Шиижегей кушкаш

(Ооржак Маскалдай ыткан)
 
Шыяан ам. Шаг шаанда чүвең иргин. Шиижегей куш­каш чоруп-тур эвеспе. Терезин бажынга хонуп, тендиңейндир эдип, хараган бажынга хонуп, халаңайндыр эдип, борбак хырнын бортап, даң адар, хүн үнер — пар шагы четкелекте сырынналдыр сыгырып каап, сайтыладыр эдип каап, оргу-дески оораштарны дескиндир, карак четпес шынааларны эргий ужуп чоруур мындыг кушкаш иргин эвеспе.
Бир-ле хүндүс Шиижегей кушкаш: «Арга чарык аарышкылыг тениң бар бе, мээс чарык меңээ белен чемиң бар бе?» — деп сайтыладыр эдип, арга чартыын куду алзы хараганнарга хонуп, мээс чартыын өрү алзы хараганнар баштап, белен чемин чемнеп чораан иргин. Ол-ла борбак хырнын бортап чорааш, биеэ кушкаш бөскээндиве шиш баштыг кызыл тен кадап ап-тыр. Аарышкылыынга шыдашпайн, алдыртып каар чер тыппайн, аайлажы бээр улус тыппайн, углаан уунче, шиглээн шиинче Шиижегей кушкаш чоруп-ла каап-тыр. Та кажанга дээр чоруп келген чүве, бир-ле черге чоруп чоруурга, ийи анайлыг дөңгүр өшкү душчуп келген-дир эвеспе.
Шиижегей кушкаш тургаш:
— Угбам, ийи анайлыг дөңгүр өшкү, ийис оолдарың азыражып бээр мен, мээң бөскээмде тенни ап каавыдып көрем — дээн.
Дөңгүр өшкү тургаш:
— Оо, сээң бскээңде кадалган тенни ап кааптар хамаанчок, илбең-тендиң ийи оолдарым азырап чадап чор мен. Чайым чок, чайлыг хостуг чонга барып алдыртып ал — деп, көскенип-хөректенип чугаалаан иргин.
Шиижегей кушкаш:
— Ындыг-дыр, ынанганың бажы ымыраа-сээк дою болзун, келген херээм хемни куду келдейзин — деп сырыннандыр ырлай каапкаш, углаан уунче, шиглээн шиинче ужуп-ла каап-тыр эвеспе.
Ол-ла ужуп чорааш база бир черге кээп-тир. Келген черин көрүп шинчип орарга, бай хаан кижиниң хою кодан сыңмас, малы бажын ашкан, эди эктин ашкан мындыг чер болган. Удаваанда оруун уткуй чеди көк бөрү улчуп чоруп оруп-тур. Бө­рүлер чедип келгеш, Шиижегейден айтырып-тыр:
— Шиглээн уунче шиглээр Шиижегей кушкаш, бистиң оранда чүнүң ужун адап-сурап чор сен?
Шиижегей тургаш:
— Шиглээн уум мында, бөскээмде тенни алдыртып каар, чолу чолугар, мөрүзү мөрүгер кым бар ирги деп адап-сурап келдим ийин. Чолдуг-мөрлүг акыларым, силер мээң бөскээмде тенни ап каавыдып көрүңерем. Дөңгүр өшкүнүң ийис оолдарын эккеп бээр мен, чиир силер — деп-тир.
Бөрүлер тургаш:
— Сээң дөңгүр өшкүң оолдары хамаанчок, бо бай Караты-хаанның безиниң кыдазын төдүп чадап тур бис. Бөс­кээңде тениңни-даа ап бээр чай-шаавыс чок-тур — дээн.
— Шиижегей хөөкүй-даа оон чоруткаш, база бир черге ужуп кээп-тир. База-ла көрүп шинчип, келген черин   топтап бодап орарга, ча-согун туткан, баг каккан оолдар-ла хөлзеп ойнап турар мындыг бооп-тур. Шиижегей кушкаш баг каккан оолдарга чеде бергеш:
— Мээң бөскээмде тенни ап каавыдып көрүңер, дуңмаларым, ооң садыызынга Араты-Харын хаанның безиниң кыда­зын төдүп чадап, тоткаш дорзуу дооралган чеди бөрүнүң чеделдирзин адар силер, бааңарны-даа какчып бээр мен — дээн.
Оолдар тургаш:
— Сээң бөскээңде тенни ап, кааптар хамаанчок, баавыс адып чадап тур бис, барып четкеш, чолдуг-мөрлүг чонуңга алдыртып ал — дээннер иргин.
— Чоонган кончуг чолу чолдайган, мөрү мөрзүйген амытаннар боор бо — деп боданып, бүгдүнүп, чораан оруун улап чоруп-ла каап-тыр.
Ол-ла чорааш, мыйырактаан  тыртынчы күскелерге таваржып кээп-тир.
Шиижегей кушкаш:
— Мээң бөскээмде тенни ап каап көрүңер, тыртынчы күскелер, баг каккан оолдарның баан доораар силер — дээн.
Күскелер тургаш:
— Сээң бөскээңде тениңни ап каар хамаанчок, мыйырак-майыраавыс казып чадап чыдыр бис  — дээн.
Шиижегей кушкаштың ажынганы арзылаң, пар дег, хорадааны хорум, көшке дег апарган, сагыжы саймаараан, бодалы божаңнаан ужуп үнүп-түр эвеспе. Ол-ла ушкаш, сайзанактаан уругларга кээп-тир.
— Угба, дуңма уруглар, мээң бөскээмде тенни ап берип көрүңер, мыйырактаан тыртынчы күскелерниң мыйыраан ка­зып чиир силер — дээн.
Уруглар тургаш:
— Сээң бөскээңде тенни ап каар хамаанчок, сайзанаавыс тудуп чадап ор бис, алдырар чериңге барып алдырып ал — дээш, база хоржок мындыг иргин.
Күжүр Шиижегей-даа олут, чугаа-даа чок, ол-ла ушкаш, шыкта дүк салган кадайлар орта чедип кээп-тир.
Шиижегей кушкаш тургаш:
— Аваларым, угбаларым, мээң бөскээмде тенни ап каавы­дып өршээп көргер, ооң садыызынга дүгүңерни салчып бээр мен — дээн.
Кадайлар тургаш:
— Сээң бөскээңде тенни ап кааптар хамаанчок, дүк-таагывысты салып чадап тур бис. Анчыг кылынмайн, аайлашкан чериңче чоруп чор — дээннер.
«Делегейниң дээринге ужар, салгын-хатка чииктелир, сөөк-чөөгү хүл-ыйба дег амытан боорумга, айтырганым аайлашпас, чолукканым чогувас чүве боор бе» деп, ажынганы аккан хем дег, хорадааны хоолама шуурган хат дег кыннып келгеш, ужукпушаан терезин бажынга тендиңейндир олурупкаш эдип, хараган бажынга олурупкаш халаңайндыр эдип, каътты куду хааладыр, сыннар бажын сыыладыр сыгырып дүжүрер орта, кадайларның салып турган дүк-таагызын шуурган хадып кел­геш, санап тудар ыйба-даа чок кылдыр хадып алгаш аппарган-дыр оо!
Шыяан ам. Шак оон чүү боор ийик, кадайлар хорадааш, сайзанактаан уругларның сайзанаан үреп-талап каап-тыр. Сайзанактаан уруглар шак оон хорадааш, мыйырактаан күскелерниң мыйыраан төгүлдүр-чайылдыр үңдере-аңдара казып каапкан. Мыйырактаан күскелер хорадааш, баг каккан оолдарның баан доорап каавыткан. Баг каккан оолдар оон кээп хорадааш, чеди бөрүнүң бирээзин кээп адып каапкан. Чеди бөрүнүң алдызы шак оортан хорадааш, дөңгүр өшкүнүң ийис оглунуң бирээзин чип каапта берген иргин. Дөңгүр өшкү муңчулуп муңгарааш, Шиижегей кушкашты оранны одуртур, делегейни дескиндир дилеп чорааш тып алгаш, ооң бөскээнде тенни аартпайн ап каапкан. Дөңгүр өшкү биле Шиижегей кушкаш шак ынчаар аңаа баштай душкан чугаазын сактыжып, сарамналдыр бодап, узун-узун хөөрежип, уруг-дарыын азыражып, экиниң экизи-биле эптиг-чөптүг, эрте шагдан бээр, амгы шагга дээр найыралдажып чурттап турар мындыг-дыр оо!
— Тоолчунуң тоолу төндү. Доозазын дыңнап-дыңнап, сактып-сактып бодап алгаш, чаныптым.