Аштаан Бөрү биле Сергежигеш

(Оюн Хорлуу ыткан)
 
Шыяан ам! Эртенгиниң эртезинде, Сүт-Хөл шалбаа, Сүмбер-Уула тей турар шагда, тениң мыйызы дээринге шаштыгып, тевениң кудуруу черинге   дөжелген турар шагда чүве-дир эвеспе.
Аштааны арнындан илдең, могааны бодундан көскү, шыжыкканы шырайындан билдиңгир, ийи кулаа халбайгыже димзенген, ийи караа аңгайгыже аштаан, ижин-баары үзүлгүже кашпыйган, ам арта аскак, аш көк Бөрү маңнап чораан иргин. Биеэги Бөрү бир айның үжен хонуунда шалбаа сугну шалырады чылгап, чуртка калган куу сөөк хемирип, амыдырап чоруп-тур. Дүне боорга дүрзүнчүдү улуп хонар, хүндүс боорга хүнге дөгеленип удуп хүнзээр, сактып бодаар чүвези шыктыг чем-не, чылыг хан-на, шак мындыг амыдырап, чурттап чораан Бөрү чүве-дир эвеспе. Биеэ Бөрү бир-ле хүн элең-тендиң, эзеп-херлип чоруурга, какпак сарыг чалымның баарында, канчаар-даа аажок семис чаагай Сергежигеш серте-даа чок оъттап турган иргин. Хорадап аштаан, ханга пөкпээн аш, аскак Бөрү, Сергежигешти кедеп чеде бергеш, өлүрүп чиир деп шиитпирлеп ап-тыр.
Дааш-шимээн үндүрбес дээш, даштар артынга чаштынмышаан, дакпыжап аштааш чылганып каап, дазайтыр үңгеп бар чыдып-тыр эвеспе. Сергек, кашпагай, семис-чаагай Сергежигеш-даа чүзү боор, кудуруун мунупкаш, өлүрер деп кел чыдар өлүрүкчү дайзынны биле тыртып кааш, какпак чалымның тиин өрү маңнап үне бергеш, аскак, аш, көк Бөрүдүве кочулап көрүп каап, хаяга мыйызын шалып каап туруп-тур эвеспе.
Ам көк Бөрүнүң өөрүшкүзү соксап, өзү караңгылап келгеш, Сергежигешче көрүп чугаалап-тыр эвеспе:
— Сергежигеш, будуң эъдинден кезип эккел, оон башка амы бодуңну маңаа манап тургаш, өлүргеш, чылан чылгаар шык чок, өрге чылгаар өл чок кылдыр сыырыптар мен.
Сергежигеш боданып туруп-туруп:
— Будум эъдин кезип берип болур-дур мен, ынчалза-даа аңаа дыңныр бистиг демир чок тур. Доңгулче чүгүрүп баргаш, доңгураан ачылап эккелзиңзе кезип бээр-ле мен, Бөрү — деп мону чугаалап-тыр эвеспе.
Аштаан аскак Бөрү анаа турарга ажык чогун билгеш, Доңгулдуң доңгураан ачылап алыр дээш, ынаар маңнап чоруп каап-тыр эвеспе.
— Доңгулга ол-ла дораан маңнап чеде бергеш:
— Дагда Сергежигештиң будунуң эъдин кезип чиир дээш, бижек тыппайн чор мен. Доңгурааңны берип көрем, Доңгул — деп дилеп туруп-тур. Доңгул олургаш:
— Доңгуракты ап болур-ла-дыр сен, ынчалза-даа шаптызы кончуг болгай, Чылдыйның чаныызын барып ачылап ал — деп мону чугаалаан чүвең иргин.
Ооң-биле маргыжар болза, окта-ла ажык чогун билгеш, Чылдыйның чаныызын ачылап алыр дээш, ынаар-ла аскаңгайнып чоруп каап-тыр эвеспе аан. Чылдыйга маңнап чеде бергеш:
— Доңгулдуң доңгураан чидидип алыр чаныыңны берип көрем, акым Чылдый — деп дилеп-тир. Чылдый дыңнап дооскаш:
— Чаныымны ап болур-ла-дыр сен, ынчалза-даа сен угбас сен, аары кончуг чаныы болгай. Чаңнык акывыстың шанаан ачылап алгаш кел, оон алыр сен — деп, мону чугаалаан Чыл­дый иргин аан.
Аштаан Бөрү Чылдыйның чаныызын угбазын билгеш, Чаңныктың шанаан ачылап алыр дээш, ынаар-ла маңнапкан. Чаңныкка Бөрү маңнап чеде бергеш дилээн:
— Чылдыйның чаныызын чедирип алыр шанааңны ачыладып көр, акым Чаңнык — деп дилээн иргин. Чаңнык олургаш:
— Шанакты ап болурун болур-дур сен, ынчалза-даа ча­ныыңны угбас кижи шанакты канчап уур сен, Кулдуйга баргаш, Хунан-Боразын барып ачылап алгаш, чедип кел, оон алыр сен, Бөрү — деп, Чаңнык мону сөглеп-тир.
Ам арта аш, аскак Бөрү шанакты канчап-даа ууп шыдавазын билингеш, Кулдуйнуң Хунан-Боразын ачылап алыр дээш, ынаар-ла маңнап чоруптуп-тур эвеспе.
Шыяан ам. Ам Бөрүнүң өөрүшкүзү дам-на өжүп, өзү-баары дам-на караңгылап, карарып келген, ынчап чорааш арай боорда Кулдуй сугга харык-шинээн оскунупкан, халаң-тендиң чедип кээп-тир эвеспе.
— Чүнү сурап, чүнү хереглеп чор сен, Бөрү? — деп, Кулдуй айтырарга:
— Чаңныктың шанаанга Чылдыйның чаныызын Доңгул суг­га чедирип алгаш, Доңгулдуң доңгураан чидидип, какпак хаяның баарында семис Сергежигештиң будунуң эъдин кестиртип чиийн, Хунан-Бораң берем, Кулдуй акым — деп, мону чугаа­лаан Бөрү иргин.
Кулдуй олургаш, чугаалаан:
— Хунан-Бораның дезиин билбес кижи бар эвес, одарында оъттап чоруур болгай, Алдайның аргамчызын барып эккел. Оон ап ал — деп, мону чугаалаан Кулдуй иргин.
Аштаан, арта аскак Бөрү барып-барып, Хунан-Бораны ар­тамчы чок тудуп ап шыдавазын билингеш, Алдайның аргамчы­зын ачылап aap дээш, чоруптуп-тур эвеспе.
Бөрүол-лашаг-шинээноскуначазыпэлейтипчорааш, Ал­дайныңөөнгечедеберип-тир. Алдайолургаш:
— Кайычедипбарчыдырсилер, Бөрү? — депшалахүндүлепайтырып-тыр.
— КулдуйнуңХунан-Боразынтудупалыраргамчыңарбе­рипкөрүңер, Алдай — деп, Бөрүдилеп-тирэвеспе.
АлдайБөрүнүңчугаазындыңнапалгаш, элээнкезекбоданып-боданыпхарыылап, чугаалаполуруп-турэвеспеаан.
— Аргамчыныапболурун-наболур-дурсен, Бөрү, ынчал­за-даааргамчымшоочалыгаптарадаболгай, ооңдүлгүүрүарганыңаңчызындаболгай, арганыңаңчызынданонубарыпэккелгеш, оонапал — депмонучугаалаанчүве-дир.
Шоочалыгаптараныажыдып aap кандыг-даа арга чогун билген Бөрү арганың аңчызын сураглап чоруп каап-тыр эвес­пе аан.
Аш, амартааскаккөкБөрүкудуруунсалыпкан, кулаанхалбайтыпкан, элең-тендиң, ээгизишагжаңайнып, эзепхерлип, суранып, диленипчорааш, арганыңаңчызыныңодаг-турлааныңчоогунгатыпчедипчоруполуруп-турэвеспеаан.
Арганыңэрес-эрлик, сергек-кашпагайаңчызыкадыгкарасаадааназынгаш, кавындылааркарабоозунтуткаш, чадырынданүнемаңнапкээрге, чадырыныңсоңгуталазындачашшеттигдеспелдиректиңкыдыындааскакБөрүилгипчораанынкөретыртыпкааш:
— Өлүрүкчүоор, өжээним, ашБөрү, аалдапчоруполурсенбе? — деп, кыйгысалырга, Бөрүзүдедирыңайбоопчорда, авааңгыртудуңгур, арганыңэресаңчызы, кавындылааркарабоозункаракчивешаразындахөлдепкенсоонда: өзенбажыкызаш-ладээн, өштүгкөк-даахыйт-ладигенчүвеңиргин.
Сергежигешэъдикүзээнаскак, ашкөкБөрүшакынчаарөлүмүнтыпкан. Онуөлүргенарганыңэресаңчызыоончорупкаш, КулдуйнуңХунан-Боразынмунакаапкаш, Чылдыйныңча­ныызынапалгаш, Доңгулдуңдоңгураанчидидипапалгаш, аш, амартааскак, ээгизишагжайган, көкБөрүгечедипкээп:
— Суранып, диленипчорааныңКулдуйнуңдоңгураабо-дурийин. Актыгчөптүг, анаа-лаоъттапчораанСергениңкаңкадыкэъдинчиирдеп, хоптактаныпчораанчүвең, сээңкежиңнисойзундээшынчапчораан-дырсен — депмонучугаалааш, Доңгулдуңдоңгураа-билеаштаан, аскаккөкБөрүнүңкежинэъттелдирбейн, үстелдирбейнмергежилдии-билесоятыртып, силгийсоккаш, хостугчоргаархапчоруптурганаңчычүве-дирэвеспе.
«Хоптаксеткиларадүжер, карасеткилхангачунар» — дээнышкаш, Сергежигешчешоглаптурганөлүрүкчү, хоптакашБөрүөлүрге, «сагыштыңбичиизиэки, саваныңулууэки» — дээнышкаш, бодунуңэъдинСергежикашБөрүгеаазаза-даабиеэги-лехевээртайбыңчаагай, тамчыктыгтодуг, какпакхая­зыныңбаарында, хаяалыгхүнүнгедөгеленип, кадародарыноъттап, чурттапчоруйбарып-тыроо.