Кужажык болгаш Хунажык

(Хертек Чымба Ортуновичиниң ыткан)
 
Шыяан, эртеңгиниң эртезинде, бурунгунуң буруңгузунда чүвең иргин, Кужажык, Хунажык чурттап чораан.
Өөрүннен*, өдээннен аскан Кужажык, Хунажык тыпчып алгаш, бай кижиниң көжүп чой барган коданынга кажаа кылып, хүрээзинге хоюннан бир кужажык, өшкүзүннен бир хунажык азып чыдып калган чүвең иргин.
Биеэги Кужажык, Хунажык дээрге:
– Азып чыдып калгаш, ам мындыг куруг коданга канчап амыдыраар улус боор бис? – дижип, сүмележип турган-даа чүмези иргин.
«Ам кайнаар баар?» дээш, кайнаар-даа баар аргазы чок ам.
– Үстүү ыт-куштуг чердиве чоруптарывыска, бисти болза ары-бөрү тудуп чип кааптар-ла болгай» – деп сүмележип кааш, хүндүс болур, оъттап алгаш, кара суун ижип алгаш, хадар* оъдун оъттап алгаштың:
– Бо хой хаан ээвистиң аал-оранынга, кажаа-хораазының орнунга, чуртунга хонуп, ону ээлеп, дүне хонуп чытканывыстан дээре чүве чок боор – дижип, ону-даа сүмележип турган-даа, чыткан-даа чүвези чүме иргин.
Кужажык, Хунажык хүндүс болур, оъттап-оъттап алгаштың, кара суун ижип алгаштың, дүн болур, биеэги бай хаан кижизиниң кажаазынга келгештиң, хонуп ап турар-ла, мындыг-даа бооп-тур эвеспе.
Ынчап турган кадынан ам бир-ле хүн оъттап-оъттап келгештиң, кежээки дүн үезинде борта дыңнап чыдарга, даштын чүве-ле дуюр-сайыр дээш, дааш эмес* дааш, шимээн эмес шимээн үнүп кээп тур эмеспе.
Келзе-келзе-ле,  көрүп турарга-ла, биеэги Кужажык, Хунажык көрүп турарга, Адыг кылаштап кээп тур эмеспе.
Адыг кылаштап келгештиң, Кужажык, Хунажыктан айтырыг салып тур эмеспе оң:
– Силер болза чүнү ералап-чоралап, мында чурттап чыдар улус силер? Кайыын келген, чүден келген улус силер? – деп, мону айтырып туруп-тур эмеспе.
– Бис кайыын-даа, чүден-даа келбээн, аскан турган улус бис. Аал-чуртувусту тып алгаш, ооң кажаа-хораазынга сыңнып, мынчаплайын чурттап чыдар улус бис – деп, мону чугаалап туруп тур эмеспе.
Шыяан ам! Ындыг болза, биеэги Адыгдан база айтырыг салып тур эмеспе:
– Силерниң бажыңарда халаңнаан чүңер чүвел ол? – деп тур.
Хунажык харыылап туруп-тур эмеспе:
– «Бажывыста халаңнаан чүү чүвел?»  дээрге, дөө турган куу Адыгның иштин чара шанчар, өкпе-баарын үзе шанчар хылыжывыс-тыр ийин – деп, мону-даа харыылап турган чүвези иргин.
– Алдыңарда халаңнаан чүү чүвел ол, кулугурлар? – деп, Адыгдан мынчап айтырып туруп-тур эвеспе.
Адыгны:
– Дөө турган Адыг кулугурнуң ханын кудар кокунаавыс-тыр ийин – деп, мону-ла база мынчап харыылап турган чүмези иргин.
Адыг тургаштың, боданып келгештиң, коргуп-даа, сүртеп-даа:
– Бо-даа кончуг-даа амытаннарда мен таваржып келген кижи-дир мен. Моон дезип-ойлап чорутпас-даа болза, мээң амы-тыным-даа чок болур кижи-дир мен – деп коргуп-иргип, хоюп-сүртеп алгаштың-на, ыңай-ла бооп-тур эмеспе.
Ам биеэги Кужажык, Хунажык «Бал-бал» дээш, сооннан дап берип, ынчап чыдып калып тур эмеспе оң, хереп-шурап.
– Адыг дээрге, чеди хемни кежир чоруй, чеди артын ажыр халып, чоруп орда, Бөрү маңнап кээп тур эмеспе ам. Бөрү маңнап келгештиң:
– Кортпас бодуң чүден кортуң, хойбас бодуң чүден хойдуң, Адыг ирем? __ деп, мону айтырыг салып тур эмеспе.
– «Кортпас бодуң чүден кортуң?» деп чүү дээриң ол? «Хойбас бодуң, чүден хойдуң?» деп чүү дээриң ол? Мында бай аалдың ээн кажаа-хораазында турлаглап алган ийи кончуг дайзын бар чүме-дир. Оон корткаштың, мынчап коргуп, хоюп чор мен – деп, мону чугаалап турган-даа чүвези иргин.
– Чүү чүвел ындыг? – деп Бөрү айтырарга:
– Кужажык, Хунажык деп бажында хылыштыг, адаанда болза кончуг халаңнаан чүвелиг. «Ол адыг, бөрүнүң ханын кудар кокунаавыс-тыр» деп, мындыг харыылап турар. Оон корткаштың, чеди хемни кежир халып, чеди артты ажыр халып, угаанзырап чор мен __ деп, мону чугаалап турган чүвези иргин.
Бөрү тургаштың:
– Аа, хувурай бер! Анаа, кижи кортпас чүведен корткулаан, бо Адыг акымның чөгенчиин аарай. Чагдан, эъттен коргуп чорааш, канчаар чүвел? Ону кижи чиир чүве ышкажыгай. Кижи тудуп чиир, анаа мал ышкажыл. Оон коргуп-даа чүү боор. Бараалам, база катап бараалам – деп, Адыгны мынчап барып тур.
– Мен хоржок, ынаар барып-даа албас мен. Коргар мен. Кончуг-даа амытаннар чүве-дир – деп, Адыг ынавайн туруп-тур эмеспе.
– Че, ам ындыг болза, бо чыткан адыг кирижи-биле коштунчуп алыылы, коргар кижи болзуңза, мен билгей мен аан! – дээрге, Бөрүнүң аайынга киргеш, Адыг адыг кирижи-биле коштунчуп алгаштың, чоруп-ла каап тур, биеэги Кужажык, Хунажыктың чуртундува.
Коштунчуп алгаш, чеде берип тур ам. Чеде бергештиң, база-ла  Бөрүден айтырып туруп-тур.
Кужажык, Хунажык база-ла мыйыстарын кажаага шалып алган, бээр аннып туруп-тур эвеспе оң.
Араатаннар коштунчуп алгаштың, кээрге, корткаштың, хөөрткүйлер ам арга-чадаарда-ла хөректеп, коргудуп, мынчап турар чүвези иргин.
Шыяан ам, Бөрү айтырып туруп-тур эмеспе:
– Ындыг болза, бо силерниң бажыңарда кылаңнаан чүңер чүвел? – деп айтырып тур эмеспе.
– Бистиң бажывыста бо кылаңнаан чүвевис дээрге  бо турган Адыг, Бөрүнүң иштин чара шанчар хылыжывыс-тыр – деп, мынчап харыылап турган чүвең иргин.
– Алдыңарда халаңнаан чүңер чүвел, кулугурлар? – деп айтырып-даа турган чүвең иргин.
– Дөө турган Адыг, Бөрүнүң иштин чара шашкаштың, ханын кудар кокунаавыс-тыр – деп, мынчап турган чүвең иргин.
Ынчангаштың биеэги Адыг биле Бөрү дыңнап турарга, ам Кужажык, Хунажыктан ам ындыг болза бо чадаганнап эгелеп тур эвеспе оң. Кажаага мыйыстарын халый-шылый идип алгаштың, чадаганын ап алгаш, кажаа кырынга хере теп алгаш, чадаганнап эгелээрде:
– Бо турган Адыг биле Бөрүнүң эъди-кежи биске уштук, моюндурук чедер ирги бе, четпес ирги бе? – деп, «Дылый-таам, дылый-таам» деп чадаганнап ойнап туруп-тур эмеспе.
Кужажык, Хунажыктан ынчап чадаганнап олуруп-тур эвеспе.
– Бо турган Адыг, Бөрүнүң ханы, чини бистиң кокунаавыс долар ирги бе, долбас ирги бе? Дылый-таам, дылый-таам – деп чадаганнап олуруп-турлар эвеспе.
– Бо турган Адыг, Бөрүнүң эриг чаа биске пөс чушкуужу* чедер ирги бе, четпес ирги бе? – деп, «Дылый-таам, дылый-таам» деп, ынчап чугаалажып олуруп-тур эмеспе.
Ынчап чадаганнап-чадаганнап, кажаага мыйыстарын халый-шылый идип алгаштың, «Бал-бал» дээштиң, хереп тура, шурай-ла берип-тир эмеспе, Адыг биле Бөрүнүң кырындыва.
Адыг-даа ыңай-ла бооп-тур эмеспе, Бөрүзү-даа.
Демги ийи Кужажык, Хунажык тургаштың, удур дап берип-даа туруп-тур эмеспе.
Адыг дээрге, ам чүү боор биеэки Бөрүзүн сөөртүп алгаштың, чеди хемни кежир халып, чеди артты ажыр халып, ужудуп, халыдып, бышкак ышкаш эттеп, бедик черниң бедии-биле халып олуруп-тур эмеспе. Чавыс черниң бажы-биле чоруп олуруп-тур эмеспе.
Соондан сөөртүп алган чүвезиниң аары-даа хөлчок, биеэ хая көрнүп көөрге, Бөрүзү ырзая берген чоруп-тур эмеспе.
– Поок, көдек, бо Көк-оолдуң-даа чиктиг деп чүмезин. Бо кижи коргуп-иргип чорда, ырзая берген каттырып-даа чоруур. Кандыг аайлыг хоранныг кижи боор, мындыг – деп, дам-дам-на халып-ла, халыдып чоруп олуруп-тур эмеспе.
Чеди хемни кежип, чеди артын ажып, ам бир арттың кырынга үне халып келгештиң, көөрге, ам хая көрнүп көөрге, Бөрүзүн:
– Черле кандыг аайлыг Көк-оол болду бо, мындыг. Кижи коргуп-иргип чорда, кижи каттырып чоруур – деп, база-ла сөөртүп, ыңай-ла болган иргин.
Каш таңдыны ажыр, каш хемни кежир маңнап келгештиң, бир тайганың кырынга үне халдып келгеш:
– Бо черле чүү, кандыг аайлыг кижи боор? Кижи коргуп чорда, каттырып чоруур – дээштиң, хая көрнүп кээрге, ам аскын аазадып алган, арзая өлүп калган Бөрүнү каттырып чоруур деп бодап, аттынып чораан кижи бооп-тур.
Ам бир көөрге, Бөрүзү өлүп калган.
Чаа, ам биеэги Адыг дээрге бир арттың кырынга тура дүшкештиң, Бөрүзүнүң багланып алган кирижин ап каапкаштың:
– Көрзейгений көрзейзинем, бо Көк. Арзайганнай арзайзынам, бо Көк! –  дээш, чеди хемин кежир халып, ол арга-таңдызындыва Адыг халып чой барып-тыр оо!
Тоол төндү.