Өскүс-оол

(Күжүгет Токтак-оол Сазыы-Бүдүпович ыткан)
 
Чаа,  эртенгиниң эртезинде, бурунгунуң мурнунда, калбак чүве хадып, борбак чүве чуглуп турар шагда чүвең иргин.
Чиңге-Кара хемниң аксын чурттаан ийи өскүс оол чораан.
Тос эртемниг тос алышкы улус иргин.
– Че, сен тос эртемниг тос алышкының тос эртеминге өөренип алгаш кел –  дээн.
Ол дуңмазын ол улус эртеминге-даа өөретпейн,  суг устуруп, паш паштадып туруп берген.
Ол аразында ажылдап турда,  үш чыл болган.
Шыяан, ол ажылдап турда, хол-буду хорлап, одурлуп, кандыг-даа эртемге өөренмейн, үш чыл болгаш, дедир чоруй барып-тыр.
Акыларынга келгеш:
– Мен элеп-түрээш, чедип келдим, акыларым – дээн.
Бир акызы тургаш:
– Ындыг болза, сен бажыңыңны ээлеп тур. Мен эртемге өөренип алгаш, келийн – деп-тир.
Дуңмазы:
– Ындыг болза, акым,  куу бажыңга кире бергеш,  үр болгаш, үнүп келир улус чораан – дээн.
Акызы тос эртемге өөренир дээш келирге, бажыңы шоочалыг болган.
Ыңай-бээр көөрге, кижи-даа көзүлбес, чажырып каан дүлгүүрүн алгаш, бажыңын ажыдып ап-тыр. Ажыдып аарга,  борбак кылагар чүве чыткан.
Ол борбак кара чүвеге дээптерге, «бел болуйн» дээрге, мезил болу бээр,  ындыг болуп-тур.
Демги кижи ам-даа көзүлбес, сес алышкы аңнап чоруй барып-тыр.
Акылары аңнап чоруй баарга, борбак чүвени көрген оол,  демги борбак кара чүвени «чүстүг сиген сый баспас, чүзүн-бүрүн чыраалаар, эзер-чүгенниг, шокар аът бол!»  дээрге,  аът болу берген.
Оол хонгаш, эртенинде туруп кээрге, кончуг чараш аъттыг кижи халдып олурган.
– Аъдыңарның чаражын,  мунуп болур ирги бе? – дээрге:
– Кижи мунмас мал кайда боор, мунуңар!  – дээш, мундурупкан.
– Тос өскүс оолдуң бирээзинге мундуруптарга,  хап-ла каан.
Ол хап чорааш, акыларының бараанын көрүп каан.
Акылары дуңмазын танып кааннар. Танып кааш, мындыг кыйгы салганнар:
– Аътты чүге мунуп тур сен, куу бажыңга сувут! – деп алгырышканнар.
Өскүс-оол тургаш:
– «Шап-ла шаап»  деп, акыларың сени ынча деп алгыржып тур – дээн.
Хеймер дуңмазы шаап бар чыдарда, аъды октапкан, оолдуң аъдын Өскүс-оол мунуп алгаш,  дедир чорупкан.
Тос алышкы дораан-на эзир болуп алгаш,  сүрүп чорупканнар.
Тос эзирге шыдашпайн,  күжүр Өскүс-оол хартыга болуп хуулуп алгаш,  ужуп чоруп олургаш, тос алышкы тос хартыга болу бергеш,  сүрүп чоруп олурганнар.
Ол ынчап чорааш,  бел болуп,  сугже кире бээр орта,  тос хартыга бел болуп алгаш,  соонче сүрүп кире бергеннер.
Ол-ла ынчап девидеп чыдарда,  суг иштинде докпак байлаңнары тургаш, докпак байлаңнары болуп алгаш,  аразынче кире берген.
Тос алышкы ам-на тыппайн, алаагып туруп берип турлар.
Тос алышкының бирээзин тургаш:
–  Өскүс-оол моон ырап кайнаар-даа барбас, чыды мында-дыр –   дээш,  дилеп туруп берген.
Дилеп туруп бээрге,  Өскүс-оол дүктүг ары болуп алгаш, дээрже ужуп үне берген.
Тос алышкы дүктүг ары болуп алгаш,  соонче сүргеш чорупканнар.
Өскүс-оол ам черле көңгүс шыдашпас апарган. Шыдашпас апаргаш,  куйда лама кижиниң бажыңынче кире берген.
Бажыңында лама олурган:
– Мээң тыным ап көр, алышкыга өлүртүр четтим – дээн.
Лама чем ижип олургаш,  аяанче киир тарбыдапкан.
Тос алышкы боттары болуп,  ламаның бажыңынга кирип келгеш:
–  Өскүс-оолду көрдүң бе, башкы? – дээннер:
Лама:
– Чок, Өскүс-оолду көрбедим – дээн.
Алышкыларның эң улуу:
– Че, чоруулуңар – дээрге, оолдарның эң хеймери:
– Өскүс-оолдуң чыды мында-дыр –  дээш, олуруп берген.
Биче оол олургаш:
– Башкының кундагазын көрүп болур ирги бе? – дээн.
Ынча дээрге,  демги лама эрегезин бүүрээндиве киир тарбыдапкаш, аяан тутсуп берген.
Аяан тутсуп бээрге, аяанда чок болган.
Демги лама Өскүс-оолду эрегезинге чыпшыр тарбыдап алган.
Бичии оол олургаш:
– Башкының эрегезин көрүп болур ирги бе? –  дээн:
Лама Өскүс-оолду селемеже чыпшыр согупкаш, эрегезин тутсуп берген.
Эрегезин тутсуп бээрге,  тос алышкы шупту көрген,  чүү-даа чок болган.
Тос алышкы:
– Ам чеже дилээр бис,  ам черле чоруулуңар – дээш, тос эзир болуп хуулуп алгаш,  чоруй барганнар.
Өскүс-оол селемеге артып калган.
Хорадаан Өскүс-оол селемезин тудуп алгаш, эзир болуп хуулуп алган тос алышкыны сүре берген.
Тос алышкылар Өскүс-оол соондан кел чыдырда көрүп кааш:
– Кулугурну  ам-на өлүрер-дир – дээш, дедир келгеш,  сүрүп бар чыдырда,  күжүр Өкүс-оол тос алышкының бажын селеме-биле одура шаапкан. Тос алышкы өлүп калганнар.
Оон ам чүү боор, күжүр  Өскүс-оол ламазынга дедир халдып келген.
Лама:
– Чүнү канчап чор сен, Өскүс-оол? – дээн.
– Мен болза  тос алышкының бажын оора шаап кагдым, башкы – дээн.
Лама:
– Сен кончуг-ла буруулуг чүвени кылган-дыр сен, ынчангаш сени мен айбылаар апарган-дыр мен – дээн.
Өскүс-оол:
– Башкы кижи айбылаанда,  Өскүс-оол мен удурланмас-тыр мен – дээн.
Лама:
– Аккан сугнуң аайы-биле, ускан сугнуң уу-биле чоруп олурарыңга,  сандан ыяш турар. Сандан ыяштың бажында алдын бурган саадаан чүве. Ол бурганны чалап эккеп бер –  дээн.
Ала таарын шарааш,  чүктепкеш, чорупкан.
Сандан ыяш бажында бурганга чедип кээрге,  бурганы ынавайн олурган. Бурган ынаваска, сандан ыяшты кезе берген. Ыяшты кезе бээрге, алдын бурган дүжүп келген.
Күжүр Өскүс-оол бурганны ала таарынга шарааш, чорупкан. Ол чоруп олургаш,  эдик-хеви элеп, аштап-суксап чоруп олурган.
Бурганы:
– Сен черле чүве чугаалавас, чаңгыс чүведен чугаалап көрем –  дээрге,  бажын согайтыр силгиир болган.
Бурган Өскүс-оолдан чаңгыс сөс чугааладыр дээш, чадап каан. Элеп-түреп, кыштап албастааш, үңгеп чоруп олурган.
Бир-ле үңгеп чоруп олурда,  аалы чоокшулап келген болган.
Бурган:
– Черле канчап барган кижи боор сен, Өскүс-оол? Оода чаңгыс чүведен чугаалап көрем –  дээн.
Өскүс-оол бажын согайтып каан.
Бурган:
– Тоолдап берейн  – дээш, тоолдап эгелээн:
«Шыяан, Чавадыр-хаан, Сайын-Херел хааннарның кудуу када берген. Ол хааннар лама кижиден авырал кылырга, мынча дээн:
– Бир эвес ол кудуктарже Сайын-Херел биле Чаваадыр ийи оглун суптар болза,  оон суг үнүп болур – дээн.
Ам канчаар,  суксап өлүр эвес, ийи хаан ийи оглун суг алыры-биле оолдарын кудукче супкан.
Оолдарны кудукче суптары билек-ле, (ол кудуктан суг үнмейн чыткан чылдагааны болза,  ол кудук иштинде алды баштыг Авырга моос ооң суун пактап бооп чыткан).
Демги ийи оол ол моосту өлүрүп каарга, кудуктан суг кайтыгып келген.
Демги оолдар «ада-иелеривис бисти дилеп, хомудап, ыглажып олурлар боор» дээш,  ада-иезиниң аалынга чеде бергеннер.
Даштыгаа кайызының-даа ада-иези хомудавайн, мынча деп олурганнар.
«Суг чогу кончуг болгай, кижи-даа өлүр, амытан мал-маганывыс-даа чок болур. Ийи оол хамаан эвес, ам төрүп-божуп алыр-ла бис ыйнаан» деп чугаалажып олурганын дыңнааш,  ийи оол хорадааш,  баш углаан черинче чоруп бергеннер.
Ол-ла ынчап чоруп олурда,  курлаандан довурак деңнешкен ийи аза чокшуп турган.
Оолдар:
– Бо чүге мынчап чокшуп турар улус силер? – дээрге, азалар:
– Бо сагаан даяк деп чүве булаажып тур бис.  Сагаан даяк болза кижиниң  сагынган черинге чедирер чүве  – дээннер.
Ийи оол тургаш:
– Силерниң херээңерни бис шиитпирлеп берээлиңер. Бистиң сүмевиске кирер силер бе? – дээннер.
Азалар:
–  Шиидип берип көрүңер  – дээн.
Ынчаарга азалар чер-дээрниң кыдыынче чарышкаш кээрге, ийи оол ийи азаның сагаан даяан ап алгаш,  чорупкан болганнар. Азалар ынчап ол ийи оолга мегеледип ап-тыр.
Шыяан,  ийи оол ол чоруп олургаш, сагаан даяан черге шашкаш, «сагынган чериңге бисти чедирип көр»  дээш,  удуп чыдып алганнар.
Удааш оттуп кээрге,  бир-ле оранда келген болганнар.
Ол черге кээрге,  база-ла ийи аза чокшуп турган.
Оолдар:
– Бо чүге чокшуп турар улус силер? – дээрге:
– Алдын-багбыр деп чүве булаашкаш,  чокшуп тур бис. Бо чүвениң херээ болза, ааржы-саржаг, бо үзүм-чигир, боова-боорзак төктү бээр чүве – дээн.
Оон оолдар ол ийи азаны чер-дээрниң кыдыынче маргыштырып чорудупкаш,  алдын-багбырын ап алгаш чорупканнар.
Оолдар ам бир сагаан-даяк, бир алдын-багбырлыг болганнар. Бирээзи сагынган черинге чедирер, бирээзи аштай бээрге, аъжы-чемин бээр мындыг.
Шыяан,  оолдар оон ыңай кылаштажып чоруурга,  ийи аза бөрт булаажып турганнар.
Оолдар:
– Бөрттү чүге булаажып тур силер, бөргүңерниң эртеми чүл? – дээн.
Азалар тургаш:
– Алдын, дидим бөрттер кеткеш, кижи кижи караанга көзүлбес чүве  –  дээннер.
Оолдар:
– Ындыг болза,  бис бо ийи бөрттү тудуп тураалыңар. Силер чер-дээрниң кыдыынга чедир чарышкаш, келиңер. Кайыңар эртерил, ол бөрттү алыр силер –  дээн.
Азалар чаржып келирге, оолдар бөрттү алгаш, чоруй барган болганнар.
Ол-ла чоруп чорда,  хам-ыяшты хөй чон дагып турган.
Демги оолдар бөргүн кедиптерге,  чаңгыс оол апаргаш, ол кыштааш,  чон чанынга келирге,  тон, бөрт азып каан. Оолдар бөрттү, тонну ап алыр дээш,  ыяш бажынче үне бергеннер. Ону оорлап чыткаш,  будук сыйлы бээр орта,  оол кээп дүшкен.
Чон:
–  Дээрден баткан ыдыктыг кижи-дир –  дээш,  хаан кылып алган.
Шыяан,  ол коданга хаан кижи чүгле үш хонар, ол үш хонгаш,  ыяап-ла өлүр. Демги оол хаан орнунга үш хонуктан ажыг олурган.
Хаанның кадынын кадын кылып алган.
Бир-ле катап куйже бар чыдырда, кижи алгырган. Ол кижиниң алгырган талазынче баарга, куй турган.
Кадын куй иштинче кире берген.
Демги оол илбилиг бөргүн кедип алгаш, кадынның соонче кире берген.
Кадын ында согур кижи-биле чугаалажып олуруп-тур. Ол кижи ол кадынның ашаа чүвең иргин. Кадын ашаа-биле «чаа, хаанны канчаар өлүрер»  дугайында сүмележип олурганнар-дыр.
Ол сүмележип олурда, оол илбизи-биле кадынны хүлээш, дары-биле ол улусту чазылдырып өлүрүп каан. Оолду аалга келген улузу ашкарып-чемгерип тургаш,  оолду хораннап,  өлүрүп каан.
Ам бирээзи арткан.
Шыяан,  ол оол баш углаан черинче чоруп каан чүвең иргин.
Чоруп чорда,  мугурарты үңгеп союп алган, ала таар чүктээн кижи союп чораан.
–  Бо канчап барганың ол,  Өскүс-оол?  – дээрге:
– Мен алдын бурган чалаан кижи мен, орук ара ол алдын бурганга чүве чугаалавас ужурлуг тургаш,  чүве чугаалаптарым орта, алдын бурганым чиде берген  – деп чугаалаан.
Демги оол Өскүс-оолду:
– Че, Өскүс-оол,  сен-даа аштаан-суксаан, элээн-түрээн кижи-дир сен. Сени мен аалыңарга чедирип каайн –  дээн.
Өскүс-оол эртен туруп кээрге,  башкызында чедип келген чыткан.
Башкызы:
– Алдын бурганың кайыл,  Өскүс-оол? –  деп айтырган.
Өскүс-оол:
– Чүве чугаалаптарымга,  чиде берди –  дээн.
Башкызы:
– Сен тос эртемниг, тос алышкының бажын одура хаккан кижи болгай сен. Моон соңгаар сен кижи өлүрбейн чор. Сээң хинчээң дойулган-дыр. Чаа,  ам сен аалыңга чеде бергеш,  оюң оя,  чирииң чире чурттап чоруй бар – деп-тир оо!