Ирей биле кадай

(Куулар Канчыыр Лопсановна ыткан) 
Шияан*, эртенгиниң эртезинде, бурунгунуң мурнунда, бир-ле черге азыраан малы чок, ажы-төлү чок,  самдар кара чадырлыг, чарык кара деспилиг, чаглаа кара паштыг,  ирей-кадай улус чоруп-тур эвеспе.
Шияан, ашак болза багай өөнге хүннүң-не ыяштаар, ол хирезинде ыяштың өл кургаан-даа билбес, кайы хамаанчокка оваалап-ла турар мындыг.
Ынчаарга, бир хүн-не кадайы тура:
–  Сен чүге өл, кургаг ыяш деп чүве танывас кижи сен? Өл ыяш деп чүве иле ышкажыгай – саглагар бүрүлүг-даа боор.  Кургаг ыяш деп чүве чолдак баштыг-даа болур, чөвүрээзи чок-даа болур ышкажыгай – дээрге, оон эртенинде ашак ыяш аразынга баргаш, «адырам, кадайым кургаг ыяштың бажы чолдак-даа, чөвүрээзи-даа чок бооп болур-ла» дээн болгай ийикпе» дээш, ыяш аралап чоруурга, бир чолдак баштыг дыт турган. «Кургаг ыяш бо-ла болгай» дээш, ыяшты үзе кага бээрге, ооң иштинден бир-ле бора кушкаш үне халып келгеш:
– Сен чүге мону кезе бердиң? Бо болза,  мээң ажы-төлүм өстүрүп, доруктуруп алыр оран-чаглаам болур чүве, сен чүнү хереглеп чоруур кижи сен, ирей?  – деп-тир.
Ашак тура:
– Мээң кадайым кургаг ыяш эккел, кургаг ыяштың бажы чолдак болур чүве дээрге, мону дилеп чоруур кижи мен  – деп-тир эвеспе.
– Че, ашак, сен чана бер, сеңээ кургаг ыяш белен болур эвеспе  – деп-тир.
Шында-ла, ашак чанып келирге, өөнүң чанында кургаг ыяш деп чүве бажын ашкан чыдып-тыр.
Келгеш, ашак кадайынга кушкаш дугайында мынча деп чугаалап берип-тир.
– Аргага баргаш,  чолдак баштыг дыт кезе бээримге, бир кушкаш үне халып келгеш, «мону чүге кезе бердиң, бо болза,  мээң ажы-төлүм доруктурар оран-чаглаам болур чүве, сеңээ чүү чүве херек апаарды?» деп айтырарга:
– Меңээ кургаг ыяш херек чүве дээримге, «ындыг болза, сеңээ кургаг ыяш белен болур чүве, чана бер» дидир. Оон кээримге, ыяш ыяш оваа, чээрген чээрген оваа болду  –  деп, мону хөөреп орган ашак чүвең ийин.
Ол дүне ынчаар-ла кургаг  ыяштыг амырап, өөрүп хонганнар.
Ооң эртенинде кадай оргаш:
– Че, ашак, ол дыдыңны база барып хап көрем   – деп-дир.
Ашак олура:
– Оттулар ыяжывыс бар-дыр, ам чүү дээш кагар мен? – дээрге, кадай олургаш:
–  Бис ышкаш багай улустуң чүзү чок дээр сен, ам биске аъш-чем херек-тир, ашак   – дээн.
Ашак оон чоруткаш, дыдын барып кагарга, демги-ле кушкажы үне халып келгеш:
–  Ам чүү херегил,  ашак?  – деп айтырып-тыр.
Ашак тура:
– Кадайым «аъш-чемивис чок, аъш-чем херек» дээр-дир – деп, ашак чугаалап тур.
Кушкаш тургаш:
– Че, ашак, чана бер  – дээш, уязынга кире берген.
Оон ашак чанып келирге, багай өөнде аъш-чем, чүзүн-бүрүнү-биле иштин-даштын төгүлген-чайылган чыдып-тыр оо.
Чаа, ол дүне хондур оттулар ыяштыг, аъш-чемниг магалыг чаагай хонуп- тырлар.
Ооң эртенинде кадай база-ла:
– Че, ашак,  демги дыдыңны барып хап көр  – деп-тир.
Ашак олура:
–  Ам чүү дээштиң кагар кижи мен, оттулар ыяжывыс бар-дыр, ижер-чиир аъш-чемниг-дир бис  – дээрге:
– Бис ышкаш багай улуска чүү херек чок деп бодай-дыр сен? Чарык кара деспилиг, самдар кара чадырлыг болгай бис –  деп, кадай харыылап-тыр.
Ашак база-ла демги дыдын барып соктаарга, кушкаш үнүп келгеш:
– Ам чүү херек болду, ирей?  – деп айтырып-тыр.
– Мээң кадайым «самдар кара чадырлыг, чарык кара деспилиг болгай бис, эки өг, эки деспи херек» дээр-дир – деп, ашак харыылап турган чүвең иргин.
Кушкаш тура:
– Че, ирей, чана бер  – дээш, уязынче ужуп кире берип-тир.
Ашак чанып кээрге, самдар кара чадыры канчаар-даа аажок тозан аът долганып четпес, алдын, мөңгүн көдүргелиг, алдын чыжыр эжиктиг, докулчак ак өргээ, чарык кара деспизи алдан кижи угбас, алдын деспи болу берген туруп-тур эвеспе.
Оон эртенинде кадай база-ла:
– Че, ашак, демги дыдыңны барып хап көрем – дээрге:
– Ам чүге кагар кижи мен, оттуларга ыяштыг, ижер-чиирге аъш-чемниг, кончуг чараш өргээлиг, алдын деспилиг-дир бис -_  деп-тир.
Ынча дээрге, кадай тургаш:
– Ындыг болза,  сен кырган-дыр сен, мен кырган-дыр мен, сен он чеди  харлыг оол, мен он беш харлыг кыс болур болзувусса, эки-дир – деп-тир.
Ашак база-ла демги дыдын барып кагарга, кушкаш үне халып кээп:
– Ам чүү херек апаады? – деп айтырган.
Ашак тура:
– Ындыг болза,  кадайым «сен кырган, мен кырган-дыр бис. Сен он чеди харлыг оол бол, а мен он беш харлыг кыс болур мен»  дээр чүве-дир – деп,  мону чугаалап-тыр оо.
– Че, ирей, чана бер – дээш, уязынче кире берип-тир.
Ашак аалының бертинге бар чыдарга, хеп-хенертен чиигеш кынны берген ышкаш болган.
Ийи боду кыйбап турар,  он чеди харлыг оол болу берип-тир оо. Өөнге кирип келирге, кадайы он беш харлыг, кончуг чараш кыс болу берген олуруп-тур оо.
Шияан,  ирей-кадай ишти-кырны тодуг, эдик-хеви каас, магалыы-биле чурттап турар бооп-тур.
Ооң соонда кезек болганда, кадайы ашакты:
– Че, ашак,  демги дыдыңны барып хап көр  – дээрге, ашак тура:
– Ам чүге ону кагар бис, оттуларга ыяштыг, ижер-чиирге аъш-чемниг, кедерге эдик-хептиг, кыраан назынывыс чалыыткаан-дыр бис – дээрге, кадай тура:
– Сен хаан, мен кадын болзувусса, кандыг боор? – деп-тир.
Ашак оон барып демги дыдын кагарга, кушкажы үне халып келгеш.
– Чүү херегил, ирей?  – деп-тир.
– «Сен төре тудар хаан бол, мен эргелиг кадын болур мен» дээр-дир  –   деп, чугаалап турган ашак чүвең ийин.
Кушкаш мыжырткайнып  хыйлангаш, ужа берип-тир.
Ашак аалынче чанып олурда, биеэги самдар тоннуг кырган ашак боду болу берип-тир.
Аалынга келирге, биеэги каас-чараш өг-өргээзи-даа чок, алдын деспизи-даа чок, кадайы биеэги-ле самдар багай кырган кадайы болу берген олуруп-тур оо.
Шияан, ол-ла ынчаар чурттап турда, чеди хире харлыг бичии оол кирип келгеш:
–  Мен болза  ада-ием, дөргүл-төрелим чок, баар-чоруур черим чок, ижер-чиир чемим чок, аштап-сускап чоруур кижи мен, кырганнар. Мени оол кылып ап көрүңер, мени ындыг-мындыг дөргүл-төрели бар, каапкаш, чоруй баар деп бодай бербеңер  – деп-тир.
Ирей, кадай оргаш:
– Че, харын бир эвес соо-мурнуңдан сүрүп чедип келир улузуң чок чүве болза, бис сени оол кылып алыылы, ажы-төлүвүс чок, багай кырган ирей, кадай улус бис –   дээш, өөрүп хүлээп ап-тырлар.
Оол-даа шак ынчаар-ла ирей-кадайның оглу бооп чурттап туруп берип-тир оо.
– Соо-мурнундан төрээн чүвези чок кижи-дир. Чаңгыс өскүс оглувустуң «хазы мен, дуңмазы мен» деп өске кижилер каш өшкүң харааш, сенден былаажы бербезин –  дээш,  ашак өлү берип-тир оо.
Ынчап турда, Аргаты деп кижи:
– Төрээн дуңмам чүве, ушкарып алгаш, чоруткаш, идиктеп-хептеп каайн –   дээш туруп берип-тир.
Ынчаарга иешкилер аразында сүмележип-тир.
Кадай оглун Аргатыга ушкаштыргаш, чорудупкан.
Оолду-даа ушкаргаштың, мурнуу чүктү шиглей хап каап-тыр.
Ол ынчап чоруп орда, улуг кода-хоорай чер көстүп келип-тир. Кода хоорайга келгеш, демги кижизи, шынап-ла, оолду эткерип-хепкерип алгаш, оон ыңай хап-тыр.
Оол боданып чоруурга, дем чиге мурнуу чүкче хап оргаш,  ам чиге чөөн чүктү шиглей чоруп орар,  мындыг бооп тур.
Оол тургаш:
– Дем чоруп орган чүгүвүстен өскээр чоруп олур бис, акым, аза бербээн бис бе? – деп айтырып-тыр.
Аргаты тургаш:
– Ыыттавайн,  чоруп олур  – дээр,  мындыг бооп-тур.
Хап-ла органнар. Хап-хап келгеш, Какпак кара хаяның баарынга доктаагаш, демги кижизи «дүш!» деп дужаан-дыр.
Дүжүп келирге, демгизи «ыяштан чыг!» деп  чарлык бооп-тур.
Оол-даа ыяшты эңме-хая чокка чыып каан. Эңмек хаяның баарынга ынчап-ла хонганнар.
Эртенинде оол туруп келгеш, көрүп турарга, хонган чериниң ортузунда бичии үт көстүп чыдып-тыр.
Аргаты ол үттүң дөрт чүгүнден «ода!» деп чарлык бооп-тур.
Оол-даа үттүң дөрт чүгүнден одап-ла турган.
Ынчап турда,  Какпак Кара-Хая буступ дүшкен, демги чери хөлчок улуг куй болу берип-тир.
Аргаты тургаш:
– Сен мынаар кир, бир эвес кирбес болзуңза, өл хаак-биле өкпең уштундур, кургаг хаак-биле кускуң уштундур кагар мен – деп-тир.
Оол куйже кирериниң мурнунда, Аргатыдан айтырып-тыр.
– Мээң мынаар кирген ужурум чүл?
– Бо куйнуң иштинге кире бээриңге, үжен ак оттуг дең бар эвес бе. Ол деңнерниң ортузунда көк оттуг бир дең бар. Ол деңни эккээр сен – деп-тир эвеспе.
Оол-даа чадалыг черни куду баткаш, куйнуң дүвүнге келирге, өг орну дег,  оргу черде үжен ак оттуг лаа хып тур.
Ол лааларның ортузунда көк оттуг бир лаа туруп-тур эвеспе.
Ында кижи ойнаар чүүлдер сан-түң чок хөй болуп-тур.
Деңни ап чыткаш, оол хүннүң үнгенин, даңның атканын билбейн,  ойнаарактар-биле ойнап олуруп берип-тир оо.
Ойнап-ойнап аштай бээрге, Кучугун-Кара-Маадыр деп кижи бир чартыынга беш оолду хөөмейлеткеш, ашкарып-чемгерип, тоттуруп каар, мындыг бооп-тур оо.
Ойнап-ойнап, демги оол демги-ле кирген чадазы-биле үнүп келирге, кым-даа, демги Аргатызы-даа чок бооп-тур.
Оол-даа деңни алгаш, багай иезинче, багай чадырынче базып каап-тыр.
Базып-ла, базып-ла олуруп-тур. Базып оргаш, аштай бээрге, Кучугун-Кара-Маадыры бир чартыынга беш кысты ырладып, бир чартыынга беш оолду ырладып тургаш, чемгерип каар, мындыг бооп-тур.
Ынчап чорааш,  оол-даа багай иезинге, багай чадырынга чедип кээп-тир. Көк оттуг деңин туткаш, удуп хонгаш, эртенинде оттуп келирге, багай чадыры кончуг арыг, улуг бажың болу берип туруп-тур оо.
Иешкилер ынчап-ла чурттап турганнар. Ынчаар чурттап турда, оол-даа он чеди хар чеде берип-тир.
Бир-ле катап иези олургаш, чугаалап-тыр:
– Сен улгадып,  назы-хар четчип келген кижи-дир сен, оглум. Сеңээ кожавыс Караты-Хаанның чаңгыс уруун кудалап берейн дээримге, сөңнээр арагам, эъдим-чемим чок кижи-дир мен – деп, оглунга чугаалап орган кадай чүвең иргин.
Кучугур-Кара-Маадыр ону дыңнааш, кадайга бир көгээржик арага, беш метр торгу, бир чүве эъди берип-тир.
Кадай ол-ла бүгү чүүлдери-биле Караты-Хаанның аалынга келгеш, сөңнеп-тир.
Кадайның эккелген бир көгээржик арагазын, бир чүвезиниң эъдин Караты-Хаанның алыс боду алган кадайы, ажы-төлү, ара-албатызы чигеш, төтпейн барып-тыр оо.
Беш метр торгузу беш кижиге четчи берип-тир.
Хаан кадайынга чугаалап-тыр.
– Кадай боду ядыы-түреңги чурттап чораан кижи-дир. Ындыг-даа болза,  бир көгээржик арагазын, бир чүвезиниң эъдин алыс бодувус, ара-албатывыс чигеш төтпеди, беш метр торгузу беш-алды кижи кетти. Ооң оглу анаа эвес кижи бооп чадавас, ынчангаш  хөөкүйнү хинчектевейн, уруумну айның чаазында, хүннүң экизинде аппарып бээр кижи мен – деп-тир.
– Урууңну «айның чаазында, хүннүң экизинде бээр мен» деп кудаңга чугаалап каг  – деп, хаанның кадыны чөпшээрежип-тир.
Хаан ирей, кадай кудазы чоруур деп баарга, «уруувусту айның чаазында, хүннүң экизинде аппарып бээр бис» деп, аскын-сөзүн бербишаан, кудазының аал-оранын, кода-хоорайын айтырып ап турган чүвең ийин.
Кадай аалынга чедип келгеш, беш-алды хонган.
Бир-ле хүн үнүп келгеш, көөрге, кел чыдар кудаларның саны дүк-түмен бооп тур.
Кадай тургаш:
– Өлдүм, читтим, оолдарым, канчаайн, чоойн?  Тиккен өөвүс кайыл, сөңнээр эъдивис, чемивис, арагавыс кайыл? –  деп-тир.
Оглу тургаш:
– Бүгү чүве белен,  авай, кудаларың уткуп ал  – деп-тир.
Келген кудажыларны Кучугур-Кара-Маадыр беш кижини ырладып, беш кижини хөөмейледип тургаш, уткуп хүлээп ап-тыр оо.
Куда-даа магалыг чаагайы-биле эрткен. Кудажылар хаанның уруун каапкаш, чоруй барганнар.
Оол-даа хаанның уруун кадай кылып алган.
Кучугур-Кара-Маадыр беш кижини ырладып, беш кижини хөөмейледип тургаш, хамык ажылын кылып берип турар,  мындыг бооп-тур.
Ынчаар чурттап турда, өскүс оолду «ханым-биле кады төрээн дуңмам чүве» дээш, кызыл киш кежи бөрттүг, чыртак кыскыл аъттыг кижизин салгаш, Аргаты көк оттуг деңин диледип туруп берип-тир.
Иешкилер аразында сүмележип-тир.
Иези олургаш:
– Багай чадырывыска хаан кижиниң уруун канчап олуртур бис? Кижиниң чаш төлү-даа болза, мындыг багай чадырга канчап олурар боор? Көк оттуг деңниң ачызы-биле хааннар дег чурттап олур бис. Бир эвес деңни берипсиңзе, бисти азыраар Кучугур_Кара маадыр-даа чок-ла болгай, бербе   – деп-тир.
Оол-даа иезинге каттыжып, кызыл киш кежи бөрттүг, чыртак кыскыл аъттыг кижини чорудупкан.
Эртенинде ак кадаан туткан, ак аъдын четкен  Аргаты бо чедип келип-тир. Аъдын-хөлүн актап-көктеп тургаш, баглааш, ак кадаан сунарга, оол тура:
–  «Кады төрээн хан мен» дээр-дир сен, ада-даа адаланып, ие-даа иеленип, ха-даа хааланып чорбаан кижи мен, ам канчаар, ап-тыр сен ийин  – дээш, көк оттуг деңин Аргатыга ап берип-тир.
Удуп хонгаш, эртенинде оттуп келирге, самдар чадырда оол хаанның уруу-биле, иези үжелээн чыдып-тыр.
Кадайы-биле эдержип алгаш, оол хаан катының аалынга чүгле ийи бодундан өске  чүзү-даа чок  кылаштажып чеде берип-тир оо.
Караты-Хаан оолду мактаан чүве-даа чок, чылгызының хавырчызы, пажының паштанчызы, хаанның эш-кожу болуп, оюн оя, чигин чире  чурттай берип-тир оо!