херээжен кижиниң каткызы дыңналып, тротуарның тууйбузунда селеме каңгырткайны бээр — ол бүгү херекчок, ол болза эрте берген хүннүң сөөлгү бүрүлери дүжүп турары ол-дур.
Хенертен шөлге азы кудумчуга эзирик алгы үнеразы бир-ле кижи буттары-биле аар базып маңнап бар чоруур дүнелер база тургулаан — аңаа кижи чаңчыккан болгаш, ол кичээнгейни хөлзетпес.
Кырган-авам үр-ле удувайн, холдарын бажының адаанга салып алгаш, кандыг-бир чүве дугайында оожум, хөлзээшкинниг чугаалап чыдар, мен ону дыңнап чыдарымның азы дыңнавайн чыдарымның дугайында ол көңгүс сагыш човавайн чыдары ол боор. Дүннү улам магалыг, улам чараш кылыптар тоолдарны кырган-авам кезээде шилип билир турган.
Кырган-авамның оожум чугаазынга мен удуп кааш, куштар-биле кады оттуп кээр мен, хүн шуут-ла арнымче чырып алган турар. Эртенги агаар оожум чылып, яблонялар бүрүлеринден шалың дүжүп, шалыңныг сиген чайыннанып чыдарга, ооң кырынга чуга бус көдүрлү бээр. Көк дээрде хүннүң херелдери көвүдеп, дээр ак-көк апар чыдар. Көзүлбес хамнаарак бедик эдип турар, ынчангаш бүгү-ле өңнер, шимээн шалың бооп хөрекче сиңип киргеш, оожум өөрүшкүнү келдириптерге, дүрген-не туруп, бир-ле чүве кылып, долгандыр бүгү-ле дириг чүве-биле найыралдыг чурттаар күзелди оттуруптар.
Ол болза мээң амыдыралымда эң-не дыштыг болгаш долгандыр анаа-ла хайгаарап көрүп олурар үе турган, ылап-ла ол чайын меңээ бодумнуң күжүмге бүзүрел тывылгаш, быжыккан. Ынчалза-даа чааскаанзырак, оспаксыргай апарган мен, Овсянниковтуң бичии оолдарының шимээнин дыңназымза-даа, оларже барыксавас, а алышкылар кээрге, мен бичии-даа өөрүвес, харын-даа садта мээң тудуумну — бодумнуң баштайгы ажылымны үреп кааптарлар ирги бе дээш, иштимде коргуп турар мен.
Кырган-ачамның улам кургаг, химиренген, човуурлаан чугааларын шоолуг херексевестеп эгелээн мен. Кырган-ачам кырган-авам-биле болганчок алгыжып, ону бажыңдан үндүр ойладып турар апарган, кырган-авам чамдыкта Яков даайымче, чамдыкта Михайло даайымче чоруй баар. Чамдыкта кырган-авам бажыңга каш хонукта келбейн баарга, кырган-ачам боду чем кылгаш, холдарын чиртип алгаш, кончуттунуп, хорадааш сава-даа бузуп, илдең харам апар чыткан.
Чамдыкта мээң чадырымга келгеш, кырган-ачам ширик кырынга эптештир олуруп алгаш, ыыт чок мени үр-ле көрүп оргаш, хенертен мынча деп айтырар:
— Чоп ыыттавайн олур сен?
— Анаа-ла. А чүл?
Кырган-ачам мени мынча деп сургап эгелээр:
— Бис кожайлар эвес-тир бис. Бисти өөредир кижи чок, бүгү чүвеге боттарывыс угаанывыс-биле чедер ужурлуг бис. Өскелерге номнарны бижигилээн, өөренир черлерни туткулап каан, а биске чүү-даа чүве кылдынмаан. Бүгү-ле чүвеге бодуң өөрен…
Оон боданы бергеш, шимчеш дивейн, ыыт чок кургап, барык-ла коргунчуг апаар.
Күзүн кырган-ачам бажыңын садыпкан, а садарының мурнуу чарыында бир хүн эртенги шай үезинде хенертен кырган-авамга муңгаргай, шиитпирлиг мынча дээн:
— Че, авазы, сени мен азырап-ла чордум, ам болзун! Бодуңга хлебти бодуң тып.
Кырган-авам ол сөстерни, черле бир хүн чугаалаттына бээрин шагда-ла манап чораан чүве дег, мырыңай-ла шөлээн дыңнап орган. Хөөргезин далаш чокка ужулгаш, дөрбегер хаайы-биле думчук таакпызын чыттааш, мынча дээн:
— Че, чүү боор! Ындыг болза, ындыг-ла ыйнаан…
Кырган-ачам хавак баарында мугур кудумчуда эрги бажың подвалында ийи караңгы өрээлчигеш хөлезилеп алган. Квартираже көжүп турувуста, кырган-авам шидиишкинниг эрги лапотьты алгаш, суугу алдынче октапкаш, дис баштап олуруп алгаш, бажың четкерин кыйгырып эгелээн:
— Төрел уктаан бажың четкери, сеңээ шанак бо-дур, бис-биле кады чаа черже, өске аас-кежикче чорувут…
Кырган-ачам даштыыртан соңгаже бакылап келгеш, мынча деп алгырыпкан:
— Мен сени сөөртүпкей мен де, чүдүлге чок кулугур! Мени бужартат харын…
— Ой, көр, ачазы, багай болур — деп, кырган-авам шириин сагындырды, ынчалза-даа кырган-ачам кылыктанып, бажың четкерин сөөртүп аппаарын чөпшээревээн.
Бажың эт-севин болгаш янзы-бүрү бок-сакты кырган-ачам үш хонук иштинде эрги-каксы чүвелер садып ап турган татарларга хөлчок алгыжып тургаш, саткылапкан, а кырган-авам соңгадан көрүп тура, ыглап, бирде каттырып, оожум алгырып каап турган:
— Дажыгла-ла! Үрегде-ле…
Мен база-ла садымны, чадырымны харамнангаш, ыглаарынга белен турган мен.
Ийи тергеге көшкен бис, янзы-бүрү эт-септиң ортузунга олурганым терге, мени дүжүр октаптар дээн чүве дег, коргунчуг силгип-ле чораан. Шак мындыг, бир-ле черже дүжүр октап турар ышкаш, соксаал чок силгиишкинниг байдалга ийи чыл иштинде, авам өлгүже чедир, чурттап келген мен.
Кырган-ачам подвалче көжүп алганының соонда үр болбаанда, авам чедип келген. Авам арыпкан, арны агарып, улгады бергилээн карактарында элдепсингениниң изиг чайыннаашкыны көстүп турган. Авам ачазын, авазын база мени, бир дугаар көрүп каан дег, ыыт чок топтап көрүп-ле турган, а соңгу адам оожум сыгырып, чөдүрүп каап, холдарын ооргазында чүктенипкен, өрээл иштинге кылаштап-ла турган.
— Бурган өршээ, кандыг кончуг өзүп каан кижи боор сен — деп, авам изиг адыштары-биле мээң чаактарымны кыза туткаш, чугаалады.
Авам чараш эвес хептиг болган — ижинде үрдүнүп келген алгыг сарыг платьелиг.
Соңгу адам менче холун сунду:
— Эки бе, дуңмакым! Че, кандыг тур сен? — дээш, агаарны чыдыыргап көргеш: — А силерниң мында кончуг шык-тыр!
Олар ийилээ, үр маңнашкан дег, шагзырай бергилээн, хамык хеви дырыжып, элеп калгылаан, оларга ам чүгле чыдып, дыштанып аарындан өске чүү-даа херекчок.
Оожум, ыыт чок шайлап олурганнар, соңга шилинде чаашкынның чаап турарын көрүп, кырган-ачам мынча деп айтырган:
— Хамык чүве дөгере өрттенип калганы ол ышкажыл але?
— Дөгерези — деп, соңгу адам шиитпирлиг бадыткады. — Бис боттарывыс безин арай боорда үне халышкан бис…
— Ындыг харын. От баштактанмас болгай.
Авам кырган-авамче чыыра олуруп алгаш, ооң кулаанга бир-ле чүве сымыранырга, кырган-авам карактарын имирертип олурган. Улам чалгааранчыг апар чыткан.
Хенертен кырган-ачам кочуургай аарак, шөлээн, дыкадыр чугаалады:
— Мен кандыг-даа өрт болбаан, а сени бүгү хөреңгиңни көзер ойнааш, алзыпкан деп дыңнадым…
Кезек када шыпшың апарды, самовар шииңейнип, соңгаларны чаашкын соктап турган, оон авам:
— Ачай… — диди.
— Ачай деп че?! — деп, кырган-ачам уюкталдыр алгыра берген. — Оон ыңай чүү болурул? Үжен харлыг чээрби харга барба деп чугаалаан эвес ийик мен бе, сеңээ? Нарын кижиң ол-дур! Ызыгууртан сен бе, аа? Чүл, кызым?
Дөртелээ алгыржы бергеннер, соңгу адам кымдан-даа артык алгырып турган. Мен эжик аксында өрээлче үнгеш, аңаа одаар ыяш кырынга олуруп алгаш, элдепсинип көжүй берген мен: авамны өске кижи-биле солупкан ышкаш, ол мырыңай-ла биеэги боду эвес, өрээлге ооң оозу шоолуг билдиртпес, ынчалза-даа маңаа, имиргей черге, ооң мурнунда кандыг чорааны сагышка тодаргай кирип келир.
Оон Сормовка бир бажыңга чурттай бергенимни орта сагынмас-тыр мен. Ол бажыңда бүгү-ле чүве өске, ханалары шактынмаан, хана чудуктарының аразын хендир-биле сыскып каан боорда, эмгежок тараканнарлыг болган. Авам биле соңгу адам кудумчуже көрүнген соңгаларлыг ийи өрээлге, а мен кырган-авам-биле крышаже көрүнген чаңгыс соңгалыг кухняга чурттай берген бис. Крышалар ындында заводтуң хоолайлары дээрже карарып кожая бергилээн болгаш оон хоюг дыдыраш ыш үнүп турган, кышкы хат ол ышты суурну дургаар хадып алгаш баар турган, ынчангаш бистиң соок өрээлдеривиске кезээде хөлчок ышсыг чыт турган. Эртен даң бажында медээ үнү бөрү дег улуй бээр: «хвоу, оу,оу-у…»
Бир эвес сандайга бедиктенип туруп алыр болза, крышалар ажылдыр заводтуң фонарьлар-биле чырыттынган, кырган диленчиниң диш чок кара аксы дег, ажыттына берген хаалгазы көстүп турар, ол хаалга иштинче бичии кижилер үңмерлежип кирип турарлар. Дүъште база-ла медээ үнү эдерге, хаалганың кара чаактары ажыттынгаш, ханы дежик көстүп кээрге, кижилер заводтан кустугуп үнгеш, кара агыышкын дег, кудумчуже чапты бээрлер, доозуннуг ак хат кудумчуну дургаар хадааш, улусту бажыңнарынче сывырып, октагылап турар. Суур кырынга дээр хаая көстүр, хүн бүрүде-ле бажың крышаларының кырында ыш-хөө сиңип калган хөртүктер кырында өске калбак куу крыша турар, ол өске крыша сагыш-бодалды кызып келир болгаш бодунуң чаңгыс аай өңү-биле карактарны көзүлбестедип келир.
Кежээлерде завод кырында бүлүргей кызыл хаяа хоолайларның уштарын чырытпышаан, чиңгиртиленип турар, ынчангаш хоолайларны көөрге, черден өрү дээрже көдүрлүп үне бергилээн эвес, а ыштыг булуттан черже халайып бадып келгилээн ышкаш болур, баткаш, тыныжы кыза бергилээн улужуп, алгыржып турганзыг. Ол бүгүнү көөрге, кижи хөңнүн шыдаар аргажок булгандыра бээр, а чүректи каржы муңгарал хемирип турганзыг. Кырган-авам паштанчы биле хөделдиң ажылын кылып — чем быжырып, шала чуп, ыяш чарып, суг дажып — эртенден кежээге чедир ажылдап кээр, кежээ удуурда шагзыргай чөдүрүп, човуурлап чыдып алыр турган. Чамдыкта кырган-авам аъш-чемин кылып каапкаш, хөвеңниг кыска хөйлең кедип алгаш, юбказының эдээн азынгаш, хоорайже чоруптар.
— Ында ашак кандыг чурттап тур эвес, барып көөр-дүр…
— Мени эдертип ал.
— Доңа бээр сен, хөлчок шуурганныг-дыр көр!
Оон ам кырган-авам чеди бырыстаа черже харлыг ховуларда чиде бергилээн орук-биле чоруптар. Саргара берген сааттыг авам доңгаш, салбактарлыг самдар куу аржыылы-биле орааттынып алган орар. Авамның улуг болгаш дорт сынныг мага-бодун үреп турар ол аржыылга хөңнүм чок болгаш, ооң салбактарын үзе соккулап турган мен, чурттап орган бажыңывыска, заводка, суурга база-ла хөңнүм чок. Майтак кидис идиктерлиг авам чөдүрүп кылаштап турар, ооң соок, ажына аарак чайыннаныр апарган бора-көк карактары болганчок-ла куруг ханаларже, оларга хырбалаттына бергилээн чүве дег, көрүп алгаш, шимчеш дивейн олурар. Чамдыкта соңгадан кудумчуже бүдүн шак иштинде көрүп алган турар; кудумчу чаак хевирлиг, ол чаактың диштери кырааш карарып, хыйыжа бергилээн, чамдыызы шагда-ла дүжүп калгылаан болгаш, ол чаакка таарышпас чаа улуг диштер кадап каггылаан.
— Бис чүге мында чурттап турар бис? — деп айтырар мен.
— Ах, ыыттавайн көр…
Авам мээң-биле шоолуг чугаалашпас, чүгле «баргаш кел», «каям», «эккел» деп дужаар.
Кудумчуже мени хаая үндүрерлер, үндүрген санында-ла бичии оолдарга эттедип алган чанып кээр боорумга, а содаалажыышкын мээң ынак болгаш чаңгыс-ла күзээр чүвем апарган, содаалажыышкынга мен күзелдиг бердинип турган мен. Авам мени кур-биле чула эттептер-даа болза, ол кеземче мени улам ажындырар, ынчангаш ооң даартазында бичии оолдар-биле улам каржы содаалажыр мен, а авам мени оон артык эттээр. Бир катап бир эвес мени эттээрин соксатпас болза, ооң холун ызырыпкаш, шөлче маңнап үнгеш, аңаа доңуп өлүп каар мен деп аңаа сагындырган мен, авам кайгаанындан мени бодундан чайладыр идипкеш, өрээл иштинге ыңай-бээр кылаштагылааш, шагзырай мынча дээн эгиштээн:
— Аң оглу!
Ынакшыл деп адаар сагыш-сеткилдиң дириг кавылаңнааш челээжи мээң сеткилимде оңуп, бүгү-ле чүвеге каржыланыышкынның угарлыг көк отчугаштары болганчок-ла хып үнүп, сеткил-сагыштың аар хомудалы, чааскаанзыралдың минниишкини чүрээмде хөрлээлеп турган.
Соңгу адам мээң-биле шириин, авам-биле шоолуг чугаалашпайн-даа, сыгырып каап, чөдүрүп каап турар, а дүштеки чем сөөлүнде көрүнчүк баарынга туруп алгаш, дески эвес диштериниң аразын үр-ле чушкуп кээр. Авам-биле ол болганчок-ла алгыжар апарган, авамны хорадаанда «силер» деп чугаалаар, ол силерлээшкинге мен хөлчок анчыгзынып турган мен. Алгыш үезинде ол кезээде-ле кухняже киргеш, эжикти дуй хаап алыр, ооң сөстерин мени дыңнавазын деп күзээни-ле ол боор, ынчалза-даа мен ооң дунуксумаар чоон үнүн дыңнаалап турар мен.
Бир катап ол буду-биле черни тепсээш, мынча деп алгырган:
— Силерниң көрүш чок иштиңерниң ужун мен бажыңче кымны-даа чалап ап шыдавас кижи-дир мен, инек-ле-дир силер!
Хөлчок хомудап кайгаанымдан суугу кырынга өрү халый бергеш, дээвиирге бажым үзүпкеш, дылымны ханзырадыр ызырыпкан мен.
Субботаларда ажылчыннар чем алыр бижиктерин садар дээш, соңгу адамга он-ону-биле чедип кээрлер, оларга ажылы дээш акша орнунга берип турган ол бижиктери-биле заводтуң садыындан бараан алыр ужурлуг, а соңгу адам ол бижиктерин чартык өртээ-биле садып ап турган. Ажылчыннарны кухняга хүлээп ап турган соңгу адам стол артында чоргаар, дүндүгүр апарган бижикти алгаш:
— Бүдүн чартык рубль — дээр.
— Евгений Васильев, бургандан коргуп көр…
— Бүдүн чартык рубль.
Ол үй-балай, караңгы амыдырал үр болбаан, авамның божуптарының мурнуу чарыында мени кырган-ачамче аппарып кааннар, кырган-ачам ынчаарда Кунавинога, Напольная хүрээлиг хөөрнүң хериминче кудургайлап баткан Песчаная кудумчуда ийи каът бажыңга, херимче көрүнген ийи соңгалыг болгаш орус суугулуг тар өрээлге чурттап орган.
— Чүл моң? — деп, кырган-ачам мени уткуп алгаш, дыйыгайндыр каттыра берди. — Төрээн авайындан артык өңнүк чок дижир чүве болгай, а ам болза төрээн авайы эвес, а кырган аза кырган-ачазы-дыр! Эх силерни-даа-а…
Чаа черни көрүп четтикпейн чорумда-ла, кырган-авам болгаш авам бичии уруглуг чедип келгеннер, соңгу адамны ажылчыннар мөлчүп турганы дээш заводтан үндүр ойладыпкан, а ол бир-ле черже чорааш кээрге, ону ол дораан вокзалдың билет садар кассиринге хүлээп алган-дыр.
Хөй-ле хоозун үе эрткен, оон мени база катап авамче, даш бажыңның подвал каъдынче аппарып каарга, авам мени ол-ла дораан школаже чедирип каан; баштайгы хүнүмде школадан чүдексинген мен.
Мен школаже авамның идиктерин, кырган-авамның чылыг хөйлеңинден эде даараан тон, сарыг хөйлең болгаш узун чүвүр кедип алган чеде бергеш, дораан кочулаткан мен, сарыг хөйлеңимниң ужун «дөрбелчинниң дузу» деп шола алган мен. Удаваанда бичии оолдар-биле эптежи берген мен, а башкы биле лама меңээ хөңнү чок болганнар.
Башкывыс тас баштыг сарыг кижи турган, ооң думчуу бо-ла ханзыраар, ынчангаш ол думчуунче хөвең суп алган класска келгеш, стол артынга олуруп алгаш, кичээлдерни хааштап айтыргылаар, оон хенертен сөстү чедир чугаалавайн доктаай бергеш, думчуунуң үттеринде хөвеңин ужулгаш, ону көрүп, бажын чайып олурар. Ооң арны калбак, чес дег болгаш дүндүгүр, арнының дырышкак черлери шал ногаан, мырыңай ак-коргулчун дег карактары артык көстүп, ооң арнын үреп турган. Ол карактары-биле менче кезе кайгап алган олурда, чаактарымны адыжым-биле чодуксаам кээр.
Каш хүн иштинде мен бирги салбырга, мурнуку партага, башкының столунга барык-ла чыпшыр олурган мен, ол шыдажыр аргажок, сактырга, башкы менден өске кымны-даа көрбейн орган ышкаш, үргүлчү-ле мынча деп хааштаар:
— Песко-ов, хөйлеңиң солуп ал!
— Песков, буттарың шимчетпе!
— Песков, сээң идиктериңден ам база салбаа төктүп келген-дир!
Ооң оозу дээш опчок тенектенир турган мен. Бир катап доңурган чартык арбузту алгаш, иштин хозааш, ону имиргей өрээлдиң эжииниң тырттыыжынга удазын-биле баглап каан мен. Эжик ажыттынарга, арбуз өрү көдүрлү берген, а башкы эжикти дуглаптарга, чартык арбуз ооң тас бажынга бөрткүлештир кеттине берген. Мени башкының бижии-биле бажыңымче таңныыл чедирип каан, ол тенектениишкиним ужун чула эттеткен мен.
Дараазында ооң столунуң хааржаанче думчук таакпызы уруп каан мен, башкы хөлчок азыра бергеш, класстан үнгеш, бодунуң орнунга күдээзи офицерни чорудупкан. Ол офицер бүгү класска «Хаанны камгала, бурган» болгаш «Ах сени, хосталганы, мээң хосталгамны» деп ырларны албадап ырлаткан. Шын эвес ырлаан өөреникчилерниң баштарынче шугум-биле ол онзагай даашкыр болгаш каттырынчыг-даа болза, ааршылыг эвес кылдыр хап турган.
Хоойлу башкызы чараш, аныяк, бажының дүгү чаагай лама менде «Эрги болгаш чаа чагыгның ыдыктыг төөгүзү» чок болганының ужун база ооң чугаазының аянын өттүнер боорумга, меңээ хөңнү чок болган.
Класска келгеш, ол баштай-ла менден мынча деп айтырар:
— Пешков, номуң эккелдиң бе, чок бе? Ийе. Номуңну?
Мен мынча деп харыылаар мен:
— Чок. Эккелбедим. Ийе.
— Чүү ийе?
— Чок.
— Че, ынчаарга чана бер! Ийе. Чана бер. Чүге дээрге сени мен өөредир бодавайн тур мен. Ийе. Бодавайн тур мен.
Мен аңаа ындыг-ла кончуг хомудавайн чоруй баргаш, кичээлдерниң төнчүзүнге чедир суурнуң балгаштыг кудумчуларын кезип, ооң шимээнниг амыдыралын көрүп чоруп турар мен.
Ол лама Христос ышкаш көрүштүг арынныг, ээлдек херээжен карактарлыг болгаш тутканы чүүл бүгүдезинге ээлдек-чымчак бичии холдарлыг. Эт бүрүзүн — номну, шугумну, бижиттинер чүүн — ол кайгамчык эки тудуп аар эвеспе, сактырга, ол эт дириг, хээрек чүве дег, лама ол эдинге хөлчок ынак, оваарымча чок дээпкеш, ону үрептеринден коргар ышкаш боор. А бичии оолдарга ол ындыг ээлдек эвес, ындыг-даа болза олар аңаа ынак.
Чүгээр өөренип турган-даа болзумза, чурумум багай дээш мени школадан үндүрүптер деп удаваанда меңээ дыңнаткан. Муңгараксай берген мен, ол мени чүү чүвеге таварыштырарын билир мен, авамның шыжыгыычалы дам барган болгаш, мени болганчок-ла эттей бээр турган.
Ындыг-даа болза дуза келген — школаже хенертен илбичиге дөмей, сактырымга, ооргазы күшпүк-даа ышкаш епископ1 Хрисанф чедип келген.
Алгыг кара хептиг болгаш бажында демир-хууң хевирлиг каттырынчыг бөрттүг ол бичии епископ стол артынга олуруп алгыш, холдарын чеңнерден ужулгаш:
— Че, чугаалажып көрээлиңер, оолдарым! — дээрге, класска дораан-на чылыг, хөглүг, бистиң билип чорбаанывыс тааланчыг апарган.
Элээн хөй оолдарның сөөлүнде мени кыйгырып алгаш, мынча деп шириин айтырган:
— Сен каш харлыг сен? Чүгле бе? А кандыг кончуг узун кижи боор сен, дуңмакым? Үргүлчү чаашкын адаанга туруп турган боор сен але?
Улуг, шиш дыргактарлыг арган холун столга салгаш, дүккүр эвес сегел салын салаалары-биле туткаш, ол епископ ээлдек карактары-биле мээң арнымче кезе кайгааш, мынча диди:
— Ыдыктыг төөгүден чүнү сонуургаар сен, меңээ чугаалап көрем че?
Мен, номум чок болгаш, ыдыктыг төөгүнү өөренмейн турарымны чугаалаарымга, ол епископ бөргүн эткеш, мынча деп айтырды:
— Канчап ындыг чоор? Ону өөренир херек-ле болгай! А кандыг-бир чүвени билир, дыңнаан чадавас сен ыйнаан? Псалтырьны билир сен бе? Ол эки-дир! Маанайларны база де? Че, ол-ла болгай! Ыдыктыгларның амыдыралын база де?
Шүлүктеп бе? Сен чүвени билир кижи-дир сен ийин моң.
Бистиң ламавыс арны кыза берген, эгиштеп кирип келген, епископ аңаа йөрээлин берген соонда, лама мээң дугайымда чугаалап эгелээрге, ол холун көдүргеш, мынча диди:
— Бичии манап көрүңер… Че, бурган кижизи Алексейниң дугайында чугаалап көрем… Тергиин-не эки шүлүк-түр аа, дуңмакым — деп шүлүктүң одуруун уттупкаш, доктаай хона бээримге, чугаалады. — А оон ыңай чүнү билир сен?.. Давид хаанның дугайында де? Кончуг эки-дир, дыңнап көрейн!
Ол таарзынып, ылап-ла мени дыңнап орарын билип турган мен. Мени элээн үр айтыргаш, оон хенертен доктаай бергеш, мынча деп ылавылаан:
— Псалтырь-биле өөренген сен бе? Кым өөретти? Кырган-ачаң эки кижи бе? Каржы де? Шынап-ла бе? А сен хөлчок тенектенир сен де?
Кезек тыртылып тургаш, «ийе» дээн мен. Башкы биле лама мээң оомну бадыткап элээн чугаалааннар, епископ куду көрнүп алган оларны дыңнап оргаш, оон улуг тынгаш, мынча дээн:
— Сээң дугайыңда чүнү чугаалап турар-дыр, дыңнадың бе? Че, бээр чоокшулап келем! — дээш, кипарис ыяжының чыды кээп турар холун мээң бажымга салгаш, мынча деп айтырган: — Сен чоп тенектенир сен ынчаш?
— Өөренири хөлчок чалгааранчыг-дыр.
— Чалгааранчыг чээ? Ол кайын шын боор, дуңмакым. Бир эвес өөренири сеңээ чалгааранчыг болза, сен багай өөренир ийик сен, а сени эки өөренип турар деп башкылар бадыткап турар-дыр. Ынчаарга өске бир-ле чүве бар-дыр ийин…
Хойнундан бичии дептержигеш уштуп эккелгеш, ол бижип алган:
— Пешков Алексей. Ындыг-дыр. А сен черле туттунуп, дыка тенектенмээн болзуңза але, дуңмакым! Бичии тенектенип болур, а хөй тенектенирге, улуска хомуданчыг болур! Шын чугаалап ор мен бе, оолдар?
— Шын — деп, дыка хөй үн хөглүг харыылаан.
— Силер боттарыңар хөй тенектенмейн турар силер ыйнаан але?
Оолдар каттырымзап чугаалай бергеннер:
— Чок. База хөй, хөй!
Епископ сандайның ооргазынче ойталап алгаш, мени бодунче чыыра тырткаш, элдепсинип чугаалай бээрге, улус шуптузу-ла — башкы биле лама безин — каттыржы бергеннер:
— Кандыг боор, дуңмаларым, мен силер дег чорумда, база-ла хөлчок тенек чораан кижи мен! Чүге ындыгыл, дуңмаларым?
Оолдар каттыржып турган, а епископ оларны хөлчок эптиг будап, бот-боттарын удурланыштыр айтырып, хөглээшкинни улам-на өөскүдүп орган. Адак сөөлүнде ол туруп келгеш, мынча дээн:
— Силер-биле кады олурарга, эки-ле-дир, тенекпейлер, ындыг-даа бол, чоруур үем келди!
Холун көдүргеш, чеңнерин эктинче сывыра октапкаш, улустуң дөгерезин крестизи-биле йөрээген:
— Адазы биле оглунуң болгаш ыдыктыг сүнезинниң ады-биле силерни буянныг ажыл-ишче йөрээп тур мен! Байырлыг!
— Байырлыг, мындаагылар! База катап келиңер! — деп, оолдар дөгере алгыржы бергеннер.
Епископ бөргүн согаңнадып, мынча дээн:
— Мен кээр мен, кээр мен! Силерге номнар эккеп бээр мен — дээш, класстан чымчаңнадыр базып үнүп бар чоруй: — Боларны бажыңнарынче салып чорудуптуңар! — деп, башкыга ол чугаалаан.
Епископ мени холумдан чедип алгаш, эжик аксында өрээлче үндүре бергеш, менче ээгип келгеш, оожум мынча деп чугаалады:
— Сен туттун шүве? Сээң чүге тенектенип турарыңны мен билир-ле болгай мен! Че, байырлыг, дуңмакым!
Мен хөлчок дүвүрей бердим, хөрээм иштинде бир-ле онзагай сеткил хайныгып келген, ынчангаш башкы классты тарадып чорудупкаш, мени арттырып алгаш, мээң ам сугдан оожум, сигенден чавыс болурумну чагып эгелээрге, ооң сөзүн ам күзелдиг болгаш кичээнгейлиг дыңнап орган мен.
Лама база тонун кедип тура, чоон үнү-биле мынча деп ээлдек чугаалаан:
— Ам сен мээң кичээлдеримге олурар ужурлуг сен! Ийе. Ужурлуг сен. Чүгле томаанныг олур! Ийе. Томаанныг.
Школада меңээ аайлажып, херээм эки шиитпирлеттине бээрге, бажыңга бир багай таварылга болган — авамдан бир рубль оорлапкан мен. Ол болза баш удур кылырын-даа бодаваан үүлгедиг чүве. Бир кежээ авам меңээ уруун каап, бажың ээледип кааш, бир-ле черже барган. Мен чалгаарааш, соңгу адамның ңомнарының бирээзи — Дюма аданың «Эмчиниң демдеглелдерин» ажып көргеш, арыннар аразында ийи билет көрүп кагдым — он рубль биле бир рубльди. Номнуң утказы арай билдинмес боорга, ону хаапкаш, хенертен бир рубль-биле чүгле «Ыдык төөгүнү» эвес, харын Робинзоннуң дугайында номну-даа садып ап болур-дур деп бодаптым. Ындыг ном барын мен школага билип алган мен: соок хүнде чапсар аразында оолдарга тоол тоолдап турган мен, хенертен оларның бирээзи чемелей аарак мынча дээн:
— Тоол дээрге хей чүве-дир, а Робинзон дээрге ёзулуг төөгү болбазыкпа!
Оолдарның чамдыызы база Робинзоннуң дугайында номчаан болган, олар шуптузу ол номну мактаар дээш, кырган-авамның тоолун сонуургавайн барганынга хомудаан мен, ынчангаш Робинзонну номчааш, ооң дугайында ол база-ла хей чүве-дир дээр дээш, Робинзонну номчуур-дур деп шиитпирлээн мен!
Оон даартазында школаже «Ыдыктыг төөгүнү», Андерсенниң тоолдарының ийи самдар томун, үш фунт1 ак хлеб болгаш бир фунт колбаса эккелген мен. Владимирская хүрээзиниң хериминиң чанында бичии караңгы садыгжыгашта Робинзон база-ла бар болган. Ол болза сарыг карттыг чугажак номчугаш болган. Ооң бир дугаар арнында улуг салдыг, кеш бөрттүг, эгиннеринде аң кежи салып алган кижини чуруп каан болган — мен ону сонуургаваан мен, а тоолдар даштын көөрге безин, самдар-даа болза, эргим кылдыр сагындырар болган.
Улуг чапсар үезинде мен оолдар-биле хлебти болгаш колбасаны үлешкен мен, оон бистер «Айлаң-кушкаш» деп кайгамчыктыг тоолду номчуп эгелээн бис, ол тоол дораан-на шуптувустуң чүрээн тудупкан.
«Кыдаттың бүгү чурттакчылары — кыдаттар, император боду база-ла — кыдат» дээн ол домак бодунуң бөдүүн, хөглүг хүлүмзүрүглүг аялгазы-биле база бир-ле кайгамчыктыг эки байдалы-биле мени тааланчыг кайгатканын сактыр мен.
«Айлаң-кушкашты» школага номчуп дооспаан мен — шак четпейн барган, а чанып кээримге, суугу чанында дагаа чуургазы хаарып, холунда туткууш тудуп алган турган авам чиктиг, өжүк үн-биле менден айтырды:
— Рубльди сен алдың бе?
— Алдым, бо номнар…
Авам мени туткууш-биле аажок эттээш, Андерсенниң номнарын былаап алгаш, бир-ле черже шуут-ла чажырыпкан, ол эттээшкинден артык хомуданчыг болган.
Школаже каш хонук барбаан мен, ол үениң иштинде соңгу адам мээң бир акша алганымның дугайын кады ажылдап турар эштеринге чугаалапкан турган боор, олар — боттарының уруг-дарыынга, а оларның бирээзи ол төөгүнү школага чедирген. Ынчангаш мен өөренип чедип кээримге, мени оор деп чаа шола-биле уткааннар. Допчу болгаш билдингир, ындыг-даа болза шын эвес: мен рубльди алганымны чажырбаан-на болгай мен. Ону тайылбырлаарын оралдашкан мен, меңээ бүзүревээннер, оон ам чана бергеш, школаже моон соңгаар барбазымны авамга чугааладым.
Соңга баарында дуңмам Сашаны чемгерип олуруп алган, ам база ижинниг, куурара берген, хилинчек долган карактарлыг авам аксын балыккылаштыр ажып алган менче көрүп орган.
— Сен мегелеп тур сен — деп, авам аяар чугаалады. — Сени рубль алган деп кым-даа билбес ужурлуг.
— Барып айтыр даан.
— Сен бодуң сөс оскунупкан боор сен. Чугаала че, бодуң бе? Ону школага кым чугаалап чедиргенин даарта баргаш, бодум билип алыр эвес мен бе.
Мен ол өөреникчиниң адын адаптарымга, ооң арны кээргенчиг бырыжа бергеш, карааның чажы бадып эгелээн.
Мен кухняже баргаш, суугу артында хааржактарда чадып алган дөжээм кырынга өрээлде авамның аяар ыглап органын дыңнап чыттым.
— Бурган өршээ, бурган өршээ…
Чыдый берген үстүг чүлгүүштүң багай чыдынга шыдашпайн, үнүп бар чорумда, авам кыйгырыпкан:
— Кайнаар баарың ол? Кайнаар? Бээр, менче келем!..
Бистер шалага олурдувус, дуңмам Саша авамның дөңмектеринде чыткан, ол ооң платьезиниң өөгүн туткаш, бажын согаш кылгаш:
— Өвек — деп чугаалаан, ол болза «өөк» дээни ол. Мен авамның бир ийинче чыырлып олуруп аарымга, ол мени куспактааш, чугаалаан:
— Бис ядыы бис, бисте көпеек бүрүзү-ле, көпеек бүрүзү-ле… Чылыг холу-биле мени чыыра тутпушаан, бичии-ле чүвени чедир чугаалавайн олурган.
— Мындыг өөдежок… өөдежок! — деп бир-ле катап оон дыңнааным сөстү ол хенертен чугаалады.
Саша ону өттүндү:
— Өөдезок!
Ол бичии оол элдептиг турган: шүпшең, улуг баштыг, кандыг-бир-ле чүве манаанзыг, бүгү-ле чүвелерже кончуг чараш көк карактары-биле оожум хүлүмзүрүп көөр. Ол дыка эрте чугааланы берген, черле ыглавас, соксаал чок топтуг хөглээшкинниң байдалынга-ла чурттап чораан. Кошкак, арай боорда үңгээр, мени көрүп каанда, хөлчок өөрүүр, мээң холдарымга келиксээр; та чүге-ле ийик, фиалка-биле чытталып турган бичии чымчак салаалары-биле мээң кулактарым ууштаарынга ынак турган. Ол хеп-хенертен бүрлүп калды, аарываан-даа; эртен эрте үргүлчү дег топтуг хөглүг турган Саша кежээ, мөргүл коңгазын хап турар душта, стол кырында чыткан. Ол болза соңгу адамның Николай деп ийиги оглунуң төрүттүнгениниң соонда удаваанда чүве…
Авам аазаанын күүсеткен — школага меңээ хамаарылга анаа апарган, ынчалза-даа мени база катап кырган-ачам сугже чорудупкан.
Бир катап кежээки шай үезинде херимден кухняже кирип чыда, авамның харлыккан алгызын дыңнап каан мен:
— Евгений, сени мен дилеп тур мен, дилеп тур мен!..
— Болзун! — деп, соңгу адам чугаалады.
— А мен билип-ле тур мен, ол херээженге баар деп турарыңны!
— Чүл ынчаш?
Кезек када ийилээ ыытташпайн бардылар.
Авам чөдүрбүшаан:
— Кончуг-ла каржы өөдежок кижи-дир сен… — диди.
Ол мээң авамны канчаар дажыпканын дыңнап кааш, кире халааш көөрүмге, авам дискектенип барып ушкан, ооргазы, шенектери-биле сандайда чөленип алган, хөрээн догдайтып, бажын ойтайтып алган чыргырткайнып, карактары кончуу сүргей кылаңайнып орган, а чаа мундирлиг, силиг кылдыр кеттинипкен соңгу адам авамны хөрээнче узун буду-биле теп-ле тур. Мен столга чыткан сөөк сыптыг, мөңгүннеп каан бижекти сегирип алгаш, — ооң-биле хлеб кезер турган, ол болза ачамның соонда авамга арткан чаңгыс-ла эт ол — бар күжүм-биле соңгу адамны быктынче шанчыпкан мен. Аас-кежии болуп, авам Максимовту чайлады иде каапкан, бижек мундирни калбарты чара алгаш, кежин чүгле шыймактап эрте берген. Соңгу адам човуурлапкаш, быктын туттунуп, өрээлден үне халый берди, а авам мени сегирип алгаш, алгы-кышкы-биле көдүргеш, шалаже ыңай шывадапты. Соңгу адам келгеш, мени чарып алган.
Орай кежээ апарганда, соңгу адам авамны тоовайн, бажыңдан чоруй баарга, авам суугу артында менче келгеш, мени аяар куспактааш, ошкап, ыглай берген:
— Мени өршээ, буруулуг болдум! Ах, хөөкүйүм, канчап ынчап шыдаар кижи боор сен? Бижек-биле аан…
Мен шуут шын-на сеткилим-биле соңгу адамны бижектеп кааш, бодум база бижектени бээримни авамга чугааладым. Бодаарымга, ону кылып болур турган ышкаш мен, бети дизе шенеп болур турган мен. Чүвүрүнүң хончузун дургаар кызыл минчиктиг ол ёозажок узун буттуң ам безин агаарга чайгангаш, херээжен кижиниң хөрээнче канчаар теп турары караамга көстүп кээр.
Чүү адам дерзии орус амыдыралдың ол аар-берге, чииртим чоруктарын сактып келгеш, чамдыкта бодумдан айтырар мен: ооң дугайында чугаалаан херээ бар бе? Оон чаартынган бүзүрелим-биле бодумга харыылаар мен: ийе, чугаалаан херээ бар; чүге дээрге ол белен узуткаттынмас, бужар, херек кырында турган шын-дыр, ол бо хүнге чедир читпээн. Ол шынны — бистиң бүгү-ле аар-берге болгаш ыядынчыг амыдыралывыстан, сеткил-сагыжывыстан, угаан-медереливистен дазылы-биле кады тура тыртары-биле — дөзүнге чедир билип алыры чугула.
Ол чииртим чоруктарны тайылбырлаарынче албадап турар база бир эки чылдагаан бар. Ол чүдек каржы чоруктар бисти хилинчектеп тура, чеже хөй кайгамчыктыг сагыш-сеткилдерни өлүр базып каан-даа болза — орус кижи, черле ынчаш, дыка-ла кадык, сеткил-сагыжы чалыы болгаш, ол чоруктарны тиилеп шыдап турар, тиилеп шыдаар-даа.
Бистиң амыдыралывыс чүгле араатанзыг бужар чоруктар куржааңгызының тыптыычалы болгаш элбээ-биле эвес, харын ол куржааңгыны өттүр чырык, кадык, чогаадыкчы, буянныг — кижизиг чоруктуң, чырыткылыг кижизиг амыдыралче бистиң катап төрүттүнеривисче чаныш-сыныш чок идегелди оттурбушаан, өзүп олурары-биле кайгамчык.