Бызаңчының даңгына кызы

(Сарыг-Хаа Кыргыс Ойдупович  ыткан) 
Арат-чоннуң айбызын кылыр, артык  шевер чазаныкчы боордан аңгы,  азыраан малы-даа чок, чаңгыс көк инектиг, чаңгыс көк хавалыг,  оон өске чүзү-даа чок  ашак-кадай ийи чурттап чоруп-тур оо!
Кадайы-даа кара чааскаан өөн ээлээр, ашак арыг кирип, аптара-хааржаан чазаныр,  мындыг чүве иргин.
Кадайы оргаш:
– Бис ийи улус-чон чок,  ээн эзимде аптара-хааржак чазаар,  бо-ла-дыр бис. Сен ыяш-биле чугаалажыр ажылың кылып алгаш, хөглүг чедип кээр. Мен муңгарап, чааскаанзыраар,  мындыг кижи-дир мен. Сен меңээ эш кылдыр көөр даңгына кыстан чазап берип көр – деп ээрежип-тир.
Ашак оргаш:
– Аа,  ол-даа чөп-түр – дээш,  мурнундан көөрге,  хүн херелдиг, соондан көөрге,  ай херелдиг,  аажок чараш даңгына чазааш,  будааш,  торгу-маңнык хеп-биле хепкерип,  каастааш, дөңмээнге бүдүү база кааптарга,  хүлүмзүрүп,  каттыра кааптар,  кайгамчык даңгына бооп-тур оо.
Ажы-төлү-даа чок,  аалын ээлеп орар,  аргажокка чалгаарап,  муңгарап орар кадай  ам чааскаанзыравас,  алдын даңгына кыстыг бооп,  оозу-биле езулуг эштиг кижи дег, хөөрежип-чугаалажыр, ойнаар-кызын чассыдып, чандан изиг түлүк  хөөрежип орар, мындыг бооп-тур.
Бир-ле хүн Караты-Хаанның тайжызы*  аңын аңнап,  арга кирип чорааш, багай өгге кээп-тир.
Өг даштындан дыңнаарга, өгде ийи кижи хөөрежир. Кирип кээрге,  кайгамчык даңгына кыстыг ирей-кадай бооп-тур. Хаанның тайжызы тура кайгааш,  туруп берип-тир. Өөрү келгеш, тайжыны үндүрүп алгаш, чана бээрге, тайжы чана бергеш:
– Бызаңчы ашак-кадайның кара чаңгыс даңгына кызы бар-дыр. Ону кудалап бербес болзуңарза,  чидиг бижектиң бизинден, чиңге багның бажындан баар мен, ачай, авай  – дээш,  ээрежип туруп берип-тир.
Хаан ашак-кадай бызаңчының уруун кудалап эгелеп-тир. Бызаңчы ашак оргаш:
– Болбас-даа, болур-даа деп,  чүү дээр бис, хайыраатылар – деп каап-тыр.
Ашак кудалары чоруй баарга:
– Ам чурттаарывыс болган-дыр, кадай.
Эккеп берген чемин төдү ижип-чип алгаш, «Боор-ла ыйнаан» кылдыр бодааш:
– Айның-хүннүң экизинде аппарып бээр-ле бис,  кудалар – дээш, чыдып каап-тыр.
Кудалары чоруй баарга, ашак:
– Ам-на ат болган улус тур бис, кадай. Айның-хүннүң чаазында аппарып бээр бооп-тур ийин. Ооң соонда  кайнаар  бир черже дезип-даа боор-ла ыйнаан – дээш, аъжы-чемин ижип-чип,  аптара-хааржак кылыр ажылын соскап каан-дыр эвеспе.
Ынчап турда, санныг хонуктар чедип кээрге,  ыяш уруун аразынга аргажып, көк хавазы-биле,  көк инээ-биле  катай алгаш,  оол-кыстың өөнге киирип бергеш, инээн, хавазын коданга кииргеш:
– Бистиң уруувус бурган хуулгаазын уруг чүве. Бир айның үжен хонуунда бурган бооп хуулар. Ам хуула бергени ол. Ооң чанынга хөлзеп болбас – дээш,  өөнге шоочаладып кааш,  ашак-кадай хаанның аъш-чемин чүктеп алгаш, чана берип-тирлер.
Ай чурттап,  он беш хонуп чорда, оол кадайын барып шенеп көөрге, ыяш-ла бооп-тур. Оол ооң соонда  өлүг дарийгиниң аразы бооп,  дыка муңгарап чоруур апарган-дыр.
Ооң соонда Караты-Хаан оглунуң ол ажыын билип кааш:
– Тии чок, найыр-наадымга кедер,  кара торгу тондан даарадып бер – дээш,  кадайын албадаарга, хаанның кадайы:
– Ол кайыын боор,  ынчап болбас – деп турда-ла,  кара торгу тон быштыргаш, ыяш керниниң кырызынга салып кааш, оон катап шоочалап каан чүве иргин.
Көк хавазы улустуң чигзинип, «Ам бир элдеп болур-ла боор»  деп, каразып турар каразын хүннүң-не өглер кезип, улус сөзү дыңнап турар.  Хаважык дыңнап алгаш,  көк инээнге чугаалап-тыр. Көк инек тургаш:
– Ындыг болза,  хана караандан киргеш, меңээ эккеп бер! – дээш,  эккелдирип алгаш,  даңны аскы кара торгу тонну дайнааш,  чыдыпкан иргин.
Хаважык:
– Ам дүрген чип көр,  даң аткалакта, дургуннаалы – деп турда,  инек тоовас бооп-тур.
Чер чырып орда,  инээ кузуптарга,  тии чок кара торгу тон бооп-тур оо! Кончуг таптыг дүргеш,  демги чазык торгу турган черге салып каан.
Караты-Хаанның кадайы өөн ажыткаш,  кирип келгеш, көөрге,   кайгамчыктыг кара торгу тонун  тии чокка даарап каан бооп-тур.
Кадай иштинде өөрүп,  ашаанга эп чок сунуп-даа,  көрүп оруп-тур оо!
Ийи-үш хонуп чорда,  хаважык улам-на дүвүреп,  улус аскы кадарып,  хүннүң-не  көк инээ кээрге-ле,  шөлээн черге чугаалаар бооп, «Ам-на дургуннаар өй келди»  деп, инээ чугаалаар бооп-тур.
– Сен Караты-Хаанның өө удуй бээрге,  ынаар киргеш, сыдым аргамчызын оорлап эккел. Ооң соонда  ыяш даңгынавысты сыдым-биле долгандыр ораагаш, аргамчының ужун мээң мойнумга сувут – дээрге,  хаважык  өгже киргеш,  инекке ораап берген.
Өг доразынга чедир сөөртүп алгаш,  ооң соонда өгнү инек мыйызы-биле кагып,  көдүргеш,  ыяш даңгынаны өгден үндүрүп алгаш,  идик-хевин болгаш сава-сайыдын уу чаза дайнап чип эгелей берген.  Даң чырып орда, даңгынаны инек төдү чип каапкаш,  кузар орта,  кайгамчык чаагай алдын даңгына бооп,  уруг бодарап*  кээп-тир оо!
Ооң соонда ай-хүн үнүп келген ышкаш болган соонда, дээрден алдын челдиг, алдын кудуруктуг,  кайгамчык ай-хүн дег,  алдын эзер-чүгенниг кончуг аът дүжүп келгеш,  даңгынаны мундуруп алгаш, хаважык болгаш көк инек суглар аалынче чанып келгеннер иргин.
Аалынга чедип кээрге, алдын аъттыг, алдын даңгыналыг, азарганчыг бай ашак-кадай бооп-турлар.
Ынчангаштың ам-на алдын даңгынаны езулуг чаагай эдин, малын үскеш, Караты-Хаанның тайжызынга алдын даңгына кылдыр берип каап-тыр оо!
Ажы-төлү чок ашак-кадайның амы-тынын ышкынары чыгыы коргуушкундан ынчаар чидип,  кайгамчыктыг алдын даңгыназы,  өртемчей кырында аңаа деңнежир өндүр чаагай даңгына кыс чок,  өөрүп ханмас  чуртталгазын тудуп, ада-иезин аныяк чалыы кылдыр хуулдуруп алгаш,  Караты-Хаан  күрүзүнүң чартыын ээлеп,  улуг бай ашак-кадай оюн оя, чигин чире чурттап чоруй барып-тыр оо!