Шоома Даржай. Хүнүвү
Тыва дылым
Өгбелерден дамчып келген
Өндүр улуг ыдык өнчүм-
Тыва дылым, төрээн дылым,
Тыным-биле тудуш дылым.
Тыва дылым эвес болза,
Дыңзыг үнүм кайын турар.
Арбын чонга аян тудар
Аялгам-даа кайыын келир.
Төрээн дылым эвес болза,
Дөспес чаңнаар харыым кайдал.
Хоор чонга аян тудар.
Хомустаар-даа шаам кайдал.
1994.
Тайбың
Тайбың дээрге
Тынып чоруур агаарывыс,
Ак-көк арыг дээривис,
Алдын чырык хүнүвүс-түр.
Тайбың дээрге
Аваларның хүлүмзүрүү,
Ажы-төлдүң өөрүшкүзү,
Айыраңнаан чечектер-дир.
Тайбың дээрге
Байлаавыс-тыр, күчүвүс-түр.
Маадырлыг улуг иштиң
Бачым-чымыш хүннери-дир.
Тайбың дээрге
Дадай дивес соруувус-тур.
Октаргайже чалгынывыс,
Океанче чакпавыс-тыр. 1994.
ЭНЕРЕЛДИГ МЭЭҢ-НЕ АВАМ
Энерелдиг мээң-не авам
Хадымырлаан, эстемирлээн
Кара чаштан өскен черим.
Катап-катап чагып сургаан
Хайыралыг мээң-не авам.
Эстемирлээн, хадымырлаан
Эрте чаштан өскен черим.
Эътке-сөөкке киир-ле чагыыр
Энерелдиг мээң-не авам.
Хадымырлаан черимейге
Катап халдып келир-ле мен.
Хайыралыг авамайга
Каргыраалап бээр-ле мен.
Эстемирлээн черимейге
Эглип чедип келир-ле мен.
Энерелдиг авамайга
Эргеленип алыр-ла мен.
Ававыс
Ававыстың бөгүн
Төрүттүнген хүнү.
Төлдери бис өөрүп,
Амырап-даа тур бис.
Аъшты-чемни бистер
Алышкылар кылыптаал.
Ававыска бөгүн
Амыр-дыштан берээл.
Авай-авай, ававыс-
Алдын чырык хүнүвүс.
Авыралың, буяның
Адап, санап четпес бис.
2000.
Эргим ынак авам
Уруу мени дээнде
Уйгу-дыжын билбес.
Эргеледип чаптаар
Эргим ынак авам.
Аштай бээйне дээштиң
Аъжым-чемим кылыр.
Доңа бээйне дээштиң
Тонум,хевим даараар.
Ясли-садче баарда,
Ыяап мени үдээр.
Чанарымда база
Шагым билир, уткуур.
2004.
Ачам
Ачам черле ажылгыр,
Алызындан шевергин
Кандыг,чүнү кылбас дээр,
Каш янзы эртемниг.
Кандыг, чүнү кылбас дээр,
Каш янзы эртемниг.
Мергежилим хөй-ле дээш
Менээргенмес, мактанмас.
Чазаныкчы, бызаңчы—
Чарылбазы ижи ол.
Кажан херек дээнде ол
Каңнакчы-даа апаар-ла.
Канчаарга-даа–өгге-даа
Кадыг ажыл ачамда.
Авамга-даа кылдырбас,
Айбылаарын манавас.
2004.
Авам
Авам барда амыр,
Артында-ла хөглүг.
Өөвүс ишти бүрүн
Өөрүшкүден долар.
Авам холу берингир,
Аъжы-чеми элбек.
Уруглары бисти
Столда чем манаар.
Авам барда эки.
Айтып, сургаар, чагыыр.
Ажыл-үүле чайгаар
Аайлажып бүдер.
2004.
Авай дээр
Аңгы-башка өссе-даа,
Айдың черниң чаштары
Аксы-дылы үнерде:
« Авай, авай, авай» дээр.
Аңгы-аңгы дылдыг бол,
Айдың черде чаштарның
Артык ынак сөзү-ле
Авай, авай, авай боор.
Авай деп сөс кажан-даа
Алдындан-даа үнелиг.
Акшый берген улус-даа
Авай, авай, авай дээр.
2004.
Кырган-авам
Кырган-авам кырган-даа бол,
Кылбас-тутпас ажылы чок.
Аргыттынган, септеттинген
Анаа черле орбас кижи.
Аныяандан өөренген
Аайы-биле ындыг боор оң
Кырган авам кырган-даа бол,
Кылыктанмас, шугулдавас.
Ажы-төлү бисти чаптаар,
Аксы-сөзү чылыг-чымчак.
Чалгаа болбайн чоруңар деп
Чагып-сургаан орар кижи.
1985.
Кырган-авам былгаажы
Хылдан, дүктен өйгештиң,
Кылганы-даа шевергин,
Кезек-кезек ажыглаар,
Херек апаар эдивис,
Кырнывысты тоттурар
Кыргн-авам былгаажы.
Садыг кезип маңнавас,
Саткан далган манавас,
Бо-ла маңаа олура,
Боттарывыс кылып аар.
2000.
ХЕНЗИГБЕЙЛЕР
Хензигбейлер
Айның, хүннүң херели дег,
Арыннары чазык, хөглүг.
Атташ чыгыы угбашкылар
Ай-Танажык, Алдын-Айжык.
Чулчургулап, шулуңайнчып
Чугаа-домаа үнүп келген,
Аажок шоваа өзүп орар
Азарганчыг хензигбейлер.
Авазынга, ачазынга
Аргаланган, эргеленген,
Чазык,хөглүг аажы-чаңныг
Чаптанчыг-ла хензигбейлер.
1995.
Дуңмалыг мен
Ачам бөгүн эмчи чорааш,
Аажок өөрээн чугаалай-дыр:
–Аваң амыр чиигеп алган,
Азарганчыг дуңмалыг сен.
Өөрүшкүлүг медээ дыңнааш,
Өрү шурап амырадым.
–Оол азы кыс-тыр бе—деп,
Ол-ла дораан дөстүнмедим.
Ачам таваар далаш-даа чок.
Арны хөглүг хүлүмзүрээш,
–Оол, кызын канчаар сен- деп,
Орта баштак харыы берди.
2004.
Дуңмам
Мээң дуңмам Херелмаа
Мени дыңнаар кижи боор.
Могаттынмас. Амыр-ла
Бопугурум болбас бе.
Аваң биле ачаңның
Арай бөгүн чайы чок.
Ынчангаштың сени мен
Ясли-садче чедирейн.
Херелмаажык, анаа-ла
Хедерленип турба даан.
Хептериң бо белен-дир,
Кеде каавыт, кежээкей.
Ол-ла болгай, экизин,
Чарашпайым онзазын.
Садиктиң шагындан
Озалдавайн чедер бис.
2002.
Өпей ыры
Херелдиг хүн ажа берген,
Кежээ дүшкен, шып-ла-шыпшың.
Аваң-ачаң хензигбейи
Амыр-шөлээн удуй берем.
Кожумаа: Өпей-өпей,
Өпеяажыым,
Өпейлейең.
Сыгырга куш билген ышкаш,
Сымыранып оожургады.
Өрээл ишти шип-ле-шимээн,
Өпей-өпей, удуп көрем.
Кожумаа.
Дыжың хандыр тамчык удааш,
Хүннү уткуй оттуп кээр сен.
Күжүң,дыжың улам ханган,
Хүнзедир-даа могавас сен.
Кожумаа.
Садикке
Садикке хөглүг,
Чалгааранчыг эвес.
Эптиг-демниг ойнаар
Эжим-өөрүм көвей.
Эртенниң-не авам
Эккеп кааш чоруптар.
Садикке хүнзээр.
Чаныксавас-даа мен.
Садик шагы төнер,
Чанар үем келир.
Өөрүм база башкым
Өөрүшкүлүг үдээр.
1995.
Сесерлик
Сесерлик-сад бо-дур,
Сериинин, экизин.
Чечектерниң хөйүн,
Челээш ышкаш каазын.
Ховаганнар ында
Хоюп, дезип ушкан.
Холга тудуп көрзе,
Ховуй-хооп,ховуй-хооп.
Шаанга киир селгүүстеп,
Чайганыышка олуруп,
Шаар өрү ужуктум-
Сагыш хандыр ойнадым.
1995.
Элдеп оол
Ында бир-ле черде
Ынддыг,элдеп оол бар.
Ыглаңайнып алган
Ырмажогун канчаар.
Эртен эрте турбас,
Эрттир удааш чыдар.
Садикче баарда
Саадаткаш турар.
Идик-хевин кетпес,
Иезинге түвек.
« Дегийт-дүрген»-дээрге,
Дедир тепкеш турар.
Ырда кирген оолак
Ыяды бээр хоржок.
Амдыызында ойзуп,
Адавайын бараал.
Ол-ла хевээр кайын
Опчок дедир чоруур
Элээн болгаш база
Эргип көре бээр бис.
1995.
Конфеталар тутсу каапкан
Эртенниң-не садик баарын
Эки билир хиреде-ле,
Херел бертен ынавайын,
Хере тепкеш шаг-ла болган.
Ажылындан озалдаар бе?
Ава пат-ла кайгап калган.
Канчаар боор ам, арга чадаар,
Конфеталар тутсу каапкан.
Садик баар санында-ла
Садар болза берге-ле-дир.
Канчап черле тааржыр боор,
Кажан оозу чидер ирги?
1993.
, Садигивис , байырлыг
Өоренир, школа баар
Өйүңер ам келген деп,
Садиктиң башкылары
Чагып-сургап үдеп тур.
Ада-ие база бар,
Амыравас аргажок.
Каастап шимээн өрээлде
Каткы-хөг-даа үзүк чок.
Санап, чуруп, бижип-даа
Чаңнчыккан бис, билир бис.
Ыры-шоорга, самга-даа
Ынайывыстан ынак бис.
Чагыыңарны утпас бис,
Садигивис, байырлыг!
Эртемнерни шиңгээдип,
Эчизинге чедер бис.
1995.
А К Ы М СОЛДАТ
Эжим
Омак-биле школа баар
Оруум чаңгыс аайлаш болгаш,
Таваржы бээр, манажып-даа аар,
Даады-ла кады боор бис.
Эжим-биле аравыста
Эптиивис-даа аажок.
Эпчок багай чаңы-даа чок,
Эки чүүлү көвей кижи.
Хүрешке ол чүүден артык,
Аажок-ла сонуургалдыг.
Амдыгааштан эгелээштиң,
Күжүн шенеп, киржип чоруур.
Клазывыс оолдарындан
Кызымаккай спортчувус.
Оюннарга киришкенде,
Омак черле хоомай үнмес.
Чаңгыс мындыг четпези бар:
Санга арай кошкак кижи.
Дугурушкаш, сүмелешкеш,
Дузалажып эгелээн мен.
2004.
Девидээним
Кыңгыр кылдыр коңга хапкан.
Клазымче кирип келдим.
Партамга олуруптум,
Башкым база кирип олур.
« Оожумнаңар, уруглар!»-дээш,
Оон бичии бооп чоруй,
Одуруглар аайы-биле
Онаалгавыс хынай берди.
Кыдыраажым ажыдыптым.
Кылып албаан куруг болдум.
И-ий дадай! Караамга бо
« Ийи» дораан көстүп келди.
Оон база бичии болгаш,
Оон-даа артык девидедим.
Хыналдалар бижээнивис
Кыдырааштар үлеп берген.
Ажып көрген куруг чазыг,
Аажок улуг « ийи» демдек.
Ам мырыңай ат-ла болган,
Арным арта изиш диди.
Орта четкеш, чүүден болчук,
Отту чаштап келип-тир мен.
Дүвүрээним, хөлзээн чүвем
Дүжүм болган амыраан мен.
2004
Март сесте
-Март сесте чүнү канчаар,
Мага хандыр удуур мен-деп,
Акызы Орлан дыңнап орда,
Алимаажык мындыг болган.
-Ол хүн бар-ла ажылдарны,
Эр-ле кижи кылыр дээштиң,
Эмин эрте бербе даан-деп,
Орлан аңаа удурланган.
Дуңмазы оон човай бергеш,
Дузалажып киривиткен.
Бичии кижи хирезинде
Билбези чок амыр болган.
* * *
Март сеске белеткенир,
Магазиннер кезиир дээштиң
Авазының чайы-даа чок,
Аъш-чем-даа кылып албаан.
Эки чемнер кылырынга
Эге-ле хей, хоржок болгаш,
Ачазы ам чүнү канчаар
Аайын тыппайн олуруп-тур.
-Амыр шүңме-дээн соонда,
Анай-оол-даа тура халаан.
Аъш-чем кылып киривиткен,
Ачазы аңаа дузалашкан.
Саадаваанда янзы-бүрү
Чаагай чемнер белен болган.
Ава-ача, дуңмалары
Аңаа хөлчок өөрүп-түр.
1994.
Акым солдат
Мээң акым шеригде
Бергелерге торулбас,
Кадыг-бергээ дадыккан
Каң дег быжыг солдат.
Дайынзырак семезе,
Дадай дивейн тулчуптар,
Төрээн чуртун камгалаан
Төлеп шынчы солдат.
Шеригден ооң келирин
Четтикпейнин, манаар мен.
Чагыг-сөзүн, сүмезин
Чандыр баспайн, сагыыр мен.
Соонда барып дөмей-ле
Албан эртер хүлээлгем
Акым ышкаш база-ла
Солдат боорун күзээр мен.
1994.
Ангорларым
Анайларым-ангорларым
Аажок чараш, чиги, чиги.
Өөр-өнер анайларым,
Өзе-ле бээр ангорларым.
Өрү шурап дешкилеңер,
Өрү-куду маңнажыңар.
Анайларым хайгаараар мен,
Ангорларым кадарар мен.
1994.
Шагым ол
Хана шагы, харалаан,
Караңгыда көзүлбес.
Туруп көөрү түвектиг,
Турупкан-даа болур-ла.
Даң-даа атты дигензиг,
Даштын дагаа эде бээр.
Шугулдаксап улам-на
Шуглаамдыва сыңныр мен.
Эрттир удуй бердиң деп
Эртен эрте медээлээр
Аксыр-дагаам база бир
Аажок шынчы шагым ол.
1999 .
Эгерек
Эгерек деп бичии
Эник ыдым бар.
Ээргизин канчаар.
Ээзи мени көргеш,
Эрттирбейин шурап,
Эргеленип ойнаар.
Чемгерерге амыр,
Четтикпейин келир,
Черле хоптак чазый.
-Холуң эккел, Эгер,
Хоруй берген чытпа,
Коданчы ыт боор сен.
2000 .
Дээлдиген
Дээлдигенни көрүп тур мен:
Дээскинип туруп-туруп,
Черже куду кылыйтыпкаш,
Чемижин ол чандыр тепти.
Сагыжынга четпээн ышкаш,
Саат чокка катап келгеш,
Ам-на часпайн, чаңгыс тепкеш,
Амыраан дег ыңай болду.
Тевер дээнде дээлдиген
Дендии эптиг куш-тур оң.
Эзир ышкаш эвес-даа бол,
Эрезин мен кайгап калдым.
1994 .
АВА – БОЙДУС
Шивижигеш
Аргазынга шивижигеш
Аккыр харын шугланыпкан.
Азарганчыг бичии-даа бол,
Ажыг соокту тоовайн-дыр.
Шугул кыжы эрте бээрге,
Шуглаан дүжүр октавыткаш,
Шивижигеш туруп кээрге,
Чиңгир ногаан хевээр болур.
2000 .
Анай-хаак
Энир бир-ле
Эжим мени
Агаарлаал деп
Арыгдыва
Аппарды-ла.
Эжен-не бо,
Энир көрген
Анай-хаагым
Аажок чараш
Апарган тур.
Мочургазы
Борбак-борбак,
Частыр четкен.
Чарашсынып
Чаптап тур бис
-Олар-биле
Опчоктанмайн,
Ок-боо деп
Аткылашпайн.
Анаа көрээл
-Анай-хаактар
Ам-даа өссүн,
Аңаа дегбээл.
Будуун сыкпаал,
Буян болзун.
Хадыңчыгаш
Эрткен чазын бир-ле оолдуң
Эккеп тараан дөзү бо-дур.
Ходуйтур-ла кургап калган,
Хомуданчыын кандыг дээрил.
Салгаңайнып өзер-дир деп
Чаптап көрүп турбадым бе.
Чайны өттүр хайгааравас
Чалгаа оолак болган ол бе?
Ажык-даа чок, дуза-даа чок
Артык ажыл үнген-не-дир.
Аккыр чараш хадыңчыгаш
Арыын каастап турары кай.
Чаъс
Чайгы аяс бир-ле хүн
Чаштар ойнап маннашкан.
Ындазында суксанчыг,
Ышкам изиин кандыг дээр.
Хенертен-не дээрге бо
Кезек булут диргелгеш,
Дескилештир бүргепкеш,
Дендии чаъзын кудупкан.
Чагган долу черге кээп
Чаштап шураан, солун-даа.
Суггур чаъстан агаар-даа
Шуут-ла арыг, сериин-даа.
Долулуг чаъс далашкан,
Дораан эртип аяскан.
Черде, дээрде тудушкан
Челээш кожаа турупкан.
2004 .
Чыкылама соокта
Даштын хөлчөк соок-тур.
Таптыг кеттин дээрге,
Херел көңгүс тооваан,
Херекке-даа албаан.
Чылыг орган оолак
Чыккылама соокта
Далаш-дулаш хедер
Дашкаар үне болган.
Чуңгуга ол кээрге,
Шупту чылыг хептиг.
Соокту-даа тоовас,
Соруктуг-ла турган.
Чуга хептиг Херел
Чугаажок-ла доңган.
Үр-даа болдбайн, кулаан
Үжүдүпкен келген.
2004.
Чайын хемге
Хемге чайын кээрге,
Кедергей-ле солун:
Долгандыр-ла көөрге,
Дооза чиңгир ногаан.
Сыырткыыжым салгаш,
Шып-шыпшың орар мен.
Кадыргылар келгеш,
Харамдыгып чемнээр.
1995.
Чайлаг чараш
Кедээзинде эзимнери
Хектиг- куштуг, аңныг-меңниг,
Аян-шыгы, оймактары
Айыраң-каас чечектерлиг –
чайлаг чараш.
Тайга-сындан эгезин ап,
Даштар кырлап шурап баткан,
Шааладыр дагжап чыдар
Шапкын терең хемчигештиг –
чайлаг чараш.
Сүрүг малды семиртирде,
Сүүзүн оъттуг одарларлыг,
Каттыг, бестиг, тооруктуг,
Катап-катап барыксанчыг –
Чайлаг чараш.
1985.
Кыштагга
Кышкы кыска хүннер,
Кыштаг ыжык, чылыг.
Кырган-ачам аалы,
Кылыр ажыл көвей.
Хою төруй берген,
Хозу-чайы-даа чок.
Хураганнар ында
Кулак уюк эткен.
Сакманчылар чай чок,
Сагыш човаан аажок,
Эмисиктээн, ыткан,
Эрестиг-ле-дирлер.
Ажаап турган хензиг
Анайжыгым өскен,
Өрү-куду дешкилээн,
Өөрунден дудак чок.
Чайын база баар мен,
Чайлаг сериин, эки,
Чайлыг өйде ойнаар,
Сааттаар база каттаар.
1995.
Хүнүвүс
Ак-көк дээр
Аяс-кааң,
Алдын хүн
Амыраан.
Хүнүвус,
Хүнүвус,
Күзел дег
Хүнүвус.
Чырыың-даа,
Чылыың-даа
Сагыш дег
Шаңнап тур.
Хүнүвус,
Хүнүвус,
Күзел дег
Хүнүвус.
Хүннүң-не.
Даңның-на
Күжүвүс
Дадыксын.
Хүнүвус,
Хүнүвус,
Күзел дег
Хүнүвус.
1995.
ЧЫЛДЫҢ ҮЕЛЕРИ
(вокалдыг сюита)
Кайы үел, уруглар?
Башкы: Чылдың челе өйүн часпас,
Шынап онза,элдеп солун
Ыяап эргип чедип келир
Ылгалдыг дөрт үези бар.
Кажанда-даа эрикпес бис,
Кайгамчыктыг үелер ол.
Харын силер боттарыңар
Кайызы-дыр, тывыңарам.
Башкы: Чаштар дашкаар үнмес,
Чашты берген ышкаш,
Соңга өттүр көрүп,
Сооктан сестип орар.
Шупту чүвээ удур
Шуурган хадын ыдар,
Кадыг-дошкун шириин
Кайы үел, уруглар ?.
Уруглдар: Хат-салгын, дүвүрлүг,
Харлыг, сооктуг кыш-тыр.
Сооктан корпайн,харын
Соруктуг боор херек.
Башкы: Чанган куштар келир,
Чараш чечек үнер,
Чаштар дашкаар үнүп,
Чаржып, хөглеп ойнаар.
Өөрүшкү, хөглел
Өртемчейни долган.
Харлыг кыш-даа дескен,
Кайы үел, уруглар ?
Уруглар: Чайынныг көк дээрлиг,
Саглаң чараш час-тыр
Сеткил,сагыш чайгаар
Сергеп келир үе-дир.
Башкы: Салгын-сырын эстээн,
Сарыг бүрү тоглаан,
Куштар чанып ушкан,
Кударанчыы кончуг.
Чараш арга чоорту
Шаарарып орган дег,
Харааданчыг-даа дег,
Кайы үел,уруглар?
Уруглар: Сагыш-сеткил чиктиг,
Сарынналдыг күс-түр.
Ынчангаштың арай
Ындынналдыг үе-дир.
Башкы: Хемде балык чемнээн,
Хектер хөглүг эткен.
Аяң-шыктар ногаан,
Аян-шинчи кирген.
Тараа, сиген чаагай,
Далай ышкаш чалгаан,
Кады, тооруу элбек
Кайы үел, уруглар ?
Уруглар: Дыштыг,хостуг үевис
Дыштанылга келген
Баар чер-ле көвей,
Магаданчыг чай-дыр.
Шагаа ыры
Чедип келген Шагаавыс
Сеткилдерни өөртү.
Аялгалар, танцы-сам
Ала-чайгаар куттулду.
Кожумаа: Четтинчиңер, уруглар,
Сергек, хөглүг ырлажыыл,
Чеве, че! Чеве че! Че,шупту.
Бо дег улуг байырда
Могаг-шылаг турбазын!
Шүлүк, ыры, хөөмей
Чүглүг куш дег ужуксун!
Кожумаа.
Шагаа хүнүн уткуулу,
Саңдан салып айдызаал.
Кара адып, тевектеп,
Кажыктаалы, маргыжаал.
Кожумаа.
Шагаа келди
Эрги чылым, байрлыг че,
Эрте бердиң, менди-чаагай.
Элбек-байлак, менди-чаагай
Эрттирдивис, үдедивис.
Шагаа-найыр чаларап кел,
Чаагай чолду хайырлап бер.
Демниг кылган чемивисти
Делгеп, салып, уткуп тур бис.
Чылдың бажы келди-келди,
Чылан бажы союлду-ла.
Чаагай улуг кежиктерден
Чаяап, шаңнап келир болзун.
* * * *
Аас-кежиин бодарадыыл
Ада-өгбе биске бөгүнгү
Аас-кежикти шаңнаан салгал бис.
Чаагай эки езу-чаңчылын
Чандыр баспайн, ыдык сагып чурттаар бис.
Чалыыттанган төрээн Тывавыс
Сайзыралы, келир өйү дээш,
Амдыгааштан өзүп, дадыгып,
Ажыл-ишке эрес-кежээ болур бис.
Эгүүр шагдан чоннуң күзели
Эртем-билиг чүүден үнелиг.
Ынчангаштың бүгү күжүвүс
Ынаар салып, чүткүлдүүвүс көргүзээл.
1995 .
Сөстер оюну
Ыяш сана үнер,
Ынчангаш ол көвей.
Ийиги үжүүн солувут-
Иий дадай-араатан.
Ол-ла хевээр номчуурга,
Онза чараш хээлиг пөс.
А бир үжүүн солуурга,
Ала-шокар арга кужу.
Шуут-ла хевээр номчуурга,
Суглаар черниң ады.
Баштайгы үжүүн солуурга,
Бажың тудар ыяш.
Частың сөөлгү айында-ла
Чайтыладыр эдип келир,
Кулак уюк өткүт үннүг
Куштуң адын адаңарам.
Кокай малды тудуп чигеш,
Ховаа артыын каапкаш барган.
Кускун, сааскан ону дойлаан,
Хугбайыраан, чүү-дүр ол чээ?
1999 .
« Үжүглелим» үжүктери
« Үжүглелдиң” арнында
Үжен алды үжүк бар.
Эки хандыр өөрензе,
Эртем-билиг эгези ол.
* * *
Авам мени чагыыр:
“Ажылгыр боор, уруум.
Анайларың чемгер,
Аштай бээрлер, хоржок.
Барба долу үрезин-
Багай дүжүт үнмезин.
Бала, согааш, деспим
База бар, ссоктаар мен.
Валя биле кады
Вася ырлашкан.
Варя биле Вова
Вальс теп ойнаан.
Грушалар көргеш,
Груня магадаан.
Грушаның экизин
Груня кайгаан.
Дээлдиген солун куш
Дээскиндир ушкулаар,
Тевер дээнде амыр
Дендии дүрген алыр.
Е-биле эгелээн
Европа, Ереван,
Енисей, Елена.
Енот дээш сөстер бар.
Ё-биле эгелээн
Ёзулуг чиңгине:
Ёндан, Ензак, ёора,
Ёзу дээш сөстер бар:
Жираф-амытан.
“Жигули” – машина.
Зоя бо чайын
Зоопарк көрген.
Иштик черниң кужу
Итпик мынчаар ырлаар:
“ Итпек-хойтпак дүрген
Ижер чиирде элбезин”.
Й деп үжүк көөрге,
И-ге хөлчок дөмей.
Имнеп каандег демдээ
И-ден ону ылгаар.
Кажыктаары солун,
Кайгамчык-ла оюн.
Кажыктарың кайыл,
Кады ойнаар бис бе?
Ладаның угбазы
Ларекта садыгжы.
Лида-биле баргаш,
Лимонад саткан бис.
Маңмаа угбай суурже
Магазиннеп чорааш,
Маадырга ойнаарак-
Машина эккелген.
Номчуп билир болза,
Номнуң ажыы улуг.
“ Ном-бистиң өңнүүвүс,
Номну камнаар херек”.
Ң деп үжүк көөрге,
Н-га хөлчок дөмей.
Н-дан ону ылгаар
Ң-ның бичии ими бар.
О-ну топтап көөрге,
Ортузу хос дээрбек.
Оон-даа артык харын
Онза чараш билзек.
Өшкү аажок өзүген,
Өорзүрек эки мал.
Өшкү дүгү ангор-
Өртээ турбас эртине.
Пар дээрге араатан.
Пага шыкка чоруур.
Рая биле Рита
Рамалар будаан.
Сонам биле Шолбан
Сонгаларны эптээн.
Тааннарны Танажык
Танывайын барган.
Таня аңаа дораан
Тайылбырлап берген.
Уля биле Уран
Уя кылып алган.
Ужуп келген куштар
Уругларга өөрээн.
Үвүрери берген
Үгү чиктиг куш боор.
Үргүлчү-ле дүне
“ Ү-үг, ү-үг” кылдыр эдер.
Федяның авазы
Фермада саанчы.
Федя-биле кады
Фермага чораан бис.
Херел биле Кежик
Хеме эжип чораан.
Хемни кежир ырак
Хектер эдип орган.
Ц-биле эгелээн
Циркуль, цистерна,
Цирк дээш сөстер бар.
Чаъс келгеш, хенертен
Чайыктапкаш барган.
Черде тудуш дуга
Челээш-кожаа чайнаан.
Шактар дем чыскаалга
Шарлар тудуп чораан.
Шарлары салгынга
Шаар өрү ужуккан.
Щетка-биле эки
Щеткаланып алыыл.
Ъ ( кадыг демдек ) үнү чок,
Кайгамчык-ла үжүк.
Ъ ( кадыг демдек ) бижиир
Каш-ла санныг сос бар.
Ыыгайнып алган
Ымыраалар анчыг.
Ыя хензиг эртип
Ызырарын канчаар.
Ь ( чымчак демдек ) база
Ъ (кадыг демдек ) ышкаш,
Кара олчаан дөмей,
Кайызы-даа үнү чок.
Эзирек деп бичии
Эниивис ээргин.
Ээзи кээрге уткуй
Эргеленип шураар.
Юляга угбазы
Юбказын кедирген.
Яша суглар бөгүн
Ядро октап ойнаан.
1995 .
ААЛЫВЫС УРУГЛАРЫ
Аалывыс уруглары-
Алышкылар ,угбашкылар
Чаңгыс черге чыглып кээрге,
Санывыс-даа арбын апаар.
Чаңгыс аалдың төлдери бол,
Чаңгы шуут-ла янзы-бүрү:
Хедери бар, чөпшүлү бар,
Кежээзи бар, Чалгаазы бар.
Демир-оолдуң тенээ дээрге
Тейи-биле кылаштаа дег.
Тевек-оолду канчар силер,
Теве ышкаш дедир төл боор.
Ында-бирек оон дора,
Ында-мында чаргы кылган,
Ыы-сыызы кады келир,
Ындыг түвек кайын турар.
Олар харын ындыг-ла-дыр,
Орталаны бээрлер оң.
Оон аңгы бистиң аалда
Онзалары база-ла бар.
Хеймеректи көрүңерден,
Хээлиг торгу тонун кеткен.
Артист боор деп күзелин ол
Амдыгааштан шилип алган.
Уран-оолду кандыг дээрил,
Ужудукчу болур мен дээр.
Саазындан эптеп тудуп,
Самолеттар кылган орар.
Ужуун сыптап чадай-чадай,
Угулзалап даараар мен дээр,
Чечекмаавыс келзе-келзе,
Шевер кыс боор чүткүлү ол.
Хүлер-оол-даа бичиизинден
Хүреш көргеш, салдыкпайн баар.
Амдыгааштан ындыг кижи
Арзылаң-даа мөге четкей.
« Чарыш аъды мунар мен»-дээр.
Чараш-оолду кайгаар силер.
Алды харлыг хирезинде
Аңдарылбас, ушпас-турбас.
Аалывыс уруглары-
Алышкылар, угбашкылар
Ажыл-ишчи, сеткили ак
Алдарлыглар болза хөннү.
2000 .
Чылга кирген амытаннар
Шагаа хүнү чоокшулаан-
Частың пар ай* бүдүүзүнде
Чылга кирген амытаннар
Чыглып келген чүвең иргин.
Аъжын-чемин ижип-чооглап,
Аажок-ла хөөрешкеннер.
Канчап чылга киргенин-даа
Катап база сагынганнар.
Азарганчыг хензиг күске
Аңаа баштай туруп келген.
Олурганнар ыыдын шеглеп,
Оожум-шышпың апаргылаан.
Эгезинде чылды алган
Эрес-кежээ хей-ле болгай.
Чылга канчап кирген эвес.
Шынап ону дыңнаар дишкен.
-Теве-биле маргыштым дээ.
Дендии улуг ышкажыгай.
Девидээштиң сүрээдексеп,
Дерим безин төктүп келген.
Эртенги хүн үнүп кээрин
Эгезинде көргенивис
Ашкан болур эвеспе деп,
Аравыста мынчанган бис.
Хүннүң үнер чүгүндүве
Күжүр теве көрнүп алды.
Тевениң мен мөгенинге
Дедир көргеш, олуруптум.
* Частың пар ай-эрги сан-биле чаа чылдың эге айы.
Даң-даа аткан-көөрүмге,
Даңның бажы хүнней берди.
Че-даа, хүнүң үндү-ле!-деп,
Четтикпейин алгырдым-на.
Оожум хая көрнүп келгеш,
« Орта бе!» –деп, теве шуут-ла
Караа-биле хаяа көргеш,
Кайгап калган болбазыкпа.
Хөөкүйүң аштырыпкаш.Ындыг улуг амытанны
Ынчаар ажып алган-дыр мен.
Хүннү баштай көрүп үнген
Күскежигеш эр-хей-дир сен!
Ийи дугаар чылды алган
Инекти дыннап көөр-дүр че.
-Чылга кымның кирериниң
Шынын черле тывар-дыр дээш,
Бурган башкы мөөрей чарлаан
Мурнаар-дыр деп бодап алдым.
Хемни база эштип кежер,
Кедергей-даа берге херек.
Муңганыпкаш, кымны-даа мен
Мурнумдува киирбээн мен.
Силиг барып бараалгаар дээш,
Силгиттине бээримде,
Күске дегийт дүже халааш,
Күдүк базып сөгүрээн-дир.
Ооргамга оруп кешкен
Ооң оптуун билбейн барган,
Мени кым-даа мурнаваан деп
Менээргени берген болдум.
Парны безин ажып каан мен,
Бараа элдеп чүве-дир ийн.
Бардам, дошкун араатанның
Маажымнап чорааны ол боор.
Чылга баштай кирер часкан,
Шынап-ла инек шыдаар-дыр оо!
Маргылдааның уланчызын
Маңаа ам-даа көрээлиңер.
Доо-ла бораң аразында
Тоолай бо маңнап орган.
Удаваанда ооң соондан
Улу моорлап келген дижир.
Чылан мырай соон дарый
Чылбыртып кээп, бараалгап-тыр.
Черле алыс чүгүрүк аът
Чеди дугаар черде келген.
Хоюң арай оожум болгаш,
Хожудааан-дыр,сески черде.
Меңнеп, халып-шурап тургаш,
Мечи тоску черни ээлээн.
Дагаа, ыт, хаван олар
Дараалаштыр келгеннер-дир.
Чаргы чокка бурган башкы
Шак-ла ынчаар шиитпирлээн.
Он ийи чылга кирип,
Олар дээрге ады алгып,
Төөгүге оон бээр-ле
Дөзү быжыг артып калган.
2003 .
Кымның чылы эң-не экил?
Бичии чаштар бир-ле катап
Билчип чадааш, маргышкан дээр.
Кижи бүрүзү чылын мактап,
Кидин түлүк барганнар-дыр.
Ак-Сал ирей эвес болза,
Оон-даа улам өөскүүр ийик.
Ажы-төлүн оожургадып,
Ол-ла харын тайылбыр кылган.
Шыны-биле алыр болза,
Чылдарда бак чүзү боорлаан.
Кайызы-даа дөмей-дир ийн,
Харын чүгле билзе чогуур.
Ынчалза-даа аразында
Ылгалдары турбайн канчаар.
Четпес,тудуу талалары
Черле туруп келир апаар.
Чылы-биле кижилерниң
Шынарларын чугаалап бээйн.
Ыыт-шимээн үндүрбейн,
Ылап дыннап алыңар дээн.
Күске чылдыг кижи дижик;
Күзел-соруу күштүг, бедик,
Сургуул, эртем чедер дээнде
Сундузу улуг дээр чүве.
Инек чылдың кижилери
Олут орбас ажыл-ишчи,
Оожум-топтуг аажы-чаңныг
Идегелдиг өңнүктер ол.
Пар чылдыын кандыг дээрил,
База хоомай эвес деп бил.
Шириин ышкаш көзүлзе-даа,
Шиитпирлиг кижилер ол.
Шынчы болгаш туруштуг-даа,
Шыырак билиг, дуржулгалыг.
Тоолай дээрге хоомай эвес,
Тоомчага алза эки.
Улу чылдыг кижилерниң
Угааны чарт, бодамчалыг.
Улус-биле чугаа-сооттуг,
Ужур-чөвүн сагып билир.
Чылын чылдыын көрээлиңер:
Шыдавас-ла чүвези чок
Ачы-буян кылырын-на
Алызында бодап чоруур.
Аът чылдыг эрниң боду
Сагыжы ак, угааны чарт.
Чугаа-сооду чиге, тода,
Чурум дээнде чүүден артык.
Хой чылдыг херээжен чон
Кончуг топтуг аажы-чаңныг.
Эрлер болза, нүгүлү чок,
Эмин эрттир шынчы, кежээ.
Сарбашкынның чылын алган
Салымныг эр кандыг боор деп?
Олут орбас, чыдын чытпас
Ол дег эрес кижилер чок.
Дагаа чылдыг эрлер болза,
Таан кончуг сайзыраңгай.
Хертеш сынныг кыстар болза,
Кедергей-ле шевер, ишчи.
Ыт чылын алган кижи
Ындындан-на кызымаккай.
Салган соруун чедип аар дээш,
Сагыш аарып чоруп-ла бээр.
Хаван чылдыг кижилерни
Кайгамчык-ла эрестиг дээр.
Холу куруг черле орбас,
Кончуг кежээ, шалыпкын-даа.
Салгалдардан салгал дамчаан
Чаңчылывыс утпайн чоруул.
Улустуң бо угаадыы-даа
Ужур-дөстүг болдур ийин.
2003 .
КЫМ-ДАА, ЧҮҮ-ДАА УТТУНДУРБААН
Эки турачыга мөгейиг
Ок-бижек кижидиве
Арныр дуржук, адап болбас.
Ол шагның чурумунга
Андрей шуут өөренген.
Дайын чепсээ холга тудуп,
Дайзын-биле сылба тутчур-
Бөгүн келгеш, өске үлүг
Бөдүүн оолга таварышкан.
Аалдан ырап, дайындыва
Аттанырның хүнү келген.
Чыылган чон-кымны чок дээр,
Чылыг чагыг сөзүн берген.
Кыптып келген килең-кылыын
Кырган кижи илереткен:
« Кырман фашист чолуктарны
Кыра сокчуп тиилеш, оглум.
Кара сагыш, оор-биле
Халдап келген хартаачыга
Кажанда-даа кээргел турбас,
Хайыра чок дидим тулуш.
-Ада-чурт дээш, чонумну дээш,
Амы-тыным харам чок-деп,
Дайынчының харыызы аңаа
Дамрак дег чаңгыланган.
Эткен сөске ээ болуп,
Эрес-дидим киришкештиң
Дайындан ол ээп келген,
Тайбың ишке киржи берген.
Ээп келген, келбейн барган
Эштерин-даа алыр болза,
Төөгүзү, салым-чолу
Дөмейлешкек маадырлар ол.
Чаага киржип кады чораан
Чаңгыс чер-чурт өөрүнден
Караам-биле көргеннерим
Кажын маңаа адап көрейн.
Чангыс суурга чурттап орган
Сайын-оолду ынчаарда мен
Он бир танкист бирээзи деп
Орта билбес турган ийик мен.
Суурнуң чонун амырадып,
Чунар-бажың одап турду.
Эки турачы чораан мен деп
Эдип корбээн кижи-дир ол.
Орденнериң дугайында
Оода дыннап көрзе дээрге.
-Ону канчар силер-деп каар,
Онза бөдүүн акый болгай.
Докпут Монгуш аңаа көөрде
Доозазын хөөреп орар.
Каш катап балыглангаш,
Харын-даа-ла дириг арткан.
Маадырлыг демиселге
Бажын черге салган дээни
« Өлген» оглу кирип кээрге,
Өөрээн ие ыглапкан дээр.
Даваа-Самбуу Сатты база
Дараалаштыр сакты кааптаал.
Тараажылап, малчыннап-даа,
Даргалап-даа чоргулады.
Дайын-чаага дадыккан эр
Даанган херээн ыяк кылыр,
Чаңгыс эвес, каш удаа
Шаннал-мактал чедип чорду.
Сөөгү быжыг фронтучу
Сөөлүнге чедир-ле маа,
Шаңнар сыңмас тараалаң бай
Шаңчызынга, чурттап орду…
Эки турачы эскадрончу
Эзирлерниң бирээзи ынчан
Чаа-Хөлден чааскаан арткан,
Сактыышкынын дыңнажык мен.
Ханныг дайын аар уржуун,
Кадыг-берге көрүп эрткен
Хүндүткелдиг улуг кижээ
Күдүк базып мөгейжик мен.
Тиилелгениң алдан чылы-
Диңмиттиг ол байырлалга
Каш-ла хүннер четпейн чыткаш,
Кара черни төженипчик.
Амгы салгал бөгүн бистиң
Амыр чыргап орарывыс
Хосталганы чаалап берген
Хоочуннарның ачызы-дыр.
2005 .
Тыва эскадрон
Улуг дайын төнгенден бээр
Удаажырап ыраан-даа бол,
Угааннарда, чүректерде
Уттундурбайн артып калган.
« Кым-даа, чүү-даа уттундурбаан»,
Кырган солдат сактып олур.
Эки тура шериглерниң
Эрткен оруун тоожуп олур.
Хөнү сыны күдүйзе-даа,
Хөйнү чурттааш, хөйнү көргеш,
Алыс черле шериг болгаш,
Адак-бышкаа чиик хевээр.
Кара булут диргелген дег,
Ханныг дайын өөскүп үнген
Кадыг-дошкун шак ол чылдар
Каракка олчаан көстүп келди.
Эскадроннуң командири
Экер-эрес Кечил-оол бо
Шериглерин баштавыткан
Селемезин чайып бар чор.
Ырак-узак Украина
Ыдык черин камгалашкан
Эзирлерниң маадыр чоруун
Эрги солдат төөгүп олур.
Дубнонуң, Деражнонуң
Тулчуушкунун кайын уттур.
Сурмичини, Ровнону
Шупту бир дем хосташканнар.
Сурмичи дээш тулчуушкунга
Шуут-ла нарын болу бээрге,
Бүрзекейге командири
Бүзүрээштиң дужаал берген.
Өөрү-биле артып калгаш,
Өлүм чокка тулушканнар.
Шуурганнаан отка удур
Шупту дидим турушканнар.
Улуг сержант Дөңгүр-Кызыл
Уткуштур дорт үнгевиткеш,
Удур келген танкыны
Узуткап кааш, боду өлген.
Бүрзекейниң взводу
Бүрүн аңаа кырылза-даа,
Фашистерге дүжүп бербээн,
Базым безин аткаарлаваан.
Амы-тынын артынга каап,
Адын сыкпайн, демисешкеш,
Эскадроннуң амы-тынын
Эрес эрлер ынчаар алган.
Саян арты эзирлерниң
Чаалыг шөлге алдаржааны
Маадырлыг чоруктарын
Маңаа кайын санап чедер.
Адаларның чаагай херээн
Ажы-төлдер уламчылаар,
Утпайн сактып чоруңар деп
Улуг кижи чагыын берди.
Дайын-чааны басчыр диген
Даңгыраа-даа күүсеттинген.
Эки турачы эскадрон
Ээп чанып чоруп орган.
Эгезинде үдээнинден
Эвээжээни эге-ле илдең.
Эштериниң чамдыызындан
Эгүүр шагда чарылганнар.
Ровно дээш бажын салган
Тываларның адын ында
Дыка эки мөңгежиткен,
Улус чону сактып чоруур.
* * *
Улуг-Хемниң паром аксы-
Уткуп алган чери болган.
Оскен төрээн чурту кончуг,
Өөрүнчүүн чүге деңнээр.
Аңаа келген көвей чоннуң
Аразында кымны чок дээр:
Чарылбас дээн даңгырактыг
Чалыы кыстар база ында.
Амырааннар куспакташкан,
Адырылбас хөөрешкен.
Ыры-хөгжүм диңмиттелген,
Ындыг байыр кайын турар.
Дайынчылар аалдарынче
Тарап чанган, байырлашкан.
Дайын чепсээ шыгжаттынган,
Тайбың ишче шымны берген.
2000 .
