Дүшчү Өскүс-оол

(Хомушку Успуң Манчый-оолович  ыткан) 
Соонда, мурнунда төрээн дуңмазы-даа чок, элеңги-түреңги, сарыг-кидис хевенектиг,  чер улчуп чоруур  Өскүс-оол чурттап чораан чүвең иргин.
Чай боорга, аалдардан сарыг-суглап ижер, кыш боорга,  байлардан бора-мүннеп ижер оолак чүве-дир эвеспе.
Улуг хемниң уну-биле, кыска хемниң кыйыы-биле базып олурарга,  чокпак кара тал турган. Ол  талдың баарынга:
– Эки дүштер бер! – дээш,  удуп чыдып алган-дыр.
Шыыгайндыр удуй бергеш, дүжеп чыдарга, ол хемни өрү алыр болза, эки чүве көөр болуп-тур эвеспе.
Эртенинде туруп алгаш,  хемни өрү кыш боорга, хыраазындан, чай боорга, шалыңындан билип, шыргай арыгга өрү өскеп-ле олурган. Ыяш ойбаандан бакылап кээрге, бир-ле черде ыш буруңайнып турар бооп-тур. Чедип келирге,  улуг чадыр туруп-тур. 
Иштинге кире бээрге, чөнүк кадай олурган. Өскүс-оол:
– Экии, авай! – деп мендилээн.
Ол:
– Экии, оглум! Кайыын келген, кайы хаанныг оглум боор сен? – деп айтырган.
– Элеңги-түреңги Өскүс-оол мен, авай – деп харыылаарга, кадайның өөрүшкүзү хайныгып:
– Мынчага назылаажемге дээр  мени кым-даа «Авай» деп көрбээн чүве, чүү кончуг аскың чымчак оглум боор сен – деп-тир.
– Мынча чүнү кылып олурарың ол, авай? – деп айтырган.
– Үш шажын төөгүзүн манап олур мен, оглум – деп-тир.
– Чаа, оглум, бо чадырның дөрүнге чедип келем – дээн: – Улуг оңгардан казып көрем – деп-тир.
Өскүс-оол бажы көзүлбестээже чедир  казып-ла турган.
– Чаа, оглум, ам болзун! – дээш,  чөнүк кадай оңгар иштинче кирерге, ооң белинден бооп-тур.
– Дөө шууруунну*  мээң кырымдан кедире каг, оглум – дээн.
Өскүс-оол чадыр кыдыынга турган кара шууруунну кадайның бажындан кедиргеш типкен. Кадай:
– Дөө чес шылапчаны*  кырымче шылапчалай каг, оглум – дээн.
Өскүс-оол чес шылапчаны көдүргеш, шуурууннуң кырынга типкен. 
Кадайдан:
– Ам шылапчага сугдан кут, оглум – дээн:
– Сугнуң кырынга мээң дөжээм кырында сескиирге*  кежи кара бөрттү салдадыр эвес сен бе, оглум – деп-тир.
Элээн болганда:
– Ээй,  Өскүс-оол, шорганың аскынга кел – деп кыйгырган.
– Чаа, оглум, кайывыстың-даа төөгүвүс келген-дир – деп-тир. 
– Чүгле мээң дугайымда кымга-даа сөглеп болбас эвеспе. Ындыг болза, оглум, хүн үнер чүкте Хүн-Хаан деп хаан бар, олдува чоруптар сен. Үстүү оранның улузу база ында. Ортаакы сарайын шажынның улузу база ында, бүгүзү-биле. Алдыы оранның Ус сес аймааның улузу база ында. Үш оранның  үш ыттың дүгү дег  хөй чон ында чыылган. Ында кода-хоорайның ортузундан бедип үнген, дээр-биле деңнешкен  алдыы суурга бар. Хаанның кара чаңгыс уруу ында. Эргээниң сөөгү дег, баарының көгү дег,  эргелиг-чассыг уруун хаан чүс таңныылга кадагаладып каан. Олар шупту  чаңгыс кижи дег, дөмей, таныттынмас улус-тур. Үш оранның улузу хаанның чаңгыс даңгыназын танып алыр дээш, үш үеде чадашкан туруп турар эвеспе. Сен  чүс даңгына селгүүстеп чорааш, дуганче кирип чыдырда, соондан чазыг чок  санааш, тозан тос дугаар дарийгини сегирип алыр сен – деп чагаан.
Өскүс-оол элеп-түреп чорааш, хүн үнер чүкте Хүн-Хаанның кодазынга чеде берип-тир эвеспе. Ол дуганның иштинден чүс даңгына үнгеш, селгүүстээш, дедир кире бергеннер.
Өскүс-оол оларның селгүүстээр черинге оңгу казып алгаш, кедеп чыдарга, эртенинде чүс даңгына селгүүстеп каапкаш, дуганынче ээпкеннер.
Күжүр Өскүс-оол соондан эгелеп, тозан тоска чедир санап-санап, тозан тос  дугаар даңгынаның эдээнден сегирип алгаш, салдынмайн-на барган.
Кончуг-даа дошкун даңгына бооп-тур. Багай Өскүс-оолду делегейни дээскиндир сөөрткеш, дуганынче киир сөөртү берип-тир.
Үш өртемчейниң  үш ыттың дүгү дег  амытан чону хаанга барып билдире берип-тир эвеспе.
– Даңгынада бужар чүве келди. Канчаарыл, чоорул, хааным? – деп, шивишкин барып ээрешкен.
Өскүс-оол багай сарыг хевенээн, сазаң идик-хевин* уштуп октапкаш, даңгынадан дилээн:
– Хаан кижиниң хеви-биле мени хепкер, хаан шинчим көрүп көр, шымда – деп-тир.
Даңгына аңаа кара саар идик кедирген, камбы-хелиң чүвүр*  кедиргеш, кара дайыс* кур куржаан, кара кандаазын* кедиргеш, кара минчи* бөрт кедирген туруп-тур.
Күжүр  Өскүс-оолду кижи деп таныыр аргажок, ай-хүн херелдиг, опан-чипен хаан апарган. Хаан шинчи киргеш, хаанның казак кара ширээзинде дүш чок  саадап каапкан олурган.
Хүн-Хаан олургаш:
– Хопчу кара судурну* бээр эккелиңер, шымдаңар-дектеңер! – деп чарлык болган.
Ол судурну ажып олурарга, хаанның даңгыназын чер белдиг, шууруун хөректиг, чес баштыг, суг мээлиг, сескиирге кара бөрттүг кижи сөглээн бооп-тур.
– Ындыг кижи ортаакы сарайын шажынның улузунда бар бе, дораан барып илередип эккелиңер!  – дээш, дөрт чүкче элчи халыскан.
Дөрт элчи ак-маа*  четпейн,  ол өртемчейни быт салыр чер арттырбайн,  дилеп-дилеп кээрге,  ындыг кижи чок бооп-тур.
– Үстүү оранда ындыг кижи бар бе? – дээш,  дөрт оранче бижик өргүп дилээн.
Үстүү оранның улузу:
– Бистиң бо оранда чер белдиг, шууруун хөректиг, чес баштыг, суг мээлиг, сескиирге кара бөрттүг кижи чок – деп бижээннер.
Ам, «Алдыы оранда ындыг кижи бар бе?» дээш, бижик өргүп, дилээн.  Харыызынга «Ында ындыг кижи чок» дээн болган.
Хаан ажынгаш, тура халааш, хопчу кара судурун:
– Бо-даа бүтпээн-дир – дээш, сугдува урупкан чүвең иргин.
Хунан кара хой маңнап келгеш, сугда бадып чыткан судурну дозуп чипкеш, маңнап чоруй барган-дыр оо! Ынчангаш  «Хунан кара хойнуң чарнын оккуларга,  чүве мегелевес» деп чугаа оон тывылган чүве дээн.
Хаан уруунуң шил бажыңынга баарга,  казак кара ширээзиниң кырында хаан оол саадап каапкан олурган.
– Үш оранның  үш ыт дүгү дег   хөй чон тып чадаан кызымны тып алган, берге-ле күдээм сен-дир сен але! – дээш, Өскүс-оолду хаан чедип алгаш, өргээзинче апарган.
Хаан хамык ара-албатызын бөлдүргеш:
– Тозан аът долганып четпес  өгден тигиңер!– дээн.
– Эттиң ортузундан эттен, малдың ортузундан малдан үзүңер, албаты чоннуң ортузундан албаты чондан үзүңер! – дээн.
Хүн-Хаанның кода-суурунга болуп көрбээн  улуг дой хайнып үнген. Ортаакы сарайын шажынның улузу улуг куда-дойну ушкарып-башкарып, Хүн-Хаанның уруун  Өскүс-оолга дүгдеп берипкен,  мындыг чүвең иргин.
Хаан каты  Өскүс-оол хаанга чагыг-сөзүн берип, чарлык болуп-тур эвеспе:
– Мээң кара чаңгыс, кара баарым көгү болган кызымны алдың, эки күдээм болдуң.  Ам бо диптиң бир булуңун чагырып,  хаан төрезин тут! – дээн.
– Чаа,  мен көжер черимче көжүп чорууйн, хаан катым __  дээш, Өскүс-оол хаан ара-албатызын эдерткеш, эт-севин чүдүргеш,  чөнүк иезиниң аалының чоогунга хонар дээш,  көжүп чоруп каан.
Багай иезиниң чадырынга ай-хүн херелдиг кадынын эдертип алгаш, чеде бээрге, чөнүк иези амырап-өөрүп:
– Күжүр оглумну көр, мен ышкаш,  үш оранда чок кернимни эккелдиң бе? – деп-тир.
– Арыгче маңнап киргеш,  кавайдан чазап эккел, оглум – дээн.
Өскүс-оол  арыгга баргаш, хадың, хаак ыяштардан кавай чазап эккелген.
– Ам мени кавай-ла, оглум – деп-тир.
Иезин кавайлап каарга, чаш уруг ышкаш,  ыглап чыткан.
– Үш чылга чедир мени калчан ак хураганның кудуруу-биле эмискиктеп азыраар сен, оглум – деп чыткан.
Үш чылдың нүүрү болганда, чөнүк кадай чаш уруг апарган:
– Соңгу ачы-үрениң кижилери ажы-төлүн кавайлап өстүрер болзун! –  деп йөрээл  салгаш, ырлап эгелээн:
Өпей, өпей, өпейлеңим,
Кавай,  кавай, кавайлаңым,
Сайыр аксынга сайзанактап ойнаар болзун!
Ой аксынга оюн, тоглаа көргүзер болзун! – деп.
Ынчангаш  чаш уругну кавайлаар, хураган кудуруу-биле эмистиктээр,  оюн-тоглаага өөредир болган чүве-дир.
Тоол төндү, тоолчу дыштанзын!
Бо тоолду адавыстан дыңнаан мен.