IV

Мен калбак орунда дөрт каът орааттынып алган, кырган-авамның бурганга чүдүп орарын дыңнап чыдыр мен. Ол дискектенип туруп алган, бир холун хөрээнде чыпшыр тудуп алган, өске холу-биле далаш чок оожум шавыштыр тейлеп туру.
Даштын соок дазырткайнып турар, айның ногаанзымаар чырыы хээлендир дошталы берген соңга шилдерин өттүр чырып, кырган-авамның улуг думчуктуг ээлдек арнын эки чырыдып, кара карактарын фосфорлуг от-биле кыпсып турган. Кырган-авамның бажының дүгүн дуглап алган торгу башчыгаш, соп кылган чүве-даа дег, кылаңайнып турган, каразымаар платьези чалгыгланчак баткаш, шалада чатты берген.
Кырган-авам тейлээшкинин дооскаш, хевин ыыт чок ужулгаш, азыгда аптара кырынга аянныг чыый салгаш, орунга чоокшулап кээр, а мен хөлчок удаан кижи бооп овуузуннаны бээр мен.
— Мегеленип чыдыр боор сен ийин, дээрбечи, удувайн чыдыр сен бе? — деп, кырган-авам оожум чугаалаан. — Удувайн чыдыр сен бе дидир мен, күжүрүм? Каям, чоорганың!
Оон өөрээш, хүлүмзүрүүшкүнүмнү тудуп шыдавайн баар мен, ынчаарда кырган-авам химирени бээр:
— А-а, сен чөнүк кырган-аваңны баштактаныр дээниң ол ышкажыл!
Кырган-авам чоорганның ужундан туткаш, хөлчок эптиг болгаш күш-биле бодунче шеле соптарга, мен агаарже көдүрлүп, каш катап тырыкылангаш, чымчак дөжек кырынга дүжер мен, а кырган-авам каттыра бээр:
— Чүл, редька оглу? Ымыраа, сыырыптың бе?
Чамдыкта ол хөлчок үр тейлээрге, мен шынап-ла удуй бергеш, ооң чыдып алырын билбейн баар мен.
Алгыш-кырыштыг, ажыг човалаңныг хүннерде кезээде үр тейлээр, ол тейлээшкиннерни дыңнаарга, хөлчок солун, бажыңда чүү болу бергениниң дугайында кырган-авам бурганга дөгерезин тодаргай чугаалап бээр; улуг дөңгелик дег, дискектенип туруп алгаш, баштай дыңналбас кылдыр дүрген сымыранып тургаш, а ооң соонда чоон үн-биле химиренир:
— Кандыг-даа кижи эки чүве күзээрин бодуң билир болгай сен, бурганым. Улуг оглум Михаил хоорайга артып каар болза, эки-дир ийин, хем ындынче чорууру аңаа хомуданчыг-дыр, ол чер-даа чаа, чурттап көрбээн чери-дир, аңаа чүү болуру билдинмес. А адазы Яковка артык ынак. Уругларынга деңге ынак болбаска, ол эки деп бе азы? Чөрүү ашак-тыр ийин, ону угаан киирген болзуңза аар, бурганым.
Кырган-авам кылагар улуг карактары-биле караңгы бурган чуруунче көргеш, бурганынга мынча деп сүмелээр:
— Уругларынга өнчүзүн канчаар үлештирерин билип алыры-биле сен аңаа эки дүштен дүжедип көрем, бурганым!
Холу-биле шавыштыр тейлевишаан, улуг хаваа-биле шала шывыынга үзүп, черге сөгүрээш, база катап хөндүрлүп келгеш, мынча дээр:
— Варвараже өөрүшкүлүг хүлүмзүрээн болзуңза аар! Сени чүнүң-биле килеңнедип, өскелерден дора чүнү үүлгеткен боор ол? Аныяк кадык херээжен муңгагдалдыг чурттап олурар чүү деп чоор ол? Григорийни база бодап көр, бурганым, ооң карактары улам-на баксырап бар чыдар-дыр. Согурарып калгаш, колданып чоруптар болза, эки эвес-ле болгай. Бодунуң бүгү-ле күжүн ирейге чарыгдап берипкен-дир, а ирей дузалаар деп бе! Оо, бурган өршээ, бурган өршээ…
Кырган-авам бажын болгаш холдарын чөпшүлдүг салып бадырыпкаш, дыңзыг удуп, доңуп калган дег, үр-ле ыыт чок турар.
— Оон ыңай чүү боор? — деп, кырган-авам кирбиин дүйүпкеш, сактып чугаалаан. — Бүгү-ле бурган чүдээлдиглерни өршээ; мени, харалаан тенекпейни, өршээ; сен билир-ле болгай сен: хорадааш эвес, а мугулай угааным-биле бак чүве үүлгедип чоруурумну. — Оон улуг тынгаш, кырган-авам сеткил ханып, ээлдек чугаалаан: — Сен билир болгай сен, төрээним, бүгү-ле чүве сеңээ билдингир болгай, бурганым.
Кырган-авамның бурганынга, аңаа хөлчок чоок бурганынга, дыка таарзынар болган мен, ынчангаш мен кырган-авамны:
— Бурган дугайында чугаалап көрем! — деп болганчок-ла дилээр мен.
Кырган-авам ооң дугайында онзагай чугаалаар: олуруп алгаш, карактарын шимгеш, сөстерни элдептиг шөйбүшаан, хөлчок оожум чугаалаар; оон тургаш, катап олуруп алгаш, бажынга аржыыл кедип алгаш, мен удуй бергижемге, дыка-ла үр чугаалап кээр.
— Дываажаңның шынаазының ортузунда тей кырында мөңгүн липалар адаанда бурган яхонт көк даш дүжүлгеде олурар; а ол липалар бүдүн чыл иштинде чечектелип кээр, дываажаңда кыш-даа чок, күс-даа чок болгаш, чечектер кажан-даа оңмас, бурганның албатыларынга өөрүшкү бооп, ол-ла хевээр могаг чок чечектелип турар. А бурганның чанында эмге-тикчок ангелдер ужуп турар — хар чаар ийикпе, азы арылар имиңейни бээрге, азы ак көге-бугалар дээрден черже ушкаш, база катап черден дээрже ушкаш, бистиң, кижилерниң, бүгү чүвениң дугайында бурганга чугаалап турар. Ында сээң-даа, мээң-даа, кырган-ачаңның-даа — кижи бүрүзүнүң ангели бар, бурган кижи бүрүзүнге дең хамаарылгалыг. Сээң ангелиң: «Лексей кырган-ачазынче дылын уштуп тур!» деп бурганга барып чугаалап турар. А бурган: «Че, ынчаарга ашак ону эттээй аан!» деп дужаал бээр. Шак ынчалдыр бүгү-ле чүвениң, бүгү улустуң дугайында билир болгаш, бурган чогууру-биле үүле-херээн езугаар бир кижиге ажыг човалаңны, бир кижиге өөрүшкүнү берип турар. Ангелдер хөглеп, чалгыннарын далбаңнадып, үргүлчү-ле: «Бурган, сеңээ алдар, сеңээ алдар!» деп ырлажып турарга, бурганга эки. А бурган: «Ындыг-дыр» дээш, оларга чүгле хүлүмзүрүп олурар болдур ийин, күжүрүм.
Кырган-авам боду база хүлүмзүрүп, бажын чайып орар.
— Сен ону көрген сен бе?
— Көрбээн-даа болзумза, а билир мен! — деп, кырган-авам боданы бергеш, чугаалаан.
Бурган, дываажаң ораны, ангелдер дугайында чугаалаанда, кырган-авам бичии, томаанныг апаар, арны аныяксып, суглуг карактарындан онзагай чылыг чырык чырып кээр. Аар кара чаштарын мен холумга алгаш, ол чаштар-биле мойнумну ораагаш, кажан-даа төнмес болгаш хөөн калбас ол чугааны шимчеш-даа дивейн хөлчок дыңнап орган мен.
— Бурганны кижи көрүп болбас — согурарып каар; чүгле ыдыктыглар ону көрүп болур. А ангелдерни мен көрген мен; кижиниң сеткил-сагыжы арыг турда, олар көстүп кээр чүве. Эртенги мөргүл үезинде хүрээге турган мен, алтарьда ийи ангел кылаштажып турган, туман дег, оларны өттүр бүгү-ле чүве көстүп турган, шалага чедип турар чалгыннары угулза аргыглыг, чаңгай дег. Олар дүжүлге долгандыр кылаштажып, кырган Илья адага дузалап турганнар; ол ада бурганга тейлеп, кырган холдарын өрү көдүрүптерге, олар ооң шенектерин көдүре тудуп бээр мындыг. Ол лама хөлчок кырый берген турган, караа шагда-ла согурара берген болгаш, хамык чүвеге үзүп чоруур, оон удатпаанда чок апарды. Мен ынчаарда оларны көрүп кааш, өөрээнимден шыгырт турупкан мен, чүрээм чымыгайнып, караам чажы төктүп келген. Ох, дыка-ла эки болган! Ой, Ленька, күжүрүм, дээрге-даа, черге-даа бурган турда, бүгү-ле чүве эки, дыка-ла эки…
— А бисте эки деп бе?
Кырган-авам бодун крест-биле дуглай туткаш, харыылады:
— Бурганның ыдыктыг иезинге алдар, бүгү-ле чүве эки!..
Мен ону кайгап орган мен: бистиң бажыңывыста бүгү-ле чүве эки дээрзинге бүзүрээри берге турган; сактырымга, ол бажыңга чурттаары улам-на дорайтап бар чыдар ышкаш болган.
Бир катап Михаил даайымның эжииниң чаны-биле өрээлимче бар чорааш, бүгү боду ак хептиг Наталья күүйүм бир холун хөрээнде чыпшыр тудуп алган өрээл иштинде ыңай-бээр маңнап, дыкадыр эвес-даа болза, коргунчуг алгырып турганын көрген мен:
— Мени алгаш барып, камгалап көр, бурганым!..
Ооң тейлээшкини меңээ билдингир. Григорийниң-даа:
— Согурара бергеш, колданып чоруптар болзумза, моон дээре боор… — деп химиренир турганын база билип турган мен. Ынчангаш ооң дүрген согурара бээрин мен күзеп турдум, ынчан мен ону чедип чоруур кижи кылдыр чөпшээредип алгаш, кады колданып чоруптар ийик бис. Ол дугайын мен аңаа шагда-ла чугаалаан мен; мастер салын шимчеш кылдыр каттырымзааш, мынча деп харыылаан:
— Ындыг-дыр харын, кады чоруптар бис! А мен хоорайга мынча деп чугаалап чоруур мен: «Бо болза цех старшиназы Василий Каширинниң уруунуң оглу-дур!» деп аан. Солун болур…
Наталья күүйүмнүң карактарының адаанда көк ыжыктарны, сарыг арнында көгере берген эриннерин каш-даа катап көрген мен.
— Даайым ону эттеп турары ол бе? — деп кырган-авамдан айтырган мен.
Кырган-авам улуг тынып, мынча деп харыылаан:
— Бүдүү эттээр, хугбай шулбус! Кырган-ачаң ону эттетпес боорга, дүнелерде эттээр кижи-дир. Даайың каржы, а күүйүң хилинчек чок кижи-дир ийин — дээш, көдүрлүүшкүннүг уламчылаан: — Ындыг-даа болза, ам шаандагы ышкаш эттевес апарган! Че, диштеринче, кулаанче шанчыптар, чажындан туткаш, бир минута хире силгиптер, а шаанда болза шак-шагы-биле эттээр чүве болгай! Мени кырган-ачаң бир катап Пасханың бир дугаар хүнүнде дүштеки мөргүлден кежээге чедир эттээн болгай. Эттеп-эттеп, шаа төнгеш, дыштанып алгаш, база катап эттеп кириптер. Баг-биле-даа, канчалдыр-даа эттеп турган…
— Чүге эттеп турганы ол?
— Ам уттупкан мен. База бир катап мени өлгүже эттеп кааш, беш хонук иштинде чем бербээн, ынчаарда арай боорда дириг үнген мен. А база…
Ону мен хөлчок-ла аайын тыппайн элдепсинип турган мен: кырган-авам кырган-ачамдан ийи катап улуг, ынчангаш кырган-ачам аңаа күш чедиптер деп бүзүреттинмес.
— Ол сенден шыырак бе?
— Шыырак эвес, а хары улуг! Оон аңгыда, ол мээң ашаам-дыр! Мээң дугайымда оон бурган айтырар, а мен шыдажып чоруур кылдыр чаяаттынган кижи-дир мен…
Кырган-авамның бурган чуруктарының доозунун чүлгүп, ризаларын аштап турарын көөрү солун болгаш тааланчыг; бурган чуруктары кончуг каас турган —оваадайларында жемчугтарлыг, мөңгүннерлиг болгаш өң-баазын даштарлыг; кырган-авам эптиг холдары-биле бурган чуруун аштааш, олче хүлүмзүрүп көрүп, ээлдек чугаалаар турган:
— Арын-шырайының чазык-чаагай деп чүвезин!.. — дээш, холу-биле шавыштыр тейлээш, ошкап каар. — Доозунналып, ышталып каап-тыр. Ах, авыралдыг иемни, төнмес-батпас өөрүшкүмнү! Көр, Леня, күжүрүм, бижииниң нарынын, чуруктарының бичиизин, болар шупту-ла аңгы-аңгы тургулаар. Мону «Он ийи байырлал» деп адаар, а ортузунда кончуг эки бурган иези Феодоровская-дыр. А моозун «Мени хөөржүдер хааржакка көргеш, ыглава, авай» дээр.
Чамдыкта сактырымга, кырган-авам, базындырган Катерина угбамның ойнаар-кыстары-биле ойнаары ышкаш, база-ла ынчаар бурган чуруктары-биле бар-ла сеткили-биле шынап-ла ойнаан ышкаш апаар.
Азаларны кырган-авам эмгежокту-даа, чаңгыстап-даа каш-даа көрген.
— Бир-ле катап улуг пост1 үезинде, дүне када, Рудольфтуң бажыңының чаны-биле чоруп ор мен. Айдың чырык дүн турган, хенертен канчангаш көре кааптарымга: ооң крышазында чавыдактай олуруп алган кара мыйыстыг аза бажын хоолай кырында ээктирип алган, улуг, семдер апарган чыдыыргап каап, былгырып каап тур-ла. Чыт тыртып, крышаны кудуруу-биле хап, холдарын дүрбүп олур. Мен тейлээш: «Бурган амыланып кээрге, ооң дайзыннары хайлып каар» дээрим орта, ол оожум сыйыңайны бергеш, крышадан херим иштинче дукпуртуланып бады баарды — хайлып калганы ол-дур! Рудольфтар ол хүн үстүг чемнер хайындырып турганнар боор ийин, ынчангаш чыдыыргап, өөрүп турганы ол-дур.
Бажың кырындан азаның канчаар дукпуртуланып батканын бодап келгеш, каттырып орган мен, кырган-авам база мынча деп каттырып орган:
— Азалар тенектениринге хөлчок ынак, мырыңай бичии уруглар-ла! Бир катап чунар-бажыңга хеп чуп турган кижи мен, дүн ортузу чеде берген, хенертен даш кызыдар суугунуң аксы ажыттына хона берди! Оон хензигийне кызыл, ногаан, кара тараканнар ышкаш эмге-тикчок азалар төктүп үнүп келдилер-ле! Мен эжикче халыдым, үнер арга чок, олар чунар-бажыңны дола бергеннер, шимчээр безин аргажок, бут адаанда ораажып, тырткыланып дуй ап келгеннер, шимчээр безин харыым чок болган! Дүктүгүр чымчак диис оолдары хевирлиг, чүгле дөгерези соңгу буттарында турар; бөөлденип, тенектенип, күске дижи дег диштерин кыжырадып, каракчыгаштары ногаан, чап-чаа-ла үнген мыйыстары кожая бергилээн, кудурукчугаштары хаван оолдарыныы дег. Ох, бурган-на бо! Медерелим ышкыныпкан болбазык мен бе. Миннип кээримге, лаа арай боорда хып, деспиде суум сооп каан, суп каан хевимни шалада октагылапкан болганнар. «Ах силерни, шартайгылай берген болзуңарза-даа» деп бодап турган-дыр мен!
Мен карактарым шийип алгаш, даш кызыдар суугунуң үдүнден, бора даштар аразындан эмгежок семдер шокар азалар шуужуп үнүп, бичии чунар-бажыңны долуп, лааже үрүп, кызыл дылдарын тенектенип уштуп турарларын көрүп чыткан мен. Ол база-ла каттырынчыг-даа болза, коргунчуг. Кырган-авам бажын чайып, кезек када ыыттавайн оргаш, хенертен база катап, бүгү боду кыптыга берген дег, чугаалап эгелээр.
— А хайлыг кулугурларны оон база көрген мен. Ол база-ла кыжын, дүне када, болган чүве, ынчан шуурганнап турган. Дюков чоогазын дамчыштыр чоруп ор мен, аңаа сээң ачаңны Яков биле Михайло хөөлбек сугга дүжүрүп өлүрер деп турганын сеңээ чугаалаан мен, билир сен ыйнаан? Аңаа чоруп оргаш, орукчугаштан чоога иштинче чуглуп кээп дүжерим билек-ле, хөлчок сыгырып, чоога иштинде каттыржы бердилер! Көөрүмге, үш дас кара аът мээң кырымче халып чоруп орлар; кызыл бөрттүг каас аза шанак кырында өрген дег кожайып туруп алган, аъттарның дынын тудуп, холун сунуп алган, демир илчирбеден кылган дынны тудуп алган тур. Чоога иштинде орук чок чүве, а кожуп каан үш аът хар булут аразында шуут-ла хөөлбекче маңнажып бар чорлар. Шанак иштинде база-ла шупту азалар олурган, сыгыржып, алгыржып, бөрттерин чайып дээрге; шак ынчаар үш-үш аъттар кожуп каан чеди шанак, өрт камгалалының шанактары дег, халыдып эрте бердилер. Ол аъттар шуптузу-ла дас кара чүзүннүг, олар шуптузу болза ада-иелериниң каргыжы четкен кижилер-дир ийин, ындыг кижилер азаларга хөк болур, азалар оларны мунуп алгаш, дүнелерде боттарының янзы-бүрү байырлалдарында халдып чоргулаар. Ынчаарда азаларга куда дүшкенин-не көргеним ол боор…
Кырган-авамга бүзүревейн барып болбас, ол хөлчок бөдүүн болгаш бүзүренчиг чугаалаар.
Бурган иези чер кырының хилинчээн көрүп, орус кижилерни сокпас, үптевес дээрзиниң дугайында дургун «агай-кожай кыс» Енгальчеваны сургап турганының дугайында шүлүктерни кырган-авам онза эки чугаалаар турган; бурган кижизи Алексейниң дугайында, Иван-дайынчының дугайында шүлүктерни; чечен-мерген Василисаның дугайында, лама-хунаның дугайында болгаш бурганның чажыдының дугайында тоолдарны чугаалап турган; Марфа-Дүжүлгекчиниң дугайында, Уста кадайның дугайында, дургуннар баштыңчызы — египет үүлгедикчи Марияның дугайында, дээрбечиниң иезиниң муңгаралдарының дугайында тоолдар коргунчуг турган; тоолдарны, болуушкуннарны болгаш шүлүктерни кырган-авам сан чок хөйнү билир турган.
Кижилерден-даа, кырган-ачамдан-даа, азалардан-даа, янзы-бүрү буктардан-даа кортпас хирезинде, кырган-авам тараканнардан, олар ыракта чорда безин, билип кааш, аажок-ла коргар турган. Мени дүне када оттурупкаш, мынча деп сымыраныр:
— Олеша, күжүрүм, таракан кел чор, чуура идивит, бурган өршээ!
Мен уйгум-биле лааны кывыскаш, дайзынны дилеп, шала кырында соястап чоруп турар мен; чамдыкта тыппайн-даа баар мен.
— Кайда-даа чогулу — деп чугаалаар мен, а кырган-авам чоорган-биле бажын дуй тырттынып алгаш, шимчевейн чыда, арай боорда дыңналыр кылдыр мынча деп дилээр:
— Ой, бар ийин! Че, дилеп көрем, өршээп көрем! Мында ийин ол, мен билир мен…
Кырган-авам кажан-даа часпас турган — тараканны мен кайы-ла-бир орундан ырак черден тып алыр мен.
— Базып кааптың бе? Че, бурганга алдар! А сеңээ четтирдим…
Оон чоорганны бажындан ап октапкаш, сеткили чиигеп, улуг тынып, хүлүмзүрүй бээр. А бир эвес мен тараканны тыппайн барган болзумза, кырган-авам удуп шыдавас, дүнекиниң дүмбей шыпшыңында бичии-ле чүве шыгырт дээрге, ооң бүгү мага-боду сырбаш дээрин билип чыдар мен, кырган-авам тыныжын доктаадып, сымыранып чыдарын дыңнаар мен:
— Эргин чанында-дыр ол… Аптара адаанче соястап кире берди…
— Тараканнардан сен чоп коргар сен?
Кырган-авам мынча деп аянныг харыылаар:
— А оларны чоонур боор, билбес-тир мен. Карара бергилээн соястап чоруп-ла турарлар. Бурган янзы-бүрү амытаннарны боттары чаяанныг болур кылдыр чаяап каан: шык курту болза бажың ишти шык-тыр деп көргүзер; клоп дээрге ханаларның хирлииниң демдээ; быт көвүдээн болза, кижи кадык эвес болур — ол бүгү билдингир! А боларны кым билир боор, боларда та кандыг күш бар чүве, оларны та чүнү үүлгетсин дээн чүве.
Бир катап кырган-авам дискектенип туруп алгаш, бурган-биле сеткилиниң ханызындан чугаалажып турда, кырган-ачам өрээлдиң эжиин ажыдыпкаш, дыйылааш үнү-биле мынча дээн:
— Че, авазы, бурган биске чорааш барган-дыр, өрттенип тур бис!
— Чүү дээриң ол! — деп, кырган-авам тура халааш, алгырыпты, оон олар ийилээ аар баспышаан, мурнуу караңгы улуг өрээлче маңнажып чоруптулар.
— Евгенья, бурган чуруктарын дүжүр! Наталья, уругларның хевин кедир! — деп, кырган-авам дыңзыг үнү-биле шириин командылап турган, а кырган-ачам:
— И-и-и… — деп оожум ыглап турган.
Мен кухняже үне маңнай берген мен, херимче көрүнген соңга, алдын чүве дег, чайыннанып турган, шала кыры-биле сарыг херелдер чүгүржүп турган; кызыл-даван Яков даайым сапогтарын кедип, ооң таваңгайларын от чип турган дег, халып дүжүп, мынча деп алгырып турган:
— Миша өрттедипкеш, чоруй барганы ол-дур!
— Үнүп чор, ыт — деп, кырган-авам чугаалааш, даайымны эжикче хөлчок идиптерге, даайым кээп ужар часкан.
Мастерскаяның дээвиири канчаар хып турары шилдерде хыраа өттүр көстүп турган, а ажык эжиктиң ындында дыдыраш от казыргыланып турган. Оожум дүне ооң кызыл чечектери ыш чок чечектелип турган, чүгле оларның кырында, дыка бедик черде, каразымаар булут мөңгүннелчек Дээр Тиин көөрүнге шаптык болбайн шимчеп турган. Хар кызыл-хүрең апарган чайыннанып чыткан, тудугларның ханалары, оттуң хөглүг ойнап турганы херимниң изиг булуңунче чүткээнзиг, сирлеңейнип чайганып турган. Мастерскаяның ханазында калбак чарык черлерни кызыл от дуй алып, ооң иштинден, кызыдып каан ыргак кадаглар дег, үнүп кээп турган. Кургаг дээвиирниң кара манзаларын от дүргени-биле дуй алып, алдын, кызыл кожаалар дег, ораажып турган; оларның аразында малгаш-биле кылган чиңге хоолай ыжы бургурткайнып кожая берген турган; оожум дааш, хоюг сылыраашкын соңгаларның шилдерин өттүр дыңналып кээп турган; от улам-на хөгжүп бар чораан, отка туттурган мастерская хүрээде күнгүрбаа дег апарган болгаш, ооң чанынче барыксанчыы шыдажыр аргажок апарган.
Бажымче аар чолдак тон эжингеш, бир-ле кижиниң сапогтарын кедипкеш, эжик аксында өрээлче халып үнүп келдим, оттуң чайынналчак чырыынга карактарым чылчырыктап, кырган-ачамның, Григорийниң, даайымның алгызындан болгаш оттуң дызыраашкынындан кулактарым уюкталып, кырган-авамның канчаар хөлзеп маңнап турарын көргеш, кортканымдан көжүй берген тур мен: ол бажынче куруг шоодай кеткеш, аът ооргазы шывар пөс-биле орааттынгаш, шуут-ла от чанынга маңнап чеде берген:
— Купорос, мугулайлар! Купорос часты бээр!.. — деп алгырбышаан, отче кире халаан.
— Григорий, ону тут! — деп, кырган-ачам дыйыгайнып турган. —- Ой, өлдү-ле!..
Ынчалза-даа бүгү боду ышталып, бажын чайбышаан күдүйүп алган кырган-авам хере сунуп алган холдарында бир демир-хууң ишти кирер улуг шилде купорос үзүн тудуп алган үне халып келди.
— Аътты үндүр, ачазы! — деп, кырган-авам чөдүрүп, чыргырткайндыр алгырган. — Эктимде хевим уштуңар, хып тур мен, азы көзүлбес чүве-дир бе?..
Ооң эктинде хып турган аът шывар пөстү Григорий ап октапкаш, доңгаңайнып, улуг борбак харларны хүүрек-биле ускаш, мастерскаяның эжиинче октап эгелээн, даайым ооң чанында балды тудуп алган халып турган, кырган-ачам кырган-авам-биле кожа маңнап, ооң кырынче хар октап чораан, кырган-авам улуг шилин хөртүкче киир идипкеш, хаалгага маңнап четкеш, ону ажыткаш, кире маңнашкан улуска мөгейип:
— Аңмаарны камгалаңар, кожаларым! — деп алгырып турган. — От аңмаарже, сиген каар сериже дамчый берзе, бистиң бажыңнарывыс дөгере кыпкаш, силернии хып эгелээр! Крышаны үзе шавыңар, сигенни садче дажыглаңар! Григорий, кырынче окта, чоп чер кырынче чажып турарың ол! Яков, хөлзеве, улуска балдылардан, хүүректерден бер! Кожаларым, күжүрлерим, демниг хөделиңер, бурган силерге дузалажыптар.
Кырган-авамны көөрге, өрт-биле дөмей солун болган: ону тудуп алыксаан дег отка чырыттырып алган херим иштинге ыңай-бээр чүгүрүп, чер болганга-ла четтигип, бүгү-ле чүвени көрүп, бүгү-ле улуска айтыышкыннар берип, карара берген маңнап турган.
Херим иштинче Шарап үне маңнап келгеш, ийи соңгу будунга тура халып каап тура, ооргазында кырган-ачамны өрү көдүре октап турган; отту ооң улуг карактары эскерип кааш, кызаш дээн, аът хаарыктай бергеш, тура дүшкен; кырган-ачам аъттың дынын салыпкаш, дүже халый бергеш:
— Тут, авазы! — деп алгырган.
Кырган-авам ийи буттап турупкан малдың мурнуу даваннарының адаанче чүгүре бергеш, ооң баарынга холдарын крест ышкаш хере сунгаш, доза турупкан: аът кээргенчиг киштепкеш, чалбыышче хыйыртап көре, кырган-авамга кылаштап чеде берген.
— А сен кортпа! — деп, кырган-авам чоон үн-биле чугаалааш, аъттың мойнун часкагылааш, дынын тудуп алды. — Азы мен сени бо коргунчуг өрт аразынга кааптар деп мен бе? Ох сени-даа, кортук күске оглун…
Бодундан үш катап улуг «күске оглу» хаалгаже ооң соондан ынангыр кылаштапкаш, кырган-авамның кызыл арнын көрүп, былгырып чораан.
Уруглар ажаакчызы Евгенья дуй ораап каан болгаш буугайнчып алгыржып чораан уругларны бажыңдан үндүрүп келгеш, алгыра берген:
— Василий Васильевич, Лексей чогулу!
— Чорувут, чорувут! — деп, кырган-ачам хол чаңгып харыылады, а мен, уруг ажаакчызы мени база алгаш барбазын дээш, чада тепкииштериниң адаанче чаштына берген мен.
Мастерскаяның крышазы шагда-ла ойлу берген, ооң дээрже кожая бергилээн чиңге сыралары ыжы буругайнып, көстерниң алдыннары-биле чайыннанып тургулаан; тудугнуң иштинде ногаан, көк, кызыл казыргылар дааш-шимээнниг дазырткайндыр частып, херим иштинде кончуг улуг оттуң баарында үңмерлежип, олче хүүректер-биле хар октап турган улустуң мурнунче чалбыыштар дашкаар шууштур үндүр чаштап турган. Отка будуктуг паштар база хөлчок хайнып, бус биле ыш холушкаш, хоюг булут кылдыр көдүрлүп үнерге база бир-ле элдептиг чыттан улустуң карааның чажы төктүп турган; мен чада адаандан үнүп келгеш, кырган-авамның буттарының адаанда барган мен.
— Кедээр тур! Улус базып кааптар, кедээр тур!.. — деп, кырган-авам алгырды.
Херим иштинче кыры кырлагар чес бөрттүг кижи аъттыг кире халдып келди. Шилги аъттың аксы көвүктелип турган, а ол кижи кымчылыг холун өрү көдүргеш, дап берип алгырып турган:
— Чайлаңар!
Коңгулууржугаштар хөглүг болгаш далаштыг дагжаарга, бүгү-ле чүве байырланчыг чараш болган. Кырган-авам мени эжик чадазынче идипти:
— Кымга чугааладым, кедээр тур деп!
Ол шакта кырган-авамны дыңнавайн барып болбас турган. Мен кухняже баргаш, катап соңга караанга чеде бердим, ынчалза-даа бөлүк кара улустуң ындында от ам көзүлбес болган — кышкы кара бөрттер болгаш картузтарның аразында чүгле чес шлемнер кылаңайнып тургулаан.
Отту черже дүрген чыпшыр базып, суг кудуп, таптай базып каапканнар. полиция улусту тарадыр сывырыпкан соонда, кухняже кырган-авам кирип келди.
— Бо кымыл? Сен сен бе? Корткаш удувайн чыдыр сен бе? Кортпа, өрт ам чок…
Кырган-авам мээң-биле кожа олуруп алган ыыт чок чаяңайнып олур. База катап шыпшың дүннүң, караңгының, дүшкени эки болган; өрттү өжүрүп каапканы база хомуданчыг болган.
Кырган-ачам кирип келгеш, эргин чанынга доктаай дүшкеш, айтырды:
— Авазы?
— Ой?
— Отка чиртип алдың бе?
— Ажырбас.
Кырган-ачам күгүр-биле кылган сереңгини кыпсыпкаш, хөөге боражы берген бодунуң кырза арны ышкаш арнын көк от-биле чырыдыпкаш, стол кырында лааны кывыскаш, далаш чокка кырган-авам-биле кожа олуруп алды.
— Чунуп алган болзуңза — деп, боду база-ла хөөге боражып калган, ажыг ыш сиңип калган кырган-авам чугаалады.
Кырган-ачам улуг тынган:
— Бурган сеңээ эки-ле болгай, сеңээ улуг угаан-медерел берип турар…
Оон кырган-ачам кырган-авамның эктин суйбааш, каттырымзап немеп чугаалады:
— Кыска үе иштинде, чаңгыс шакта-даа болза берип турар-дыр!..
Кырган-авам база-ла каттырымзап бир-ле чүве чугаалаар дээн, ынчалза-даа кырган-ачам хаваан дүйүпкен:
— Григорийни ажылдан үндүрер болза эки-дир, ооң чедир көрбейн барганы-дыр! Ашак ажылдап, чурттап доосканы ол-дур ийин! Эжикте чадада Яшка ыглап олур, мугулай… Сен аңаа барган болзуңза…
Кырган-авам туруп келгеш, холунуң салааларынче үрбүшаан чоруй баарды, а кырган-ачам менче көрбейн-даа, оожум айтырды:
— Өрттү эгезинден тура дөгерезин көрдүң бе? Кырган-аваң кандыг-дыр? Кырган кадай-ла болгай… Эттедип, соктуруп чораан. Ол-ла болгай! Эх силерни-даа…
Күдүе берген элээн ыыт чок олургаш, ооң соонда туруп келгеш, лааның көстели берген өзээн салаалары-биле үзе тыртып тура, база катап айтырды:
— Сен кортуң бе?
— Чок.
— Корткан-даа херээ чок харын…
Кырган-ачам хөйлеңин эктинден хорадай аарак ушта соккаш, азыгда чунар-демирже чоруй баарды, аңаа, караңгы черге, буду-биле дирт кылгаш, дыкадыр чугаалады:
— Өрт дээрге мугулай чоруктуң түңнели-дир! Өрт үндүрген кижини шөлге аппаргаш, кымчы-биле кагар херек; ол болза мугулай ийикпе азы оор кижи-дир! Шак ынчап турар болза, өрт чок болур!.. Барып уду. Чоп олур сен?
Өрээлимче чоруй барган мен, ынчалза-даа ол дүне удуп шыдаваан мен: дөжекке чыдып аарым билек, кыпсынчыг алгы эвес алгы дыңналып кээрге, тура халып келген мен. База катап кухняже маңнап чоруптум, кухня ортузунда хөйлең чок кырган-ачам лаа тудуп алган турган, буттарын шалага сөөртүп кылаштаарга, лаа чырыы сирлеңейнип турган, ол турган черинден шимчевейн чыргырткайнып айтырган.
— Авазы, Яков, чүл бо?
Мен суугу кырынче үне халааш, азыгже сыңны бердим, а бажың ишти база катап, өрт болган черге дег, хөлзеп-ле үнген, човуурлаашкын улам-на дыңзыг дыңналып кээп турган. Кырган-ачам биле даайым аай-баш чок маңнажып турганнар, кырган-авам алгырбышаан, оларны бир-ле черже үндүр ойладып турган. Григорий токпак ыяштар дагжадып, оларны суугуже суп, шой паштарже суг кудуп, кухняда, астрахань теве дег, бажын чайып кылаштап турган.
— Сен баштай суугуну одавыт даан! — деп, кырган-авам командылап турган.
Григорий чээрген алыр дээш, мээң будум суйбапкаш, дүвүренчиг алгыра каапкан:
— Мында кымыл? Фу, корга бердим… Херекчок черге бо-ла олурар сен ийин…
— Мында чүү болуп турар чүвел?
— Күүйүң Наталья божуп чыдар-дыр — деп, Григорий тоомча чок чугаалааш, шалаже дүже берди.
Мээң авам божуп чыткаш, ынчаар алгырбайн турганын сактып келген мен.
Шой паштарны отка тургузуп кааш, Григорий мээң чанымче, суугу кырынче, үнүп келгеш, карманындан дойдан кылган даңза уштуп келгеш, оозун меңээ көргүстү.
— Карактарым экирзин дээш, таакпылап эгеледим! «Думчук таакпызындан шене» деп, кырган-аваң сүмелей-дир, а мен тыртар таакпыны эки деп бодай-дыр мен…
Суугу эриинде буттарын халаңнады олуруп алган Григорий куду лааның бүлүргей одунче көрүп орган. Ооң кулаа биле чаагы хөөлени берген, хөйлеңи быктында орлу берген, ынчангаш мен ооң куржаглар ышкаш калбак ээгилерин көрүп ордум. Көстүүнүң бир талакы шили бусту бергеш, барык-ла кезии уштунуп калган, оон, дежик черден, балыг дег өл кызыл караа көрүп орган. Григорий даңзазынга кылбышты тип ора, божуп чыдар кижиниң човуурун дыңнаалап, эзирик кижи дег, үй-балай чугааланып орган:
— Кырган-аваң отка чиртип алган болгай. Ам канчап божудар ирги? Көрдүң бе, күүйүңнүң човуурлап чыдарын. Ооң дугайында улус уттупкан, өрт эгелеп турда-ла, ол корткаш, курлуп эгелээн… Кижи божууру ындыг кончуг берге боор чүве-дир, а кадайларны хүндүлевес боор-дур! Сен сактып ал: кадайларны хүндүлээр херек, аваларны дээрим ол…
Мен удумзурап, улустуң ыңай-бээр кылаштаан даажындан, эжик даажындан, Михаил даайымның эзирик алгызындан оттуп каап чыткан мен; кулактарымга элдептиг сөстер дыңналып кээп турган:
— Хаан эжиктерин ажыдар херек…
— Ромнуг болгаш хөөлүг чула үзүнден аңаа бериңер: чартык стакан үс, чартык стакан ром биле бир омааш хөөден…
Михаил даайым:
— Мени киирип көрүңер, көрейн… — деп ээрежип турган…
Даайым шалага буттарын хере тепкеш, олуруп алган, баарынче дүкпүрүп каап, адыштары-биле шала часкап олурган. Суугу кыры шыдажыр аргажок изиг апаарга, мен дүже бердим, даайым-биле кожаланып кээримге, ол мээң будумдан сегирип алгаш, шелипти, мен чушкуум-биле шала үзүп кээп дүшкен мен.
— Мугулайны — дидим.
Даайым тура халып келгеш, мени база катап сегирип алгаш:
— Суугуга сылба шааптар мен! — деп алгыра берген…
Мен мурнуу өрээлге, азыгда бурган чуруктарының адаанга, кырган-ачамның дискээнде миннип келдим; ол дээвиирже көрүп алган, мени чайгап, оожум чугаалап олурган:
— Бистиң кайывысты-даа агартып болбас…
Ооң бажының кырында чула, өрээл ортузунда стол кырында лаа хып турган, а соңгада кышкы бүлүргей даң адып келгени көстүп турган.
Кырган-ачам менче ээкеш, айтырды:
— Чүң аарып тур?
Бүгү бодум аарып турган: бажым өл, бүгү бодум аар болган, ынчалза-даа ооң дугайын чугаалаксаваан мен. Долгандыр байдал элдептиг болган, өрээлде хамык сандайларда өске кижилер олурган: көк хептиг лама, карак шилдиг болгаш шериг хептиг көк баштыг ашак база элээн хөй кижи; олар шуптузу ыяштар дег шимчеш-даа дивейн, шыгырт манап, бир-ле чоок черде сугнуң молчураанын дыңнап органнар. Эжик чаагының чанында Яков даайым холдарын ооргазының артында чажыра тудуп алган турган.
Кырган-ачам аңаа мынча дээн:
— Мону аппарып, удудуп каг…
Даайым мени салаазы-биле имнээш, кырган-авамның өрээлиниң эжиинче дис баштап чорупкан, а оон мен орун кырынче үне бергенимде, даайым мынча деп сымыранды:
— Наталья күүйүң өлүп калган болбазыкпа…
Мен ону элдепсинмээн мен — Наталья күүйүм кухняже үнүп, столга келбейн, шагдан тура көзүлбес чурттап чораан.
— А кырган-авам кайдал?
— Ында — деп, даайым хол чаңгып харыылааш, кызыл-даван буттары-биле дис баштап базып чоруй барды.
Мен орун кырынга ыңай-бээр кайганып чыткан мен. Соңга шилинде бир-ле кижилерниң көк баштыг, дүктүг, согур арыннары чыпшынып келгилээн; азыгда аптара кырында кырган-авамның платьезин азып каан турган — мен ону билир мен, ынчалза-даа сактырымга, ында ам бир-ле кижи чаштынып алган манап орар ышкаш болган. Бажымны сыртык адаанче супкаш, чаңгыс караам-биле эжикче көрүп чыткан мен, чымчак дөжээмден тура халааш, маңнап чоруксаам кээр болган. Ышкам изиг турган, аар чидиг чыт база ышкамнадып келгеш, Цыганоктуң өлүп чытканын, ханының шалаже агып чытканын сагындырып кээр болган; башта ийикпе азы чүректе бир-ле ыжык өөскүп орган ышкаш, ол бажыңга мээң көрген чүүлдерим дөгерези, кудумчуда кышкы шанактар дег, мени өттүр шуужуп, чыпшыр базып, узуткап турган…
Эжик хөлчок оожум ажыттына бээрге, кырган-авам өрээлче чылбырап кирип келгеш, эжикти экти-биле хаай идипкеш, аңаа ооргазы-биле чөленип алгаш, кезээде өшпес чуланың көк отчугажынче холдарын сунгаш, бичии уругларзыг оожум хомудап чугаалады:
— Холчугаштарымны, холчугаштарымның ааршылыын…