VII

Кырган-ачам бир бурганныг, а кырган-авам өске бурганныг дээрзин мен хөлчок эрте билип каан мен.
Кырган-авам оттуп келгеш, орунга бажының кайгамчыктыг дүктерин үр-ле дырап ора, бажын шеле сопкаш, торгу ышкаш узун кара дүргек дүгүн диштерин ызырныпкан чула соп алгаш, мени оттурбас дээш, сымыранып ажынар:
— Аа, кулугурларны! Таагыланзын, куурумчулар…
Бажының дүгүн арай боорда часкаш, кырган-авам чоон чаштарын дүрген өрээш, ажына аарак былгыртынмышаан, уйгуга дырыжа берген улуг арнында анчыгзыныышкынын дүжүр чунмайн, дүрген чуна тыртып алгаш, бурган чуруктарының баарынга барып туруп алыр, ынчаарда ёзулуг эртенги чунуушкун эгелеп, ооң бүгү боду дораан-на сергей бээр.
Күдүгүр ооргазын хөндүргеш, бажын ойтайткаш, Казань бурган иезиниң борбак арнынче көрүп алгаш, кырган-авам ыыткыр изиг сымыранмышаан, хөлчок тейлеп эгелээр:
— Ыдыктыг бурган иези, келир хүнде өршээлиңни берип көр, дарийгим!
Черге чедир сөгүрээш, ооргазын оожум хөндүрүп алгаш, база катап улам-на изиг, ээлдек сымыраны бээр:
— Өөрүшкүмнүң дөзү, арыг кылаң чаражым, чечектелген яблоням!..
Макталдың чаа сөстерин кырган-авам барык-ла эртенниң чыгыы тып алыр, ынчангаш ооң маанайын мен үргүлчү-ле хөлчок кичээнгейлиг дыңнап эгелээр мен.
— Арыг чүрээм, дээрим! Мээң камгалалым болгаш чаглаам, алдын хүнүм —бурганымның иези, каржы халдаашкындан камгала, кымны-даа хомудадырын болдурба, мени база-ла хей черге хомудатпаан болза.
Кара карактары хүлүмзүрээн шинчи кирип, аныяксый берген дег кырган-авам база катап аар холдары-биле оожум шавыштыр тейлеп эгелээр:
— Иисус Христос, бурган оглу, бачыттыг меңээ сээң аваңның авыралы дээш өршээлдиг болуп көр…
Ооң маанайы кезээде-ле макталдыг, сектилиниң ханызындан бөдүүнү-биле чугаалаан мактал болур.
Эртен кырган-авам үр тейлевес, самовар тигер ужурлуг турган. Кырган-ачам хөделдер тутпастаан, бир эвес кырган-авам ооң доктаадып каан үезинде шай хайындырарын озалдаан болза, кырган-ачам үр-ле хорадап аттынар.
Чамдыкта кырган-ачам кырган-авамдан эрте оттуп келгеш, кырган-авам тейлеп турар үеде, чердакче үнүп келгеш, ооң сымыраныышкынын чуга эриннерин анчыгзынып чөлбейтип алгаш, кезек када дыңнаалап турар, а шайлап ора, мынча деп химиренир:
— Канчалдыр тейлээрин сеңээ каш катап өөреткен ийик мен, ыяш баштыг, а сен үргүлчү-ле бодуң аайың-биле химиренип турар-дыр сен! Сени бурган канчап шыдажып турар чоор!
— Ол билип алыр — деп, кырган-авам бүзүрелдиг харыылаан. — Аңаа чүнү-даа чугаалаза, ол билип алыр…
— Каргыштыг чувашаны! Эх силерни-даа…
Кырган-авамның бурганы хүнзедир-ле ооң чанында, ооң дугайын кырган-авам дириг амытаннарга безин чугаалап чоруур. Ол бурганга бүгү-ле чүве — кижилер, ыттар, куштар, арылар болгаш оът-сиген — белени болгаш чөпшүлү-биле чагыртып турар деп меңээ билдинип турган; ол бурган чер кырында бүгү-ле чүвеге бир дөмей эки, бир дөмей чоок.
Бир катап кабатчиктиң кадайының чаагай чем чип амдажаан, тенек, боралдыр өңнүг, алдын-сарыг карактыг бүгү бажыңның ынак диизи садтан кара-баарзык тудуп эккелген; хилинчектеткен кушкашты кырган-авам былаап алгаш, диисти чемелеп эгелээн:
— Бургандан кортпас-тыр сен, каргыштыг куурумчу!
Кабатчиктиң кадайы биле херим аштакчызы ол сөстерге каттыржып каарга, кырган-авам хорадап, оларже алгыра берген:
— Дириг амытаннар бурганны билбес деп бодай-дыр силер бе? Амытан бүрүзү-ле ону силерден дора эвес билир, кээргел чоктар…
Семирээн муңгаргай Шарапты тергелеп тура, кырган-авам ооң-биле чугаалажыр:
— Чоп муңгаргай сен, бурган ажылдакчызы, аа? Кыраан-дыр сен…
Аът бажын силгип, улуг тынып турган.
Ынчанмыже кырган-авам кырган-ачам ышкаш бурган адын хөй адавас турган. Кырган-авамның бурганы меңээ билдингир болгаш коргунчуг эвес-даа бол, ооң мурнунга мегелеп болбас — ыядынчыг. Ол бурган меңээ чүгле тиилетпес ыядыышкынны келдирип турган болгаш, мен кажан-даа кырган-авамны мегелевес турган мен. Ол эки бургандан кандыг-ла-бир чүве чажырары шуут-ла болдунмас болгаш, оон чүве чажырар күзел безин келбес-даа ышкаш турган.
Бир катап кабатчиктиң кадайы кырган-ачам-биле алгышкаш, анаа турган кырган-авамче база хорадап алгырып каапкаш, безин олче морковь дажапкан.
— Тенек-ле-дир силер аа, агайым — деп, кырган-авам аңаа шөлээн чугаалаан, а мен кырган-авам дээш хөлчок хомудаан болгаш, ол каржы кадайдан өжээн негээр деп шиитпирлеп алган мен.
Ол карак чок, ийи каът сегелдиг чоон сарыг херээженни чүнүң-биле оон артык хомудадыптар чоор деп үр-ле боданган мен.
Чурттакчылар аразында өжээннежиишкининден мээң көрүп билип алганым болза олар хомудалы дээш бот-боттарындан өжээн негеп аар дээнде, диистериниң кудуруктарын одура кесчип, ыттарын хораннап, дагааларын өлүрүп ийикпе, азы өжээтениниң чем шыгжаар черинче дүне када киргеш, дузаан капусталыг азы огурецтерлиг доскаарже керосин кудуптар, чок болза доскаарда квазын төптер турган; ынчалза-даа ол бүгү аргалар меңээ таарышпас болган, ынчангаш оон-даа артык коргунчуг кандыг-бир чүвени бодап алыры чугула апарган.
Бодап тып-даа алдым ынчаш: кабатчиктиң кадайының чем шыгжаар черинче кире бээрин кедеп тургаш, ооң эжиин хаггаш, ону шоочалааш, ооң кырынга өжээн негээшкининиң танцызын пляскалапкаш, дүлгүүрүн крышаже октапкаш, кухняда чем быжырып турган кырган-авамның чанынче маңнап чедип келген мен. Кырган-авам мээң өөрүшкүмнү дораан билбээн, а билип кааш, саарымче часкагылапкаш, дашкаар үндүрүп эккелгеш, дүлгүүр эккелзин дээш, мени крышаже үндүрүпкен. Ооң ол чоруунга элдепсинип, дүлгүүрнү ыыт чок эккелгеш, маңнап баргаш, херим азыындан кабатчиктиң туттурган кадайын кырган-авам канчаар хостап турарын болгаш оларның кады найыралдыг каттыржып, херим ишти-биле кылаштажып бар чыдарын көрүп турган мен.
— Мен сени адыр — деп, кабатчиктиң кадайы семис чудуруун менче арынды, ындыг-даа бол, ооң карак чок арны ак сеткилдиг хүлүмзүрүп турган. А кырган-авам мени мойнумдан туткаш, кухняже эккелгеш, айтырды:
— Сен чүге ынчалдың?
— Ол сенче морковь дажапкан болгай…
— Ынчаарга сен мени дээш ынчалганың ол ышкажыл? Ындыг-дыр! Мен сени суугу адаанда күскелерже октаптар мен, оон ам минни бээр сен! Кандыг камгалакчы тывылган-дыр, көрүңерем ыйлаңгыны, а оон башка ам чарлып каар боор! Кырган-ачаңга чугаалаар мен, ол сени сывыра шааптар! Чердакче бар, номуң шээжиле…
Кырган-авам мээң-биле хүнзедир чугаалашпаан, а кежээ, бурганга тейлээриниң мурнунда, орунга олурупкаш, уттундурбас сөстерни чедингир чугаалады:
— Мындыг-дыр, Ленька, күжүрүм, сен мону билип ал: улуг улустуң херээнче киришпе! Улуг улус үрелген улус болур, олар бурганга шенеткен, а сен шенетпээн сен, ынчангаш чаш угааның-биле чурттап чор. Бурган сээң чүрээңге дээп, сээң ажыл-херээңни айтып, сени орууңче эккээрин мана. Билдиң бе? А кым кижи чүү чүвеге буруулугул — ол сээң херээң эвес-тир. Бурган боду шиидип, кеземче көргүзер. Бис эвес, а бурган боду.
Кырган-авам кезек ыыттавайн олургаш, думчук таакпызын чыттааш, оң талакы караан имирертип алгаш, немеп чугаалаан:
— Кайда кымның буруузу бар дээрзин бурган боду база кезээде билип шыдавас боор ийин.
— Бурган бүгү-ле чүвени билбес чүве бе кай? — деп, мен элдепсингеш айтырдым, а кырган-авам оожум болгаш муңгаргай харыылады:
— Бир эвес бүгү-ле чүвени билир турган болза, улус хөй-ле чүвени үүлгетпес ийик. Бурган дээрден черже — бистерниң дөгеревисче көрүп-ле, көрүп-ле олурар, ынчангаш чамдык минуталарда: «Ох, эргим кижилерим, силерни дыка-ла кээргээр-дир мен!» деп ыглап олурар боор ийин.
Кырган-авам боду ыглай бергеш, өл чаактарын чотпайн-даа, тейлээр дээш азыгже барган.
Ол үеден-не ооң бурганы меңээ улам чоок болгаш билдингир апарган.
Кырган-ачам мени сургап тура, боду база-ла бурганны каяа-даа чоруур, бүгү-ле чүвени билир, бүгү-ле чүвени көрүп чоруур, бүгү-ле ажыл-херекке улуска эки дуза көргүзер деп чугаалаар турган. Ындыг-даа бол, ооң тейлээри кырган-авам ышкаш эвес.
Эртен азыгда бурган чуруктарының баарынга туруп алырының мурнунда кырган-ачам үр-ле чунуп турар, ооң соонда хевин аянныг кеткеш, сарыг бажын тап-билээ дырааш, салын эде туткулааш, көрүнчүкке көрүнгеш, хөйлеңин эде тырткаш, кара аржыылын жилединиң адаанче кызыткаш, оон ам бурган чуруктарынче, кеденген чүве дег, оваарымчалыг базып чоруптар. Кырган-ачам кезээде-ле ыяш шаланың аът караа дег шокарлыг черинге туруп алгаш, бажын халайткаш, холдарын, шериг кижи дег, куду бадырып алган кезек када ыыт чок турар. Оон чиңге, дорт апарган эгелээр:
— «Адазының, оглунуң болгаш ыдыктыг сүнезинниң ады дээш!»
Сактырымга, ол сөстерниң соонда өрээл ишти онзагай шыпшың апаар, ымырааларның ыылаары безин оожум апаар ышкаш сагындырар.
Ол бажын ойтайтып аар, ооң кирбиктери сирбее бергилээн, алдынналчак салы бурунгаар кожая берген турар; кырган-ачам маанайны, кичээл харыылаан дег, шыңгыы номчуур, ооң үнү тода болгаш негелделиг дыңналып турар:
— «Шииткекчи хей-ле келир, бүгүдениң үүлгедиглери илерей бээр…»
Хөрээн чудуруу-биле дыңзыг эвес шашкаш, шудургу дилеп турар:
— «Нүгүл кылган кара чаңгыс менден — шырайыңны мээң нүгүлүмден чайлат…»
«Сүзүглээйн» деп маанайны номчуурда, сөстерни дыка тода адаар, оң талакы буду, маанайның аайы-биле дааш чок тепсеп турган дег, сертилеңейнип; оон бүгү боду бурган чуруктарынче күжениишкинниг сундугуп тура узааш, чиңгези, арганы, арыг-силии, аянныы болгаш негелделии улам-дам апарган турар:
— «Эмчи-домчуну төрүп каан сен сеткилимниң шаандан тура хинчээн домнап каап көр! Чүрээм ханызындан сеңээ доктаал чок чалбарыдым, өршээп-ле көр, чагырыкчым!»
Оон ногаан карааның чажы төктүп, дыңзыдыр кыйгырар:
— «Үүле-херек орнунга сүзүглел меңээ сиңниксин; бурган өршээ, мени агартыр үүле-херектер дээш черле кезетпейн көр!»
Ол ам дүрген-дүрген, сири-кавы тейлеп, үскүлешкен чүве дег, бажын согаңнадып турган, ооң үнү дыйыгайнып, ишкирниге берген. Сөөлзүредир синагогаларга барып тургаш, кырган-ачам еврейлер дег тейлээр турганын билген мен.
Самовар шагда-ла стол кырында шыыңайнып турган, өрээлде ааржылыг, көк-тараа далганы-биле кылган далганнарның изиг чыды чытталып турган — чем чиксенчиг! Кырган-авам эжик чаагынга муңгаргай чөленип алган, шалаже көрүп алган улуг тынып турган; садтан соңгаже хөглүг хүн бакылап, ыяштарда шалың шуру-чинчи ышкаш чайыннанып турган, эртенги агаарда койнут, инек-караа, бышкан яблоктарның чаагай чыды билдинип турган, а кырган-ачам ам-даа тейлеп, чаяңайнып, дыйыгайнып-ла турар:
— «Мээң күзелимниң чалбыыжын өжүрүвүт, чүге дээрге мен каргыштыг мен!»
Эртенги болгаш кежээки маанайларны мен дөгерезин шээжи-биле билир мен, ынчангаш кырган-ачам чазыптар ирги бе, оода чаңгыс сөс эрттириптер ирги бе дээш, хөлчок-ла дыңнаалап орар мен. Ол ында-хаая часкылаанда, мээң сеткилим өөрүй бээр.
Кырган-ачам маанайын доозупкаш, меңээ болгаш кырган-авамга:
— Эки бе — дээр.
Бистер сөгүрээш, ам-на стол артынга олуруптар бис; оон кырган-ачамга чугаалаар мен:
— А сен бо хүн «артык күштүг» деп сөстерни эрттириптиң!
— Мегелевейн олур сен бе? — деп, кырган-ачам шынзыкпайн хөлзеп айтырар.
— Эрттириптиң харын! Ынчаарга «мээң чүдүлгем бүгү чүдүлгелерден артык күштүг» дээр-ле болгай, а сен «артык күштүг» деп безин чугаалавадың.
— Көрем ой! — деп, кырган-ачам буруузунуп, карактарын чивеңнедип чугаалаар.
Кырган-ачам ооң частырыын айтып бергеним ужун сөөлүнде меңээ кандыг-бир каржы чүвени кылыр-ла эвеспе, ынчалза-даа ам дээрезинде ооң ыядып турарын көргеш, мен амырап орган мен.
Бир катап кырган-авам баштактанып чугаалаан:
— Сээң маанайыңны дыңнааш, бурган чалгаараар эвес деп бе, ачазы. Сен кезээде-ле чаңгыс маанай номчуур кижи-дир сен.
— Чүл бо! — деп, кырган-ачам хорадап ажына берди. — Чүнү баагайнып олур сен?
— Мен дыңнаарымга, кажан-даа бодуңнуң сеткил-сагыжыңдан бурганга чаңгыс сөс-даа шаңнавас-тыр сен дидир мен!
Арны кыскаш, сириңейни берген кырган-ачам сандай кырынга кожаш дээш, кырган-авамның бажынче диизе октапкаш, будукка таварышкан хирээ дег, дыйыгайны берди:
— Чоруп чор, кырган четкер!
Кырган-ачам меңээ бурганның тиилеттирбес күжүнүң дугайында чугаалаанда, хамыктың мурнунда бурган күжүнүң каржызын онзагайлап демдеглээр турган: улус бачыт кылгаш — сугга дүжүп өлүр, база катап бачыт кылгаш — өрттенир, оларның хоорайлары үрегдээшкиннерге таваржыр, кижилерге бурган аш-чут-биле кеземче көргүзер, ынчангаш ол кезээде-ле — черниң кырында селеме, бачыттыгларның кымчызы бооп чоруур.
— Бурганның дүрүмүн тоовайн үрээн кижи бүрүзү-ле ажыг-шүжүгнүң болгаш өлүм-чидимниң кеземчезин көөр! — деп, кырган-ачам чиңге салаалары-биле столду соктап каап, бүзүредип орган.
Бурганның каржызынга бүзүрээри меңээ берге болган. Бургандан эвес, а мени ооң бодундан коргуп чорзун дээш, кырган-ачам ол бүгүнү өнедиин чогаадып орары ол-дур деп мен каразып турган болгаш, оон ажыы-биле айтырган мен:
— Мени сени дыңнап чорзун дээш, ону чугаалап орарың ол бе?
А кырган-ачам база-ла ажыы-биле харыылаан:
— Ынчанмайн канчаар! Канчап дыңнавайн баар деп сен!
— А кырган-авам канчаарыл?
— Сен аңаа, кырган мугулайга, бүзүреве! — деп, кырган-ачам шыңгыы өөредип турган. — Ол аныяандан тура-ла мугулай, бижик билбес, угаан чок кижи чүве. Бо улуг херектерниң дугайында сээң-биле ол чугаалашпазын деп мен аңаа дужаап каар мен! Сен меңээ харыыла: чеже ангел дужаалдары барыл?
Мен харыылааш, мынча деп айтырган мен:
— А дүжүметтер деп кымнарыл?
— Сагыжыңның будулгаазынныын аа! — деп, кырган-ачам өскээр көрнүп каттырымзааш, хөөн чок харыылаан: — Ол бурганга хамаарышпас, дүжүметтер дээрге кижи төрелгетен-дир! Дүжүмет дээрге хоойлу сыырыкчызы-дыр, ол хоойлулар сыырып турар.
— Кандыг хоойлулар?
— Хоойлулар че? Ол дээрге чаңчылдар-дыр — деп, кырган угаанныг, чидиг карактары чайыннанып, элээн хөглүг болгаш күзелдиг чугаалап олурган. — Улус чурттап туруп-туруп, мынчалдыр чөпшээрежир: мындыг болза чүден-даа эки-дир, мону бис чаңчыл кылып алыылыңар, дүрүм, хоойлу болзун, доктаадып алыылыңар дээр! Чижээлээрге, бичии уруглар ойнаарда, оюнну канчалдыр, кандыг чурумнуг чорударын дугуржуп алырлар. Ол дугуржулга дээрге хоойлу-дур!
— А дүжүметтер?
— А дүжүметтер дээрге, тенек кижилер дег, чедип келгеш, бүгү хоойлуларны үреп кааптар.
— Чүге?
— Че, сен ону билип шыдавас сен! — деп, кырган-ачам шириин дүндүе бергеш, база катап чугааланган: — Улустуң бүгү-ле ажыл-херээн бурган боду билир. Улус бирээни күзээр болза, а бурган — өскени. Кижи төрелгетенниң бүгү-ле чүвези быжыг эвес, бурган үрүптерге, ол-ла — бүгү-ле чүве довурак-доозун апаар.
Дүжүметтерниң дугайында сонуургаар чылдагаан меңээ хөй турган, ынчангаш:
— Дарийгилер — бурган чаяан чараштар-дыр.
Дүжүметтер — чашпаа чалча азалар-дыр — деп, Яков даайым чөп ырлап чорууру ол? — деп ылавылап айтырган мен.
Кырган-ачам салын адыжы-биле өрү көдүрүп, аксынче супкаш, карактарын шийипкен. Ооң чаактары сирилээрге, кырган-ачам бүдүү каттырып олурар-дыр деп мен билген мен.
— Яшканы биле сени буттарыңардан кошкаш, сугну куду салып бадырыпкан болза аар! Ол ырларны ооң ырлаан-даа херээ чок, сээң дыңнаан-даа херээң чок. Ол кайгалдарның баштаа-дыр, бурган-чүдээнден чарылганнарның бодап тыпкан ырызы-дыр.
Оон боданы бергеш, мени ажылдыр кайы-ла бир черже көрүп алгаш, кырган-ачам оожум шөйүп чугаалаан:
— О-ох силерни-даа-а…
Бурганны кижилерниң кырында күчүлүг болгаш бедик кылдыр чугаалаза-даа, кырган-ачам кырган-авам-биле бир дөмей бурганны бодунуң ажыл-херектеринче тыртар — бурганга-даа болгаш сан чок хөй ыдыктыгларга чүдүүр. А кырган-авам дээрге Никола, Юрий, Фрол болгаш Лаврдан аңгыда өске ыдыктыгларны, олар база-ла кижилерге хөлчок эки, чоок хоорайларже, суурларже барып, кижилерни дыка эки билир, кижилерниң амыдыралынга киржип турганнар-даа болза, көңгүс билбес-даа дег. Кырган-ачамның ыдыктыглары барык-ла дөгерези хилинчек эдилеп чораан боор, ээреннерни дүжүр октап, Римниң хааннары-биле маргыжып чораан ужурунда, оларны хилинчектеп, өрттедип, оларның кежин диригге союп турган.
Чамдыкта кырган-ачам мынчалдыр күзеп олурар:
— Бо бажыңчыгашты оода беш чүс хире ажык келир кылдыр садыптарынга бурган дузалашкан болза аар, Хуулгаазын Чаяакчызы Николага мөргүл кылып, чүдүүр ийик мен!
Кырган-авам каттырып, меңээ чугаалаар:
— Никола бо кырган мугулайның бажыңын садар де, Николаның оон эки кандыг-даа ажылы чок де!
Кырган-ачамның шажын байырлалдарын даңзылаан бижиин мен элээн үр шыгжап чораан мен, ында ооң холу-биле бижээн янзы-бүрү демдеглелдери бар турган. Ол демдеглелдерде Иоаким болгаш Аннаның хүннериниң дужунда сарыг-кызыл будук-биле болгаш дорт үжүктер-биле: «Буянныглар халаптан камгаладылар» деп бижип каан болган.
Ол «халапты» мен билир мен: бүтпес оолдарынга дузалаар дугайында сагыш човааш, кырган-ачам чиижең хөөчү апарып, акша чээп келген улустуң салган эт-севин бүдүү хүлээп ап эгелээн. Бир-ле кижи ону билдирипкен, ынчангаш бир дүне полиция чиндиир дээш келген. Улуг дүвүрээзин болган, ынчалза-даа бүгү чүве өршээлдиг болган; кырган-ачам, хүн үнгүже чедир, тейлээш, эртен мен көрүп орумда, ол сөстерни шажын байырлалдарын даңзылаан дептеринге бижип каан чүве.
Кежээки чем мурнунда кырган-ачам мээң-биле Псалтырь, часослов ийикпе азы Ефрем Сиринниң аар номун номчуур турган, а кежээки чем соонда база катап тейлеп туруптар, ынчангаш кежээкиниң шыпшыңында муңгаргай билинген сөстер үр-ле дыңналып турган:
— «Эккелгеним, өргээним-не дөгерезин улуг хайыралыг, өлүр тын чок хаанга… Бисти янзы-бүрү боданыгдан айызап-ла өршээ… Мени чамдык кижилерден чаглактап хайырла, бурганым… Меңээ карак чажындан болгаш өлүрүмге, сактыышкындан өргүп көрем…»
А кырган-авам болганчок-ла мынча дээр:
— Ой, бо хүн хөлчок-ла туруптум! Тейлевейн чыдып аар боор мен…
Кырган-ачам мени хүрээже: субботаларда — кежээки мөргүлче, байырлалдарда — хүндүскү мөргүлче чедирер турган. Мен хүрээге кажан кандыг бурганга тейлеп турарын билир турган мен. Кечил биле хуурак кырган-ачамның бурганынга номчуп турар, а ырлаар кижилер кезээде кырган-авамның бурганынга ырлап турарлар болган.
Мен харын мээң сеткил-сагыжымны ийи аңгы кылдыр дүвүренчии-биле чарып турган бурганнарны чажымда ылгап турганымны каңдайы-биле чугаалап тур болбайн мен аан; ындыг-даа бол, кырган-ачамның бурганындан коргар болгаш, аңаа хөңнүм чок турган: ол бурган кымга-даа ынак эвес, бүгү-ле кижилерни шириин караа-биле хайгаараар, хамыктың мурнунда кижиниң бак, каржы, бачыттыг чоруун дилээр турган. Ол бурган кижиге бүзүревес, кезээде буруузун миннирин манаар болгаш кеземче көргүзеринге ынак дээрзи билдинип турган.
Ол хүннерде бурган дугайында сеткил, бодалдар мээң сагыжымның кол чеми, амыдыралымда эң-не чараш чүве турган, ынчанмыже чамдык бодалдар бодунуң каржы болгаш хирлиг чоруу-биле мени чүгле хомудадып, чүдексиндирер болгаш хорададыр турган. Мени долгандыр бүгү-ле чүүлдерниң эң-не экизи болгаш чырыы бурган турган — кырган-авамның бурганы, бүгү-ле дириг амытанның эргим өңнүү. Ынчангаш кырган-ачам ындыг эки бурганны канчап көрбейн турарыл деп айтырыг мени хөлзетпейн барып шыдавас турган.
Мени кудумчуже үндүрбейн турганнар, чүге дээрге кудумчу мени эмин эрттир хөлзедиптер, кудумчуга көрген чүвелеримден мен эзирий берген дег апаар болгаш чогуш-кырыш үндүрериниң барык-ла кезээде уржуу болуп турган мен. Мээң өөрүм чок турган, а кожаларывыстың оолдары меңээ адаан-өжээнниг турганнар, оларның мени Каширин деп адаарынга хөңнүм чок турган, а олар ону билип кааш, бот-боттарынга оон-даа артык алгыржыр турганнар:
— Кащей Каширинниң уруунуң оглу үнүп келди, көрүңер!
— Эттеңер ону!
Оон ам содаа эгелээр.
Мен бичии-даа болзумза, шыырак болгаш содаага эптиг турган мен, ол дугайын менче кезээде бөлүү-биле халдап турган дайзыннарым боттары безин миннип турганнар. Ындыг-даа бол, кудумчуга мени кезээде эттеп турганнар, ынчангаш мен бажыңга болганчок-ла думчуум бузук, эриннерим кезе шаптырып алган, арнымда көк черлерлиг, үсперленип калган болгаш довуракка борашкан чедип келир мен.
Кырган-авам коргуп, мени кээргеп уткуп алыр:
— Чүл, редька оглу, ам база чокшуп турдуң бе? Чүү деп чоор бо! Сени мен ол-бо холум-биле эттеп эгелээйн адыр…
Мээң арнымны чуп, көгере берген черлеримге чес чоостар салып, коргулчуннуг суук эм, бодяга чагбышаан, сургап эгелээр:
— Че, чоп үргүлчү чокшур кижи боор сен? Бажыңга томаанныг, а кудумчуга чүү-даа чүвеге дөмейлежир аргажок апаар! Ыядыр арның чок! Сени дашкаар үндүрбес кылдыр кырган-ачаңга чугаалаар мен…
Кырган-ачам мээң көк черлеримни көргеш, кажан-даа аттынмас, чүгле мынча дээр:
— Ам база-ла медальдарлыг сен бе? Сен, Аника-дайынчы, кудумчуже үнме, дыңнадың бе?
Бир эвес кудумчуда шыпшың болза, мен ынаар үнүксевес турган мен, ынчалза-даа бичии оолдарның хөглүг шимээнин дыңнап каанымда, кырган-ачамның хоруушкунун тоовайн, херим иштинден маңнап үне бээр мен. Көгертир шаптырган болгаш кежим сывыра кактырган черлеримге хомудавас турган болзумза, кудумчуга оларның оюннарының каржызын — мээң дыка эки билирим, билинместээже кылыктандыра бээр каржы чоруун көргеш, аажок хорадаар турган мен. Ол оолдар ыттар болгаш аскыр дагаалар чогуштуруп, диистер хилинчектеп, еврейлерниң өшкүлерин сывыртап, эзирик кижилерни, ядамыктарны болгаш хөктүг Карманда Өлүм Игошаны басты бээрге, туттунуп шыдавас турган мен.
Карманда Өлүм Игоша дээрге бедик, арган, дадара берген арган арнында кадыг дүктүг кижи, ол аар хой кежи тоннуг. Игоша кудумчуга күдүйүп алган чиктии кончуг чаяңайнып, черже, буттарының адаанче, ыыт чок кезе кайгап алгаш, кылаштап чоруур. Ооң бичии, муңгаргай карактарлыг шой арнын көргеш, корга аарак хүндүлээр мен, ол кижи бир-ле чүве дилеп чоруур чугула ажылдыг ышкаш, ынчангаш аңаа шаптык болган херээ чок деп бодаар мен.
А бичии оолдар ооң соондан маңнажып, ооң күдүгүр ооргазынче даштар дажап чоруурлар. Ол үр-ле оларны эскербээн дег болгаш кагарга, аарбаан дег кылаштап чоруур, оон доктаай бергеш, семдер бөрттүг бажын көдүрүп келгеш, бөргүн сирилээш холдары-биле эдип алгаш, чап-чаа-ла оттуп келген дег, ыңай-бээр көргүлээр.
— Игоша, Карманда Өлүм! Игош, кайнаар баарың ол? Көрем, карманыңда өлүм бар-дыр! — деп, бичии оолдар алгыржыр.
Ол кижи карманын сегирип алгаш, оон дүрген ээккеш, черден даш, токпак ыяш, довурак алгаш, узун холу-биле эпчок дап берип, карганып химиренир. Ол кезээде чүгле үш багай сөс-биле карганыр — карганыр сөс талазы-биле бичии оолдар оон ыракта артык. Чамдыкта ол оларның соондан аскаңайнып сүрерге, узун тону ооң маңнаарынга шаптыктай бээр, кургаг будук ышкаш кара холдары-биле чер даянып, кээп дүжүп чоруур. Бичии оолдар ооң быктын, ооргазын даштар-биле соккулап, а эң-не дидимнери чанынче маңнажып чеде бергеш, ооң бажынче бир адыш довуракты чажыпкаш, дезип чоруй баргылаарлар.
Кудумчуга каракка оон-даа артык чаржынчыг көстүр кижи мастер Григорий Иванович турган боор чадавас, ол мырыңай согурарып калган болгаш, бедик, кээргенчиг, үнү чок апарган черни бир кылдыр колданып чоруур. Ону бичии сарыг кадай холундан чедип чоруур, соңгалар дужунга доктаай бергеш, ол кадай кезээде кыдыынче көрүп алгаш, дыйылааш үн-биле шөйүп чугаалаар:
— Бурган өршээ, согур ядамык кижиге чүү-хөөден хайырлап көрүңер…
А Григорий Иванович ыыт чок турар. Ооң кара көстүктери бажың ханазынче, соңгаже, уткужуп келген кижиже дорт көрүп, будук сиңип калган холу-биле калбак салын оожум суйбап каап турар, ооң эриннери үргүлчү ыяк шыптына берген чоруур. Мен ону бо-ла көөр хиремде, ооң чаңгыс-даа үн үндүргенин дыңнаваан мен, ынчангаш ашактың ол ыыт чогунга муңгараар мен. Мен олче чоокшулап шыдавас турган мен, олче шуут чоокшулаваан мен, а ону көрүп каанымда, бажыңга маңнап чеде бергеш:
— Кудумчуда Григорий чоруп тур! — деп кырган-авамга чугаалаар мен.
— Ындыг бе? — деп, кырган-авам дүвүрей бергеш: — Ма, маңна, аңаа аппарып бер! — дээр.
Мен хорадап, чөрчүүр турган мен. Ынчаарымга, кырган-авам боду херим хаалгазының ындынче баргаш, тротуарга ооң-биле үр-ле чугаалажып турар. Григорий салын сирбеңнедип каттырымзааш, эвээш болгаш чаңгыс аай чугаалап турар.
Чамдыкта кырган-авам ону кухняже кел деп алгаш, шайладып, чемгерип каар.
Бир катап:
— Кайда мен? — деп, Григорий Иванович айтырган.
Кырган-авам мени кыйгырыпкан, ынчалза-даа мен дезип чоруй баргаш, токпак ыяштар артынче чашты берген мен, олче чоокшулап шыдавас турган мен — меңээ ооң мурнунга шыдажыр аргажок ыядынчыг, кырган-авамга база-ла ыядынчыг деп билип турган мен.
Григорийниң дугайында кырган-авам-биле чүгле чаңгыс катап чугаалашкан бис. Ону херим хаалгазының ындынче үдеп кааш, кырган-авам бажын согайтып алган херим ишти-биле оожум ыглап кылаштап орган. Мен чоокшулай бергеш, ооң холун тудуп алган мен.
— Сен оон чоп дезер сен? — деп, кырган-авам айтырды. — Ол сеңээ ынак, ол эки кижи-ле болгай…
— Кырган-ачам ону чоп чемгербезил? — деп, мен айтырдым.
— Кырган-ачаң бе?
Кырган-авам доктаай бергеш, мени бодунче чыпшыр тудуп алгаш, барык-ла сымыранган чыгыы, бүдүү билир чүве дег, чугаалады:
— Мээң сөзүмнү сактып чор: ол кижини дээш бурган бисти муңгаранчыг кылдыр ялалап каар эвеспе! Ялалап каар…
Кырган-авам часпаан: он чыл хире болганда, кырган-авам мөңгези-биле оожургай бергенде, кырган-ачам боду ядамык, угаан-сарыыл чок апарган соңгалар дужундан кээргенчиг диленип, хоорайның кудумчуларын кезип чоруп турган:
— Буянныг паштанчыларым, бичии хуужуурдан берип көрүңер, меңээ хуужуур болза аар! Эх силерни-даа…
Ооң шаандакы чораанындан чүгле муңгаранчыг, узун суук, сеткил-сагышты хайныктырып кээр сөзү арткан: «эх, силерни-даа…»
Игоша биле Григорий Ивановичиден аңгыда, Ворониха деп самыын-садар кадайны көргеш, кудумчудан дезип, муңгараар турган мен. Ол кадай байырлалдарда дыка улуг, элбер-самдар апарган эзирик көстүп кээр. Ол бир-ле онза кылаш-биле, сактырга, буттарын шимчетпес-даа дег, черге дегбейн, булут дег шимчеп бар чыда, ыят чок ырлар алгырып чоруур. Аңаа ужуражып келген улус оон чаштынар дээш, бажыңнарның хаалгаларынче, азыглар артынче, садыгларже кире бергилээр — ол кадай кудумчуну ширбип чораан дег боор. Ооң арны барык-ла көк, ыйлаңгы дег үрдүне берген чоруур, улуг куу карактарын коргунчуг-даа, каттырынчыг-даа кылдыр аңгайтыр көрүп алган чоруур. А чамдыкта ол ыглап, кускуннап чоруур:
— Уругларым, кайда силер?
— Чүл ол ? — деп, мен кырган-авамдан айтырар мен.
— Сен ону билип чоор сен! — деп, кырган-авам муңгаргай харыылаан. Ынчалза-даа кысказы-биле чугаалап берген: ол херээжен кижиниң ашаа Воронов деп дүжүмет чораан, ол кижи өске бедик дужаал алыксай бергеш, кадайын бодунуң даргазынга садыпкан, а оозу ону бир-ле черже аппарган. Ынчангаш ол херээжен кижи бажыңынга, ийи чыл болганда, ээп кээрге, ийи оглу биле кызы өлүп каан болган, а ашаа албанның акшазын көзерлеп алзыпкаш, кара-бажыңда олурган. Оон ол херээжен кижи улуг ажыг-шүжүүнден арага ижип, тояап, чалчык-бузук кылып чоруп берген. Байырлал санында-ла кежээликтей ону полиция тудуп алгаш баар…
Чок, кудумчуга чоруурунуң орнунга бажыңга органы эки. Ылаңгыя, дүштеки чем сөөлүнүң шактарында Яков даайымның мастерскаязынче кырган-ачам чоруй барганда, кырган-авам соңга чанынга олура, меңээ солун тоолдар, төөгүлер, ачамның дугайын чугаалап берип турган үелеринде кончуг эки турган.
Кырган-авам диистен камгалап алган кара-баарзыктың сына берген чалгынын кезип каапкаш, одура ызыртыпкан даванынга ыяш бутту хөлчок эки кылып берген, ынчангаш ол кушту эмнээш, ону чугаалап өөредип турган. Кырган-авам соңга чаагында хана карак кажааның баарынга бир шак хире хөмүр дег кара кушка чоон үнү-биле чугаалап-ла турар:
— Че, «кара-баарзыкка кадыктан!» деп диле.
Кара-баарзык каттырынчыг борбак орлан карактары-биле кырган-авамче хыйыртап көргеш, ыяш даваны-биле хана карак кажааның дүвүн соктап, мойнун сунупкаш, сыгырга дег сыгырып, кээрген болгаш хек өттүнүп, диис өттүнерин оралдажып, ыт улуурун өттүнгүлээр, а кижи чугаазын өттүнүп шыдавас болган.
— Сен тенектенмейн көрем! — деп, кырган-авам аңаа шириин чугаалаар. — «Кара-баарзыкка кадыктан!» деп сен чугаала даан.
Чүглүг кара «сарбашкын» кырган-авамның сөстери-биле дөмей бир-ле чүвени уюкталдыр алгырыптарга, кырган-авам өөрүшкүлүг каттырып, ол кушка тараа-биле хайындырган кадыкты салаа бажынга бергеш, мынча дээр:
— Сен кулугурну мен билир мен. Овуузуннуг сен чүнү-даа шыдаар сен, чүнү-даа билир сен!
Кырган-авам кара-баарзыкты өөредип алган болбазыкпе: элээн үр болганда, кара-баарзык кадыкты элээн тода дилеп турар апарган база, кырган-авамны көрүп каанда, «экии-и!» дээн хевирлиг бир-ле чүве эдер.
Баштай ол кырган-ачамның өрээлинге турган, ынчалза-даа удаваанда кырган-ачам ону бисче, чердакче, сывырыпкан, чүге дээрге кара-баарзык кырган-ачамны кочулап өөрени берген. Кырган-ачам маанай сөстерин тода адап эгелээрге, ол куш сарыг хаайын хана карак кажаазын өттүр сунуп алгаш, мынчалдыр сыгырып эгелээр:
— Тью, тью, тью-иррь, ту-иррь, ти-иррь, тью-уу!
Кырган-ачамга ол хомуданчыг болган. Бир катап кырган-ачам маанайын соксадып кааш, будун тепсей каапкаш, коргунчуг алгыра берген:
— Бо шулбусту алгаш бар, соп кааптар мен!
Бажыңывыста солун чүве хөй, хөглүг чүве хөй-даа болза, чамдыкта мен кайгамчыктыг муңгаралга туттуруп, бүгү бодумче бир-ле аар чүве куттулуп келген дег болган соонда, карактарым көзүлбестеп, кулактарым дыңналбастап, согур болгаш өлүг чыгыы, бир-ле караңгы ханы тамы иштинде дег, үр-ле чурттап чоруур мен…