Кажар Дилги

(Салчак  Чанзан  ыткан)
 
        Шыяан ам!
Эртенгиниң эртезинде, бурунгунуң мурнунда, Сүт-Хөл шалбаа, Сүмбер-Уула тей, калбак чүве хадып, борбак чүве чуглуп турар шагда, чиңгис чоруп, чиңгирти чуглуп, тениң мыйызы дээринге деңнежип, тевениң кудуруу черинге дөжелип, хүлбүс мыйызы хүнге деңнежип, күжүген безин кудуруктуг турар шагда-даа чүвең иргин ийин аан.
Калбак арганы эжелей төрээн, какпак хая баарында ханы үңгүрге ижээн, чурттаан аргалыг оптуг Дилгижек-оол чурттап чораан чүве дээр эвеспе.
Биеэги Дилгижек-оолдуң чиир аъш-чеми төнүп, чигир-боова, боорзак сактып, ижер суксуну дооступ, итпек-хойтпак кордап чоруп-ла каап-тыр эвеспе аан оң.
Ол-ла ынчап маңнап чоруурга, кара дагның баарын чурт­таан, хаан кижини ажыр баяан, эт деп чүвези эктин ашкан, ма­лы дээрге бажын ашкан, харам багы чонга чарлыг, каржы халазы, дүржок тенээ кулга хинчектиг, үнген-кирген чону аяк эрии ызырбас, үш дүк-малдан кодур дөтпе ышкынмас «Дедир баяан» деп кижиниң өөнге таваржып кирип келген Дилгижек-оол-даа иргин аан.
«Дедир-баяан» оргаш:
— Кайнаар бар чор сен, кайы чедер дээш? — деп Дилгижек-оолдан айтырарга:
— Оглу чокка оол бооп, кызы чокка кыс бооп, инек кадаргаш, итпектеп чиир, богба кадаргаш, божалап ижер, кодан таңныылдааш, хоютку боор, хой чандыргаш, хойтпактап ижер, кыш боорга, бора быдаалыг, хоюг чуушкундулуг, чай боорга, элбек хойтпактыг, сүтсүг сарыг суглуг чер кайда эрги? — деп, чугаалап олурган Дилгижек-оол иргин ийин аан.
— Адак-бышкаа чиик, алыр-чиири биче, магалыг чалча-дыр сен, харын чуушкунду-даа бар-ла-дыр, сарыг-суг-даа элбек-ле-дир, мээң хоюм кадарып, коданым күзеттеп бээр чалчам бооп-тур сен ийин — деп, мындыг-даа чугаалап олурган «Дедир баяан» чүвең иргин ийин аан.
Шак ол аалга Дилгижек-оол-даа кадарчы бооп кирип алгаш, хүннүң-не хой кадарар, дүнениң-не кодан күзеттээр мындыг-даа ажылдап туруп-тур эвеспе аан оң. Дилгижек-оол хоюн кадарып эккеп кааш, сарыг-суг ижер, дүне кодан күзеттеп хонарда, паш чуушкундузу ижип aap мындыг чурттап туруп-тур эвеспе аан оң.
Дилгижек-оолдуңкадарчыөөрүашактарныкөөргебаза-лаындыг, инээниң-даакадарчызыныңижерчүвезиол-ла, чылгызының-даакадарчызыкижиниңижерчүвезиол-ламындыгбооп-турэвеспеааноң.
Бир-лехүнДилгижек-оолхойкадарыпүнгеш, хөйхоюнбирчалымгатырыйбөлгеш, инеккадарчызы, чылгыкадарчызыөөрүнкезийхалып, чыыпэдертипэккелгеш, хойларыныңчанынгакээп:
— Че, бохойларданшыдааршааңар-билеөлүргүлепалыңар, кыштап-даачиирденболзаажырбас, чүглесоярыңардатулуптайсоюпкаарэвессилербе, меңээкежихерек — деп, мындыг-даачугаалаптурганДилгижек-оолиргинийинаан. Шакортааштаан-суксаанкадарчыэштенчикулдаршуптухөйхойнуөлүрүп-үүжелептуруп-лабергенчүвеңыйнаан.
Хөйхойнукезиккиирөлүрүпчорда, хүн-дааажып, хойкиирерөйчоокшулапкээрге, Дилгижек-оолхамыкөлүргенхойларыныңтулуптайсоюпкаанкештериндолдурсигентырып-тырып, ол-лачериниңчанынга, аалкөстүптурарчергечыттыркаггылааш, артканхоюнбөлехавырыпкааш, аалчечоруурдейбээрге, өөрүтургаш:
—  «Дедирбаяан» хайыраатывыскабөрттүгбажыңбөргү-биле, чеңнигкырыңчеңи-билеөлүртпессенбе, Дилгижек-оол? — депайтырарга:
— Үүлелигкижиүүлезинэдилээр, үзеринекбызаазынкадарарбоорчүвеболгай. Оозунамбодум-набилирменыйнаан. Силерхарынолэъдиңерниэкишыгжапчипчоруңар, дүвүрээнхерээм, дүктейгенбодум, болганхерээм, боозаанкырным — депмындыгчугаалааш, «Дедирбаяан» хайыраатызыныңаалынчечоруурда, хөйхойнуңөлүргенэъдинденчүглеүшборбакчагапалгаш, аалчесерте-даачокчоруйбарганмындыг-дааДилгижек-оолиргинийинааноң.
Дилгижек-оол «Дедирбаяан» хайыраатызыныңаалыныңчанынгабаргаш, үшборбакчаансупкааш, өгжекиребергенчүвеңиргинийинааноң. Өггекиребээрге, «Дедирбаяан» хайыраатызыолургаш:
— Чопкончугорайтадың, хоюңканчалдың, дораөлчүк! — депкончуурга, Дилгижек-оололура:
— Кедээрдагдачыдырлар-ла, эминэртироъттугчергекадарыпкан-дырмен, хайырааты, хырнынугбайнчыткылапал­ган, канчаан-даачадапкааш, силергеайыткаардээшчедипкелдим — депмонучугаалаарга:
— Күжүрэрниаарай, эрхей, шакынчааркадарарболза, ижерчиириң-дааэкижиир, иштиң-кырның-даатодар. Дилгижек-оолгакадыктанкаапбер, кадай, менбарыполхойнумагадапкөрейн — дээш, «Дедирбаяан» чоруптарга, кадайыДилгижек-оолгакадыктыкарадазылдолдуркаапбериптурганчүведээрэвеспе. Дилгижек-оолкадыынчипорда, хайырааты­зыныңдагдаыыдыүнгенмындыгчүвеңиргин. Кадайолургаш:
— Ашакчүнүчугаалапчор, үнүпдыңнапкөрем, Дилги­жек-оол, — дээрге, Дилгижек-оолүнүпкелгеш, дыңнаарга: «КончугхайлыгбачыттыгДилгижек-оолдутут, кадай, дораөлчүктүсалба!» — депмындыгалгырыпчораанчүвеңиргинийинаан. Дилгижек-оолдедиркирипкээрге:
— Чүүдидир? — деп, кадайайтырган.
— Дилгижек-оолдуаъшкарып-чемгериптоттурупкаш, бээрүндүрүвүтдепчоруур-лакижи-дир — депмындыг-даачугаа­лап, кадыынчиполурганДилгижек-оолиргинийинаан. Ынчаполурда, ашакмырыңайчоокшулапчедипкелгеш:
— «КуурумчуДилгижек-оолдепдораөлчүктүтут, сал­ба, кадай!» — депалгырганынкадайдыңнапкааш, Дилгижек-оолдутудардээш, халыпорда, оозуижипорганизигкадыынарнынчечажыпкаш, үнехалааш, үшборбакчаанапалгаш, арыгжешимешкынныбергенмындыг-даачүвеңиргинийинаан. «Дедирбаяан» ашакөөнгекирехалыпкээрге, кадайыарнынчеизигчүвекуттурупкан, арнындырыштырыптурда, көрүпкааш:
— Чүнүкаттырып, кандыыңнышоодуптурсен? — дээш, кадайынийитепкеш, улугбалдызынапалгаш, Дилгижек-оолдусүрүпистепчоруп-лакаап-тырэвеспеааноң. Дилгижек-оолшакоонмаңнааш, Бөрүлүгкыйыгдепчерниңдошкырынгаүшборбакчаанчуупойнаптурда, чедиБөрүтаваржыпкээп-тирэвеспеааноң.
ЧедиБөрүтургаш:
— Боулусчиирчүветыппайнчорда,сенмынчачагныкайыынтыпалгаш, чуупойнаптурарэшсен, Дилгижек-оол? — депайтырарга:
— Шакбочытканчайындыгакудуруктубылгап-былгапалгаш, кончугкыламаныңкырынортакудуруктукаккаш, онкатапөрүдээржеулуурга, кээпдүжерчүве-дир, акыларым — деп, мындыг-даачугаалаптурганДилгижек-оолиргинийинаан. ЧедиБөрүкудуруунчайындыгабылгаараайынтыппайнчадапкааш:
— Канчаар   былгаар   чүвел,   Дилгижек-оол? — депайты­рарга:
— Шакмынчаар — дээш, Дилгижек-оолчайындыгакуду­руунбылгаарга,чедиБөрүонуөттүнүп,кудуруктарынкөксугкылдырчайындыгабылгапалганнар-даачүвеңыйнаан.
— Амбээркелиңер — дээш, чедиБөрүзүнкыламакы­рынгаэдертибергеш:
— Че, амбортакудурууңаркаккаш, өрүкөрүпалгашулуңар! — дээрге, чедиБөрүзүбазакагараайынтыппайнтурупбергеннер. ОонДилгижек-оолкудуруундошкачаърскылдыркаккаш, өрүкөрүпулуйберген. ЧедиБөрү-дааонуөттүнүп, кудуруктарынкаккаш, өрүкөрүпулуполурупберип-тирэвес-пеаан.
Дилгижек-оолкудуруучыпшынмаандатурахалыырдээш, дапбээрге, чыпшынадоңупкалганшакбооп-турэвеспеааноң.Оларазында «Дедирбаяан» ашааистепчедипкелген.
— Кончугдораөлчүк,кулугур, амтаптыгкөржүүлү — деп, бохыйланыпчоруполуруп-турэвеспеаан.
ЧедиБөрүхоюп, турахалчырдээрге, кудуруктарыдоштачыпшырдоңупкалганшакболган. Дилгижек-оолдуңкудуруубазашак-лаболгай. Ашак-даабирдугаарында-лаДилгижек-оолдуөлүрүпаардээшчоруполурганмындыгчүвеңиргинийинаан. ШакоонкээпДилгижек-оололургаш:
— Че, хайырааты, сенмениамөлүрериң-даачөп-түр, шакбоБөрүлерниңболгашмээңөлүрчеримниайтыпбээйнбе? — депайтырарга:
— Чехарын, айтыптур, хинчектенмезиң-билеөлүрчериңни — деп, хорадаанашакхөректээрге:
— ЭңбажындаБөрүнүңкулакдажынчебалдыңныңарты-билеийиулайдүжүрүвүт — дээрге, ашакаксыныңаайы-билекулакдажынчеийиулайдүжүрүптерге, бөрү-даатепкиленипчыдып-чыдып, өлүпкаап-тырэвеспеааноң.
— ОоңсоондаБөрүнүңбаштайчиткекырынчебалдыарты-билебиркаккаш, думчуккаразынчеийиулайдүжүрү­вүт — дээрге, аксыныңаайынгабаштайчиткекырынчебирдүжүргеш, ооңсоондадумчуккаразынчеийиудаакагарга, оозуыш-билеөлүпкаап-тырэвеспеааноң.
— Ооңадаандаазынкулакдажынчеулайүшдүжүр! — дээрге, кулакдажынчеулай-улайүшкагарга, оозубазаыш-билеөлүпкаап-тырэвеспеааноң.
— Ооңадаандаазыныңдумчуккаразынчебазаүшдүжү­рүвүт— дээрге, думчуккаразынчеүшулайкагарга, ыш-билеөлгендижир.
— Ооңадаандаазыныңмойнунчеийи, кулакдажынчеийи-ледүжүрүвүт — дээрге, мойнунчеийи, кулакдажынчеийикагарга, ыш-билеөлген-дирэвеспе.
— Ооңадаандаазыныңмойнунчебазаийидүжүргеш, думчуунуңкаразынчеийидүжүрүвүт — дээрге, мойнунчеийи, дум­чуккаразынчеийидүжүрерге, ыш-билеөлүп  калгандижир.
— ЭңсөөлгүБөрүнүңмойнунчебиркаккаш, кулакдажын­чебиркаккаш, думчуккаразынчебиркаксыңза, өлүр — дээрге, мойнунчебиркаккаш, кулакдажынчебиркаккаш, думчуккаразынчебиркагарга, Бөрүзүыш-билеөлгенмындыгчүвеңиргинийинаан. АдактыңсөөлүндеДилгижек-оолдуңөлүртүрээлчээчедипкээрге:
— Менихалывышаанкелгеш, балдыңныңбизи-биледошбилекудуруумаразынчеүшдарыйдыңзыдыдүжүрүптерболзуңза, ыш-билебаарөлүмүмолкижимен — дээрге, ашакхалывышаанкелгеш, Дилгижек-оолдуңкудуруубиледошара­зынчеүшдарыйдүжүрерге, Дилгижек-оолбоъшбарган-дырэвеспе.
— Че, хайырааты, хоюңнуңорнучедиБөрүол-дур. Сээң аалыңга турарга, «Дедир баяан» кижи-дир сен. Харам, каржы, чалчаларың көрбес, шагаайтаачал бооруңга, өжегерээн ынчанган мен. Хоюңнуң орну ол болзун! — дээш, караңнады халып чоруй баарга, халактап чыдып калган «Дедир баяан» иргин ийин аан.
Дилгижек-оол шак оон халааш, маңнап чорда, бир кара Адыг таваржып келгеш:— Че, кайыже бар чор сен, оол? — деп айтырарга:
— Мынчаар Кара-Туруг деп чер ындында үүжелеп каан хөй эъдим бар, ону барып чип көрзе бе дээш, бар чор мен — дээрге:
— Хөй эът бе? Мени эдертип алгаш, тоттуруп каап көрем, дыңмакым — деп, Адыг мынчап барып-тыр эвеспе аан оң.
— Баргай-ла силер, ирем, эмгежок эът-ле болгай, мен чааскаан ону чоор мен — дээш, биеэги Адыгны эдертип алгаш, чоруп-ла каан Дилгижек-оол чүвең ыйнаан. Кара-Туругнуң бажынга үнүп келгеш, улуг кара хая кырында аңчыларның одаанга таваржып кээп-тирлер эвеспе аан оң. Аңаа келгеш:
— Мен бо хүн сугга дүшкеш, доңарым кончуг, бо отка кургаглаттынып ап хонуп көрейн, эртен чоруулу — дээш, кудуруун көргүзерге шынап-ла өл болган мындыг-даа чүвең эргин аан. Шак аңаа отче чартыында Дилгижек-оол, хаяже чартыында Адыг иелээ удуп чыдып ап-тыр эвеспе аан оң.
Дилгижек-оол одуг чыдырда, Адыы хаарыктап, удуй бээрге, Дилгижек-оол чыда:
— Албанга кирер ак чаагай дүгүм өрттенди, бичии ыңай чыт, ирем — дээрге, адыг уйгузу-биле бичии ырады чыдып берген чүвең иргин ийин аан.
Дилгижек-оол кезек чыдып-чыдып:
— Албанга кирер ак чаагай дүгүм өрттенди, ам-даа ыңай чыт, ирем — дээрге, Адыг хаяның кырынга чедир союп бээрге, Дилгижек-оол чыпшыр чыдып ап чыткан чүвең иргин ийин аан оң.
Оон кезек чыдып-чыдып, база-ла: — Албанга кирер ак чаа­гай дүгүм өрттенди, ам-даа ыңай чыдып көр, ирем — дээш, Адыгның ыңай чыдарын манап чыдарга, Адыг ирези-даа ыңай чыдар орта, улуг кара хаяның кырындан аңдара идип бадырыпкан мындыг-даа Дилгижек-оол иргин ийин аан оң.
Шак оон аңдарлып бадар орта, Дилгижек-оол тура халааш:
— Аай экис, аай экис, кулугурнуң ам-на ужары ол-дур — деп алгырып турда, биеэги Адыы даядан туттунуп, доктаай бээрге:
— Аа халак, аа халак, күжүр-ле акымны, хайыраан иремни! — деп, алгырып турган Дилгижек дээр чүве эвеспе.
Орта кезек дытпактанып чыдып-чыдып, аңдарлып баткаш, ол хаяның баарын орта, биеэги адыг чылча дүжүп өлүп каап-тыр эвеспе аан. Шак оон Дилгижек-оол эртен эрте халып бар чыдырда, ук одагның ээзи көрүп каапкаш, боолаар дээш шыгаап олурда, Дилгижек-оол хол чайып:
— Мени атпа, күжүр өңнүүм, сеңээ мен улуг Адыг өлүрүп каан мен, ону берейн — деп ээрежи берип-тир эвеспе аан оң.
Биеэги аңчы ашак боозун дедир тырттып алгаш:
— Кайда Адыг өлүрүп кагдың? — дээрге, Дилгижек-оол ашакты эдертип алгаш, Адыынга чедирип эккеп, адыын айтып бергеш, амылыг үнүп алгаш, шак ол арганы өрү үнгеш, шаандакы «Дедир баяанның» эштенчи-чалчалары өөрүнге кээрге:
— «Дедир баяан» хөй хоюнуң, база сени оскунуп ытканының ажыынга шыдашпайн чүрээ чарлып өлүп калган болган! – дижип, мындыг чугаалаан чүвең эргин ийин аан.
— Ынча хөй этти, малды ээлээр кижи ону кылып каан сен болур чүве дижип, ам-даа кадарып тур-ла бис — деп, хөй чалча, кадарчы эш-өөрү шупту Дилгижек-оолду хүндүлеп, өлүрүп суп алган хөй хоюнуң эъдин ам-даа чип чурттап турган чүвең иргин ийин аан.
Дилгижек-оол тургаш:
— Эътти, малды мен чоор деп мен? Боттарыңар үлежип алыңар. Эдик-хепти мен чоор деп мен? Боттарыңар кеткилеп алыңар. Мен-даа оранымче чоруур апардым, силер-даа оран-сууруңар эки тудуп чурттаңар — дээш, өөрүнден чарлып:
Болдунар-ла арга-биле
Бодал күжүм салып тургаш,
«Дедир баяан» дээргимниң
Дегээзинден адырылдым.
Борбак чаамны чемнеп тургаш,
Бөрүлерни сыырткыыштадым.
Арга-меге холуп тургаш,
Адыг Акым тынын үстүм —
 
деп аргазынче ырлап кире берип-тир эвеспе аан оо!
Ол ында баарды,
Мен мында келдим.