Багай-Оол

(Кыргыс Амирбит Шөмбүлович ыткан)

Эртенгиниң эртезинде, бурунгунуң мурнунда чолдак көк инектиг, чолдак көк хаванныг ирей-кадай чурттап чоруп-тур эвеспе оң.
Ашак бир-ле хүн чөвүреккей* кыс чазап алган-дыр эвеспе оң.
Чөвүреккей кыс канчаар-даа аажок ай-хүн херелдиг алдын даңгына болу берген.
Демир-Курлуг-Хаан чурттап келген.
Биеэги хаанның дайзызы* келгеш:
– Багай ирей-кадайның алдын даңгыназын бериңер – деп, ада-иезин амыратпайн туруп берген.
Хаан-даа чүү боор, хаа кижи чорудупкан-дыр, «Шын-мегезин көрүп кел» дигеш.
Чедип келгеш, көөрге, ай-хүн херелдиг алдын даңгына өрү-даа, кижи-даа арны көрбес кижи болган-дыр эвеспе.
Чеде бергеш, чугаалап тур.
– Ай-хүн херелдиг, өрү-куду-даа көрбес алдын даңгына олурар чүве-дир – деп.
База бир хаа кижи чорудуп, ашакты  келдиртип чорудувуткан.
– Хаан кижи дужаарга, караты* кижи хүлээр апаар. Мунар аът-хөлүм бар эвес, сооңдан чеде бээр мен – деп-тир.
Кадай үш кулаш чеп берип турган.
– Мал-маган бээр боор – дигеш, ашак хаанның аалынче базып чорупкан-дыр.
Чеде бээрге, чиң сарыг шайын, чигир-боовазының дээжизин, диизелиг* таваанга үзүм-чигир салып, хүндүлеп турган чүвең иргин.
Үш кулаш чевинге хоюнуң ортаа кезиин баглап алган.
– Чоп кончуг чоор! – дигеш, чанып келген.
Ашак чоруптарда, хаан чугаалап-тыр.
– Үш хонгаш кызың алыр, чеди хонгаш, шайлалга ажыдар – деп.
Аалынга чанып келгеш:
– Чөвүреккей кызывысты канчаар бис? Бак чүве сенде болду, хамык чүве диргелир деп барды – деп чугаалажып олурган чүвең иргин.
Үш хонганда, чеде бээрге, оглу биле керниниң өөн хаан даарап, белеткеп каан турган.
Аштанып-чемненип турар аразында хаан чугаалап олуруп-тур.
– Силерниң өөңерде ай-хүн херелдиг алдын даңгына бар-дыр. Эттиң ортузундан этти, малдың ортузундан малды берейн. Алдын даңгынаны кудалажып алыылы – деп чугаалап олурган.
– Болбас деп чүү болур! Хаан кижи дужаар, карачал кижи күүседиир. Ара-албатының ортаа кезиин, азыраан малды албас мен. Үш кулаш чептиг кижи мен. Ооң шаа-биле чедирип көрейн – диген.
Хову долу кажаазынга хоюн кажаалап берип тур.
Ашакты «Баглап ал» дигеш, Чолдак-Көк хаазы чугаалаан.
– Өнчүзүнге чүнү бээр сен? – деп.
– Чолдак көк хавамны, чолдак көк инээмни бээр мен.
Чолдак көк хавазы мону чугаалап берип турган чүвең эвеспе оң.
– Чеди хонук иштинде ол өгге кижи-даа кирбес, чем-даа ишпес, орун кырынга олурткаш, баарын көжегелеп каар сен – диген.
Чеди хонган эртенинде чолдак көк хавазы чолдак көк инээнге чугаалаан.
– Шымда, декте, Чөвүреккей угбамны бээр эккел. Мен билгей мен аан – диген.
Чөвүреккей угбазын чолдак көк инек ажырыпкан.
Чолдак көк хавазы долгандыр ыглап маңнап турган.
Бир көөрге, канчаар-даа аажок ай-хүн херелдиг, алдын даңгына болуп-тур эвеспе оң.
Хавазы-даа чүзү боор, угбазын көжегезиниң артынга олуртуп каггаш, хаанынга маңнап келгеш:
– Чеди хонук чем-даа чивээн, шымдаңар, дектеңер! – деп.
Аъш-чеминиң дээжизин алгаш, чедип келгеннер-даа эвеспе оң.
Ашак-кадай база чедип келип тур.
Та чежеге, та кажага чедир арагалап келген чүвең иргин. Ашак шивишкиннерден айтырып турган:
– Чүү хире болдум?
– Бир айның үжен хонуу, ийи айның алдан хонуу, үш айның тозан хонуу болдуңар – деп.
Ашак мынча деп чугаалап орган:
– Эвээш-биче-даа болза, малдыг кижи болгай мен. Кыс берген черинге, даш октаан черинге дээр болгай. Бис-даа ам аалывысче чаныптаалы – деп.
Айның эгезинде, хүннүң эртенинде малының ортузундан малын берип, эдиниң ортузундан эдин берип, өглеп кааш, ашак-кадай аал-чуртунче аттаныпкан.
Дөң черге өөн хондуруп, дөш черге малын чалап, оюн оя, чигин чире чурттай берип-тирлер.