Түмен хоор чылгылыг Түмендей ашак

(Чамдыылай Макар Дажыевич ыткан)
Ха-дуңмазы-даа чок, кадайы биле ийилээ чурттап чоруур, түмен хоор чылгылыг Түмендей ашак чоруп-тур оо.
Түмен хоор чылгызының аразында боду мунар Кинчи-Бора, Текпе-Бора ийи аъттыг чүвең иргин. Чээрби кулаш демир уруктуг  ашак-даа чүвең иргин.
Бир-ле хүндүс түмен хоор чылгызын суггарар Алдын-Булак суунга чылгызын суггарып келирге, чылгы суун ишпес бооп-тур.
«Мал безин ишпес, канчап барган далай боор бо?» дээш, кыдыынга чортуп кээрге, сугну куду кызыл өкпе-чүрек хап бадып оруп-тур эвеспе.
«Чүү деп, кандыг деп амытан өлген-читкен малының өкпе-чүрээн сугже киир каап турар, далай бужартаткы дег,  чүдек чүве боор?» дээш, чээрби кулаш демир урук-биле илгеш, октаптарга:
– Уе, Түмендей, кижи өкпе-чүрээ өттүр шиштеп кагдың! __   дизе-ле, он беш баштыг Адыгыр-Кара маңгыс бо бооп-тур оо.
– Ча, Түмендей, анаа сугга эштип чораан мени чүге урук-биле шаштың?  Түмен хоор чылгыңны чиир мен бе, бодуңну чиир мен бе? – деп, Маңгыс ажынып-хорадап-даа келген чүвең иргин.
Түмендей бодап көөрге, анаа чораан маңгысты шиштепкени шынныг. Ам канчаар, боду буруулуг апарган болгаш:
– Чылгымны чигеш, канчаар сен, бодумну чиир бооп тур сен ийин. Мээң чылгым оран-чуртунга оъдун оъттап, суун суглап чорзун. Бодумну чи. Сээ чидиртирде, ам даарта Болчаглыг бора тейимге барып чидиртир мен __ деп, мону сөглээн ашак иргин.
Маңгыс даарта Түмендейни чиир дээш, Болчаглыг бора тейже чоруп каап-тыр.
Ашак-даа чүү боор, Кинчи-Бора деп аъдындан:
– Сен чүү хире маңнап болур сен? – деп айтырып-тыр.
– Үш чыл, үш айда оът чивейн, суг ишпейн, ээмни кижи холунга киирбейн, маңнап болур  мен ийин –  деп-тир.
Ашак Текпе-Боразындан айтырып-тыр:
– Сен чүү хире маңнап болур сен? –  деп айтырып-тыр.
– Мен бодум бора-тоолай дег болгуже, ээм дугай* дег болгуже, кижи холунга кирбейн, маңнап болур мен – деп,  мону сөглээн иргин.
«Бо аът шыдаар-дыр» дээш, Текпе-Боразын тудуп алгаш, аалынга чанып кээп-тир.
Кадайынга чугаалап-тыр:
– Он беш баштыг Адыгыр-Кара маңгыс-биле чаа-дайынныг апаадым. Ам даарта Болчаглыг бора тейге барып чиртир болдум. Аъттарымны айтырарымга, Текпе-Бора «бодум бора тоолай дег болгуже, ээм дугай дег болгуже, кижи холунга кирбейн, маңнап болур мен» дээр чүве-дир. Текпе-Бораны мунуп алгаш, ам даарта Болчаглыг бора тейге барып, Маңгыстан ойлаар кижи-дир мен. Сен такпырлыг* кижи болгай сен. Кандыг уруг төрүүр ирги сен? Бир эвес оол уруг төрүзүңзе, мээ эмээжип-хамааржып ап шыдаар амытан болур ирги бе? Оол уруг болур болза, Тенек-Темекей деп адаар сен. Кыс уруг болур болза, бодуң адап аар сен. Оол-даа бол, херээжок-даа бол, ол кижиге мени черле чугаалавас сен. Эр шаанга четпейн чорааш, мээң изим истээр, мээң оруум оруктаар дээш, түрей бээр, чаш амытан – деп  чагып каан чүвең иргин.
Ам канчаар, даартазында аштавас-суксавас аъжын-чемин аштанып-чемненип алгаш, Текпе-Боразын мунуп алгаш, Болчаглыг бора тейинге хап чедип келген.
Маңгызы-даа чиир дээш,  манаан туруп-тур эвеспе.
Түмендей келгеш:
– Шаглыг болзуңза,  тудуп чигей сен, маңгыс – дээш, ыңай-ла бооп-тур эвеспе.
Маңгыс-даа сүрүпте-ле берип-тир.
Та кажанга, та чеженге сүржүп келген чүве.
Болчаглыг бора тейни дескиндир улуг,  казып каан буга ышкаш,  орук бооп-тур эвеспе.
Ашактың аалда кадайы бир-ле хүн оол уруг божаан-дыр оо.
Оол-даа бир хонарга,  бир харлыг уруг дег, ийи хонарга, ийи харлыг уруг дег, кончуг өскүлең чаагай оол бооп-тур.
Он беш  хонганда, он беш харлыг оол бооп, сыра чалыг, сыйдам октуг, черниң аңын черге кырып, сугнуң аңын суунга кырып турар, кончуг оол бооп-тур.
Ол аңнап чоруп тургаш, бир-ле хүн аңнап чоруурга, кижилер таварышкаш:
–  Адың кымыл, кымның оглу сен? – деп айтырып-тыр.
Билбес бооп-тур эвеспе. Аалынга чанып келгеш, авазындан айтырып-тыр.
– Улус-чон таварышкаш, «адың кымыл, ачаң кымыл?»  деп айтырар боор чүве-дир, авай. Мээң адым кымыл, ачам ады кымыл? __  деп айтырып-тыр.
– Бодуң адың Тенек-Темекей, аъдың ады Кинчи-Бора. Адаң чок, сурас кижи-дир сен ийин, оглум – деп  чугаалап берген чүвең иргин.
Авазының чугаазын дыңнап алгаш, даарта аңнап чоруурга, база-ла аңчылар таваржы берип-тир.
Аңчылар-биле кады чоруп тургуже, аңчыларның бирээзи мыйгакты ужур аткан иргин. Ужур аткан аңын алгалакта, күжүр Тенек-Темекей чүү боор, чыткан мыйгакты кулактап алгаш, алдырбайн барып-тыр оо.
Оран-делегейни одуртур сүргеш, чедип чадап кааш, аңчылар ынчап көгүп чорза-даа, «адазы маңгыска чидиртип каан чүве дээни кай. Маңгыс хырнында, Түмендейниң бажы» дижип, алгыржып туруп калып-тыр эвеспе.
Ам Тенек-Темекей кайгай берип-тир эвеспе. «Авам ада чок кижи сен» дээн болгай. Бо улус «Маңгыс кырнында, Түмендейиң бажы» деп чүү дээрил? Авамдан ам база айтырып көрейн. Чүге чажырып орар кадай боор?» деп бодап алгаш, былаап алган мыйгаан ап алгаш, аалынга чанып кээп-тир.
Мыйгааның чодазын соп, баарын шиштеп бергеш, авазындан айтырып-тыр эвеспе.
– Ачамны черле чугаалап берип көр, авай. Бөгүн бир улус мээң барааным көргеш, адамны «Түмендейни маңгыс чипкен» диди ышкаш, шала-шула дыңнадым. Ол чүү дээри ол, авай?
– Мегелеп турлар. Ындыг чүве чок. Сурас кижи-дир сен ийин, оглум –  дээш, кадай-даа сөглевес бооп-тур.
Ам авазы шайының сүдүн хайындырып кааш, үнүп, чээргеннеп чоруй барып-тыр. Сүдүнүң алдынче одун ужуду каапкаш, авазының хымыжын чажыра каапкаш, «божуда, шымда, авай, сүдүң хөөрей берди!» деп, авазын кыйгырып-тыр.
Авазы чожуп, үүртеп*, кире халып кээрге, авазын туткаш, ийи холун хайнып турган сүтче суга каапты берип-тир эвеспе.
– Өлдүм-читтим, чоондуң-канчалдың, оглум? – деп,  авазының алгы кышкызы-даа кончуг бооп-тур.
– Ачамны чүге сөглеп бербес сен? Ынчангаш сени сүтке дүлүп өлүрерим бо-дур ийин, авай. Ачамны сөглеп бээр болзуңза, дораан-на экиртип салыр-дыр мен ийин.
Авазы холунуң ажыыр-аарыырынга шыдавайн, ам-на чугаалап берип-тир.
–  Ачаң чоруурда, оглум, «эр шаанга четпээнде, чугаалавас сен» дээн чүве, ынчангаш чажырып турган мен.
–  Ча, ындыг-дыр, ол-ла болгай, авай, шагда-ла кижиге чугаалап бербес. Мени ам чаш деп санап болбас болгай, авай –  дээш, авазының холун аңдара-дүңдере чылгап, тарбыдап, экиртип алгаш, маңгысты тиилепкен ышкаш, амырап, байырлап олуруп-турлар.
–  Ынчаарга, оглум, ачаңның Текпе-Бора деп аъды  «боду бора тоолай дег болгуже, ээм дугай дег болгуже, кижи холунга киирбес мен»  дээн аът болгай. Ам-даа-ла Болчаглыг бора тейинде сүржүп турар,  бар дээни кай. Ам-даа-ла дугай дег, тоолай дег  четпээн боор. Ам эр апарган кижи бодуңну бодуң билгей сен аан, оглум. Он беш баштыг Адыгыр-Кара маңгыс дээрге өзер назыны чок, өлүр тыны чок, өлдүң-чаштың өзүнүң ханын соруп чоруур, мал-маганның баарының ханын соруп чоруур, айыылдыг бак амытан болгай, оглум. Сен аңаа алзы бердиң, халак! – деп чугаалааш, кадай-даа чүзү боор, «оглумга кончуг-ла айыылдыг чүвени чугаалап бериптим» деп бодап, оглу көрбесте, муңгарап, оглу көөрде, байырлап олуруп-тур эвеспе.
Тенек-Темекей-даа чүү боор, дөгернип эгелеп-тир эвеспе. Бодаган-хоолайның бора талын боос беге деңнеп тургаш, кезип эккелгеш, ок, ча эдин чазап, отка дөгеп кылып алгаш, ам даартазында адазының Кинчи-Боразын мунуп алгаш, Болчаглыг бора тейже хап каап-тыр.
Чедип кээрге, Болчаглыг бора тейни дээскиндир, каскан буга ышкаш, кезик орук чыдып-тыр. Оруктуң дүүн харап көөрге, бир тоолай дег истиг, бир тос таңма паш аскы дег истиг ийи чүве чаа маңнажып эрткен бооп-тур.
Чер чара тепкеш, Кинчи-Боразын сугга тырттып кааш, оруктуң ийинге үңгүр каскаш, кедеп чыдып ап-тыр эвеспе. Чыткыже, бора тоолай дег аъттыг, дугай дег кижи  бо хокпаңайндыр халдып кээп-тир эвеспе.
–  Ойт, аа тур!  –  дээрге, тура дүжүп чыдырда, туда тыртып ап-тыр эвеспе.
– Чүү деп мындыг хайлыг, шүүттүг амытан сен? Мени сал, соомда чаалыг кижи мен.
–  Ыыттава, Тенек-Темекей-дир мен – деп-тир.
–  Ам канчаайн, каяа чыдып аайн? – деп тур эвеспе, дугай дег ашак.
–  Шимчеве – дээш, теве кежи илдиинче киир иде тыртып ап-тыр эвеспе.
Ашак-даа оглун танып кааш, ыржым барып-тыр эвеспе.
– Мээң соомда Адыгыр-Кара маңгыс деп кончуг чүве бар. Ок, чаң бар болза,  тырттып, белеткенип ал – деп-тир эвеспе.
Ам-даа чүзү боор, Бодаган-хоолайның бора талын боос беге деңнеп тургаш, кезип кылган, буга сарыг чазын тенек булчуугай огу-биле тырттынгаш, чыдып ап-тыр эвеспе.
Манап чыткыже, маңгыс-даа кээп-тир. Алдыы эрни-биле довурак хавыра берген, үстүү эрни-биле булут хавыра берген, ажынган-хорадаан, аштаан-суксаан маңгысты:
–  Аа тур, чугаалажыыл  –  деп мону сөглеп-тир.
– «Аа тур, чугаалажыыл, хөөрежиил» деп, чүү амытан сен? Мурнумда чижим ырай бээр-дир – деп-тир эвеспе.
– «Чижим ырай бээр-дир» деп чүү дээриң ол?  Сен чиир сен бе, мен чиир мен бе? –  деп, оол сөглээрге, маңгыс тургаш, ам корга бергеш:
– Сен кым сен? –  деп айтырып-тыр.
–  Тенек-Темекей-дир мен – дээрге, маңгыстың колгалыг чүрээ хорт кыннып, чаактыг бажы шарт кыннып-тыр эвеспе.
– Колгалыг чүрээм хорт кынды, чаактыг бажым шарт кынды. Сээң-биле чугаалажып шыдавас-тыр мен –  дээш, ыңай бооп чыдып-тыр эвеспе.
Ажынган-хорадаан боду  соон ал-ла,  ышкына салып чыдып каап-тыр.
– Пок,  халак, тавыйысаттым. Авам «айыылдыг чүве» дээн болгай –   дээш, соон алзы истеп чеде бээрге, маңгыстың кара чаңгыс чодазын сый, бир караан деже дегген, маңгызы олуруп алган бо олуруп-тур.
Бир караа чок, бир чодазы чок, аштаан-суксаан, элээн-түрээн маңгыс аргажокта дилеп олуруп-тур эвеспе.
–  Че, Тенек-Темекей, мени канчаар дээн ийик сен, бодуңну бодуң билир бооп-тур сен ийин. Мени салыр болза, та канчаар салыр сен, салбас болза, өлүрер сен ыйнаан. Өлүрзүңзе, улуг бажымны чугбас сен, улуг хырнымны чарбас сен –  деп, маңгыс мону сөглээн иргин.
Тенек-Темекей маңгысты пайга бодап, Болчаглыг бора тейниң бажынче үне бергеш, көзүлбес маңгысты адары-биле тенек булчуургай огун шишпээш, маңгыс көзүлбес-даа болза,  «шынныг херек тиилээр» дээш, маңгыстың «амын-күзүү молдуруун чара дээп көрем» деп шишпээш, барып адып-тыр.
Эрлик эрес эрниң огу шын чүве төлээде, амын-күзүү молдуруун чара деггеш, өкпе-чүрээн үзе деггеш, барып-тыр оо.
Ол орта кээп, идик иштинге тоолай дег аъттыг, дугай дег боттуг адазын уштуп эккелгеш, маңгыстың үс-чаа-биле адазын, аъдын бодун чаап, үзеп туруп-тур эвеспе.
Ол ынчап тургаш, бодап көөрге, «улуг хырным чарба» дээн болгай» дээш, улуг хырнын чарарга, мурнунда чип чораан улуг-биче, кырган-чалыы хамык амытан ында өлүрү өлген, дирии дириг, элээн-түрээни аргажок амытаннар ында турган иргин.
Ол дириг амытаннар өөрүп, байырлааш, хамык амытан Темекейни алгап-йөрээп турган-даа иргин.
«Улуг бажым чугба» дээн болгай, «улуг бажын чууп көөр-дүр, мону» дээш, маңгыстың улуг бажын Бора-Тейни куду чууп бадырарга, мурнуку үптеп-тоннап чиген хамык амытанның алдын-мөңгүн акша-төгерии думчуунуң үдүнден төктүп туруп-тур эвеспе.
Ол чүвени чыып алгаш, маңгыстың иштинден үнген чон-биле Тенек-Темекей үлежип-хуваажып, байырлап туруп-тур эвеспе.
Маңгыстың үзү-чаа-биле адазын, аъдын, бодун чаап тургаш, бурунгу эрги хевинге киирип алгаш, авазының аалынга чанып кээп-тирлер.
Ол орта кээп өөрүп, байырлап туруп-турлар.
Бурунгу, та кажанга, та чеженге чедир хавыртынмаан түмен хоор чылгызын хавырып  малдап, адашкылар орта оюн оя, чигин чире чурттап чоруй барып-тырлар оо!