Кызыл-Эник Кыргысович Кудажы

Литературная деятельность К. Кудажы началась в 1948 г. Он плодотворно работал во всех жанрах литературы: писал стихи, рассказы, повести, драматические произведения, романы. Первые стихи были напечатаны в газете «Сылдысчыгаш». Он в литературу вошел как поэт.
Первая книга стихов «Баштайгы базым» («Первый шаг») вышла в 1958 г. Выпустил поэтические сборники «Төрээн чуртум делгемнери» («Просторы родины моей», 1970), «Хөнелер» («Завязи», 1982). Автор прозаических произведений: «Өңнүктерниң даңгыраа» («Клятва друзей», 1962), «Ыржым булуң» («Тихий уголок», 1965), «Тараа» («Хлеб», 1967), «Ырак булут» («Далекое облако», 1971), «Ырлыг булак» («Поющий родник», 1983), «Таңды кежии» («Таежные дары», 1984), «Дуңзаа» («Сплав», 1988), тетралогии «Уйгу чок Улуг-Хем» («Улуг-Хем неугомонный» в 1973, 1974, 1989, 1992, 2009 гг.), «Ыы» («Плач», 1999), «Шончалай» (2000), «Самдар намдар» («Отголоски судьбы», 2005), «Бистиңүениң маадыры» («Герой нашего времени», 2007) и др.
Наряду с прозаическим и поэтическим творчеством известностью пользовалась и драматургия К.-Э. Кудажы, художественные достоинства которой велики. Из драматических произведений подлинной талантливостью отмечены драмы, которые выделяются злободневностью, афористичностью.
По пьесам писателя на сцене Тувинского Музыкально-драматического театра поставлены спектакли: «Долуманың хуулгаазыны» («Проделки Долумы», 1970), «Он бир» («Одиннадцать», 1972), «Далай дүвүнде даңгына» («Принцесса на дне моря», 1974), «Инчеек» (1976), «Белек-кыс эмчи» («Феликс Кон», 1978), «Дирде-Макдо» (2000) и мн. др. Многие пьесы ставились на сценах драматических театров Киргизии, Якутии, Монголии.
Особую страницу творчества К.-Э. Кудажы составляют рассказы и сказки для детей. Читая их, дети получают урок доброты, учатся сочувствовать всему живому и бережно относиться к природе, к животным.
На русском языке отдельными изданиями вышли книги: «Кто полезнее?» (1963), «Тихий уголок» (1966), «У подножия Саян» (1975), «Вершины» (1978), «Анай-кыс» (1980), «Улуг-Хем неугомонный» (1, 2 тома – 1976, 1984), «Поющий родник» (1987), «Тихий уголок» (1996), «Улуг-Хем неугомонный» (серебр. том, 2009).
Собрание сочинений в двух томах вышло в 1979, 1980 гг., а также в 1994, 1995 гг.
К. Кудажы является одним из наиболее читаемых писателей современности. Он – Народный писатель по характеру и духу творчества, по глубине проникновения в проблемы народной жизни, по степени постижения кровных интересов народа, по языку – живому и понятному. «Улуг-Хем неугомонный» с черным, красным, серебряным, золотым томами – значительное явление в тувинской литературе, первый роман-эпопея. Эпиграфом к роману взяты пророческие слова А. П. Чехова: «В своей жизни я не видел реки великолепнее Енисея… На Енисее жизнь началась стоном…». Роман-эпопея начинается с картин тяжелой, бесправной жизни тувинских аратов. Заслуга К. Кудажы в том, что он отразил в своем творчестве целую эпоху в истории тувинского народа.
В целом произведениям К. Кудажы присущи богатство и выразительность языка. Для обрисовки своих персонажей писатель применяет речевые характеристики.
Имя К. Кудажы стоит в одном ряду с крупнейшими мастерами слова как Тувы, так и России.
Кудажы вел большую государственную работу.
Известен как мастер переводов. В них точно переданы дух подлинников. Перевел на тувинский язык «Доктора Айболита» К. Чуковского, «Четвертую высоту» Е. Ильиной, рассказы Л. Толстого, А. Серафимовича, С. Баруздина, многие стихи А. Пушкина, С. Гудзенко, С. Щипачева и др.
Заслуженный писатель Тувинской АССР (1979). Награжден орденом «Знак Почета» (1984), орденом Республики Тыва (1999). Лауреат Государственной премии Республики Тыва (2003). Народный писатель Тувы (1987). Заслуженный работник образования Республики Тыва (2004).
Почетный гражданин Кызыла (1999). Отличник печати. Отличник милиции. Отличник общества «Знание». Награжден Дипломом Российской Ассамблеи народов. Ему присудили почетные звания: «Ноян-писатель Улуг-Хема», «Чейзең-поэт Чээнека». В городе Шагонаре названы улица и кожуунная библиотека в честь Кызыл-Эник Кудажы. В селе Ийи-Тал его имя носит сельский Дом культуры.
Член Союза писателей СССР с 1968 г. Член Союза журналистов СССР.

ОСНОВНЫЕ ПУБЛИКАЦИИ
КНИГИ ПОЭЗИИ:
1. Баштайгы базым: шүлүктер. – Кызыл: ТывНҮЧ, 1958. – 51 ар.
Первый шаг: стихи.
2. Төрээн черим делгемнери: шүлүктер, шүлүглел. – Кызыл: ТывНҮЧ, 1970. – 104 ар.
Просторы Родины моей: стихи, поэма.
3. Хөнелер: шүлүктер, шүлүглел. – Кызыл: ТывНҮЧ, 1982. – 168 ар.
Завязи: стихи, поэма.

КНИГИ ПРОЗЫ:
1. Өңнүктерниң даңгыраа: чечен чугаалар. – Кызыл: ТывНҮЧ, 1962. – 26 ар.
Клятва друзей: рассказы.
2. Ыржым булуң: тоожу. – Кызыл: ТывНҮЧ, 1965. – 169 ар.
Тихий уголок: повесть.
3. Тараа: тоожу, чечен чугаалар. – Кызыл: ТывНҮЧ, 1967. – 99 ар.
Хлеб: повесть, рассказы.
4. Ырак булут: роман. – Кызыл: ТывНҮЧ, 1971. – 382 ар.
Далекое облако: роман.
5. Уйгу чок Улуг-Хем: кара том. – Кызыл: ТывНҮЧ, 1973. – 412 ар.
Улуг-Хем неугомонный: роман.
6. Уйгу чок Улуг-Хем: кызыл том. – Кызыл: ТывНҮЧ, 1974. – 328 ар.
Улуг-Хем неугомонный: роман.
7. Чогаалдар чыындызы: 2 т. – Кызыл: ТывНҮЧ, 1979. – Т.1. – 386 ар.
Собрание сочинений: в 2 т. Т. 1.
8. Чогаалдар чыындызы: 2 т.– Кызыл: ТывНҮЧ, 1980. – Т.2. –371 ар.
Собрание сочинений: в 2 т. Т. 2.
9. Ырлыг булак: роман. – Кызыл: ТывНҮЧ, 1983. – 250 ар.
Поющий родник: роман.
10. Таңды кежии: чугаалар. – Кызыл: ТывНҮЧ, 1984. – 217 ар.
Таежные дары: сказы.
11. Дуңзаа: тоожулар, чечен чугаалар, очерктер. – Кызыл: ТывНҮЧ, 1988. – 319 ар.
Сплав: повести, рассказы, очерки.
12. Уйгу чок Улуг-Хем: мөңгүн том. – Кызыл: ТывНҮЧ, 1989. – 324 ар.
Улуг-Хем неугомонный: роман.
13. Уйгу чок Улуг-Хем: алдын том. – Кызыл: ТывНҮЧ, 1992. – 320 ар.
Улуг-Хем неугомонный: роман.
14. Чогаалдар чыындызы: 2 т. – Кызыл: ТывНҮЧ, 1993. – Т. 1. – 400 ар.
Собрание сочинений: в 2 т. – Т.1.
15. Чогаалдар чыындызы: 2 т. – Кызыл: ТывНҮЧ, 1994. – Т. 2. – 254 ар.
Собрание сочинений: в 2 т. – Т. 2.
16. Ыы: тоожу. – Кызыл: ТывНҮЧ, 1999. – 142 ар.
Плач: повесть.
17. Шончалай: тоожу, чечен чугаалар. – Кызыл: ТывНҮЧ, 2000. – 79 ар.
Шончалай: повесть, рассказы.
18. Уйгу чок Улуг-Хем: роман. 2 т. – Кызыл: ТывНҮЧ, 2002. – 376 ар.
Улуг-Хем неугомонный: роман.
19. Самдар намдар: бот-намдар тоожузу. – Кызыл: ТывНҮЧ, 2005. – 279 ар.
Отголоски судьбы: автобиографическая повесть.
20. Бистиңүениң маадыры: тоожу. – Кызыл: ТывНҮЧ., 2007. – 96 ар.
Герой нашего времени: повесть.
21. Уйгу чок Улуг-Хем: роман. Мөңгүн том. Алдын том. – Кызыл, Тываполиграф, 2009. – 682 ар.
Улуг-Хем неугомонный: роман. Серебряный том. Золотой том.
22. Уйгу чок Улуг-Хем: роман. Кара том. Кызыл том. – Кызыл, Тываполиграф, 2009. – 640 ар.
Улуг-Хем неугомонный: роман. Черный том. Красный том.

На русском языке:
1. Кто полезнее?: сказка. – Кызыл: Тув. кн. изд-во, 1963. – 16 с.
2. Тихий уголок: повесть и рассказы. – Кызыл: Тув. кн. изд-во, 1966. – 208 с.
3. У подножия Саян. – М.: Сов. Россия, 1975. – 256 с.
4. Улуг-Хем неугомонный: черный том / пер. А. Китайника. – Кызыл: Тув. кн. изд-во, 1976. – 344 с.
5. Улуг-Хем неугомонный: красный том / пер. А. Китайника. – Кызыл: Тув. кн. изд-во, 1977. – 262 с.
6. Вершины: стихи, поэмы. – Кызыл: Тув. кн. изд-во, 1978. – 168 с.
7. Анай-кыс: повесть. – М.: Сов. Россия, 1980. – 160 с.
8. Улуг-Хем неугомонный: роман / пер. А. Китайника. – М.: Современник, 1984. – 445 с.
9. Улуг-Хем неугомонный: роман. – Кызыл: Тув. кн. изд-во, 1984. – 445 с.
10. Поющий родник: роман. – Кызыл: Тув. кн. изд-во, 1987. – 392 с.
11. Улуг-Хем неугомонный: роман. – Кызыл: Тув. кн. изд-во, 1988.– 441 с.
12. Улуг-Хем неугомонный: роман. Черный том, красный том / пер. А. Китайника. – Новосибирск: Новосибирское книжное издательство, 1988. – 456 с.
13. Тихий уголок: повесть и рассказы. – Кызыл: Тув. кн. изд-во, 1996. – 208 с.
14. Улуг-Хем неугомоннный: роман. Серебряный том / пер. И. Принцевой. – Кызыл, Тув. кн. изд-во., 2009. – 320 с.

ПЕРЕВОДЫ:
1. Баруздин С. Бөгүн кымнар өөренип турарыл? / С. Баруздин; очул. К.-Э. Кудажы; ред. Ю. Кюнзегеш. – Кызыл: ТывНҮЧ, 1957. – 23 ар.
Кто сегодня учится?
2. Чуковский К. Айболит эмчи / К. Чуковский; очул. К.-Э. Кудажы; ред. М. Кенин-Лопсаң. – Кызыл: ТывНҮЧ, 1959. – 103 ар.
Айболит.
3. Толстой Л. Ийи өңнүк: чечен чугаалар / Л. Толстой; очул. К.-Э. Кудажы; ред. А. Даржаа. – Кызыл: ТывНҮЧ, 1962. – 40 ар.
Два друга: рассказы.
4. Серафимович А. Бичии шахтер: чечен чугаалар / А. Серафимович; очул. Л. Чадамба, К.-Э. Кудажы; ред. А. Даржаа. – Кызыл: ТывНҮЧ, 1963. – 135 ар.
Маленький шахтер: рассказы.
5. Хоравас рубль: чечен чугаалар / очул. К.-Э. Кудажы; ред. А. Чылбак-оол. – Кызыл: ТывНҮЧ, 1964. – 49 ар. – В содерж. авт.: А. Чехов, В. Даль, А. Куприн, Н. Лесков.
Неразменный рубль: рассказы русских писателей.
6. Ильина Е. Дөрткү бедик: тоожу / Е. Ильина; очул. К. Кудажы; ред. О. Баир. – Кызыл: ТывНҮЧ, 1970. – 324 ар.
Четвертая высота: повесть.
7. Байкалдың чалгыглары: бурят чогаал чыындызы / очул. С. Тамба, Ю. Кюнзегеш, С. Сюрюн-оол. В. Серен-оол, К. Кудажы б.о.ө.; ред. Ю. Кюнзегеш. – Кызыл: ТывНҮЧ, 1977. – 190 ар.
Волны Байкала: сборник бурятских писателей.
8. Гудзенко С. Оруктар: шүлүктер, шүлүглелдер / С. Гудзенко; очул. М. Кенин-Лопсаң, М. Доржу, Ю. Кюнзегеш, К. Кудажы б.о.ө.; ред. А. Даржай. – Кызыл: ТывНҮЧ, 1979. – 96 ар.
Дороги: стихи, поэмы.
9. Щипачев С. Ынакшылдың одуруглары: шүлүктер, шүлүглелдер / С. Щипачев; очул. С. Пюрбю, Б. Хөвеңмей, С. Сарыг-оол, К. Кудажы б.о.ө.; ред.: Ю. Кюнзегеш, А. Даржай; сост. М. Кенин-Лопсаң. – Кызыл: ТывНҮЧ, 1980. – 100 ар.
Строки любви: стихи, поэмы.
10. Кузнецов И. Саяндан Ровно чедир: документалдыг тоожу / И. Кузнецов; очул. К. Кудажы; ред. Э. Доңгак. – Кызыл: ТывНҮЧ, 1983. – 224 ар.
От Саян до Ровно.
11. Ынакшылдың оңмас чечээ: орус болгаш совет литератураның лириктиг шүлүктери / очул.: Ю. Кюнзегеш, М. Өлчей-оол, В. Монгуш, К. Кудажы б.о.ө.; ред.: Ю. Кюнзегеш, А. Сат. – Кызыл: ТывНҮЧ, 1986. – 210 ар.
Венок любви: лирические стихи русской классической и советской литературы.
12. Ильина Е. Дөрткү бедик: тоожу / Е. Ильина; очул.: К.-Э. Кудажы; ред. О. Байыр-оол.– Кызыл: ТывНҮЧ, 1988. – 2-ги үндүр. – 329 ар.
Четвертая высота. – 2-е издание.
13. Шевченко Т. Чагыг: шүлүктер / Т. Шевченко; очул. С. Сарыг-оол, М. Өлчей-оол, Н. Куулар, С. Пюрбю, К.-Э. Кудажы, М. Доржу, А. Даржай, Е. Танова; ред. А. Сат. – Кызыл: ТывНҮЧ, 1988. – 96 ар.
Завещание: стихи.

О ЖИЗНИ И ТВОРЧЕСТВЕ
1. Хураган-оол В. «Баштайгы базым»: К.-Э. Кудажының «Баштайгы базым» деп номунга сайгарылга / В. Хураган-оол // Шын. – 1959. – Март 22.
2. Маадыр Т. «Өңнүктерниң даңгыраа»: К.-Э. Кудажының «Өңнүктерниң даңгыраа» деп номунуң дугайында / Т. Маадыр // Шын. – 1959. – Март 22.
3. Куулар Д. Бичии тоожунуң четпестери: К.-Э. Кудажының «Тараа» деп тоожузунуң дугайында / Д. Куулар // Шын. – 1964. – Янв. 18, 19, 21; февр. 14.
4. Анчымаа С. «Ыржым булуң» дугайында: К.-Э. Кудажының «Ыржым булуң» деп чогаалының дугайында / С. Анчымаа // Шын. – 1966. – Янв. 15.
5. Кудажы Кызыл-Эник Кыргысович: о нем // Писатели Тувы: биобиблиограф. справ. – Кызыл, 1970. – С. 57 – 59.
6. Чыдым Д. Сеткилим ханып, өөрдүм: К.-Э. Кудажының «Ырак булут» деп чогаалының дугайында / Д. Чыдым // Шын. – 1971. – Май 15.
7. Серен-оол Ч. Чогаалчының сөңү: К.-Э. Кудажының «Ырак булут» деп романының дугайында / Ч. Серен-оол // Улуг-Хем. – 1972. – № 30.
8. Бадаа С. Уйгу чок Улуг-Хем: К.-Э. Кудажының «Уйгу чок Улуг-Хем» деп романынга хамаарыштыр / С. Бадаа // Шын. – 1973. – Окт. 19.
9. Тамба С. Уйгу чок Улуг-Хем: К.-Э. Кудажының «Уйгу чок Улуг-Хем» деп романының дугайында / С. Тамба // Шын. – 1973. – Окт. 27.
10. Корода О. Номчуксанчыг ном: К.-Э. Кудажының «Уйгу чок Улуг-Хем» деп романының дугайында / О. Корода // Шын. – 1973. – Нояб. 18.
11. Кудажы К.-Э. Шынап-ла аас-кежии: чогаалчы ажыл-ижиниң дугайында / К.-Э. Кудажы // Шын. – 1973. – Дек. 9.
12. Тамба С. Номчукчунуң магадалы / С. Тамба // Шын. – 1973. – Окт. 27.
13. Монгуш С. К.-Э. Кудажының «Уйгу чок Улуг-Хем» деп романга номчулга конференциязы: методиктиг сүмелер / С. Монгуш // Расцветающий край: метод. и библиогр. материалы. – Кызыл, 1974. – С. 5 – 6.
14. Куулар Ч. Сагышты ыры-биле ажыдар: К.-Э. Кудажының «Уйгу чок Улуг-Хем» деп чогаалының дугайында / Ч. Куулар // Улуг-Хем. – 1974. – № 33.
15. Майнак С. Холдан салбас ном: К.-Э. Кудажының «Уйгу чок Улуг-Хем» деп романының дугайында / С. Майнак // Шын. – 1975. – Янв. 8.
16. Дамдын Н. Номчукчулар сонуургаан: Чаа-Суурга номчулга конференциязының дугайында / Н. Дамдын // Шын. – 1975. – Янв. 9.
17. Эки номга ээ хөй: К.-Э. Кудажының «Уйгу чок Улуг-Хем» деп номунуң дугайында номчукчуларның бодалдары // Шын. – 1975. – Февр. 7.
18. Хомушку М. Манаар бис: үшкү том дугайында / М. Хомушку // Тыв. аныяктары. – 1975. – Февр. 16.
19. Монгул-оол Б. Чогаалчыга четтирдивис: К.-Э. Кудажының «Уйгу чок Улуг-Хем» деп романының дугайында / Б. Монгул-оол // Тыв. аныяктары. – 1975. – Авг. 16.
20. Монгуш А. Ийиги томга хамаарыштыр: К.-Э. Кудажының «Уйгу чок Улуг-Хем» деп романының ийи томнарынга хамаарыштыр / А. Монгуш // Тыв. аныяктары. – 1975. – Авг. 16.
21. Кызыл-Эник Кыргысович Кудажы – 50 харлаан // Улуг-Хем. – 1979. – № 41.
22. Монгуш Д. Чаа номнар номчукчуларынга: К.-Э. Кудажының «Чогаалдар чыындызы», С. Молдурганың «Тура-сорук», А. Ховалыгның «Чалгын», З. Амыр-Доңгактың «Саарыг ыры» деп номнарынга сайгарылга / Д. Монгуш // Шын. – 1979. – Июнь 7.
23. Чүлдүм Ч. «Хөнелерниң» хөөннери: К.-Э. Кудажының «Хөнелер» деп номунга сайгарылга / Ч. Чүлдүм // Улуг-Хем. – 1983. – № 53.
24. Серен-оол Ч. Чогаалчының сөңү: К.-Э. Кудажының чогаадыкчы ажыл-ижиниң дуг-да / Ч. Серен-оол // Серен-оол Ч. Чогаал дугайында демдеглелдер. – Кызыл: ТывНҮЧ., 1986. – Ар. 4.
25. Серен-оол Ч. Улустуң чогаалындан, чаңчылдарындан хөөн киргеш: К.-Э. Кудажының «Хөнелер» деп чыындызынга хамаарыштыр / Ч. Серен-оол // Серен-оол Ч. Чогаал дугайында демдеглелдер. – Кызыл. ТывНҮЧ., 1986. – Ар. 14.
26. Сундуй Г. Очулгаларынга таарзынмадым: «Уйгу чок Улуг-Хемниң» очулгазының байдалының дугайында / Г. Сундуй // Шын. – 1988. – Авг. 9.
27. Оюн С. Үениң чаа көрүжү-биле: «Уйгу чок Улуг-Хемниң» мөңгүн томунуң дугайында / С. Оюн // Красное знамя. – 1989. – Дек. 28.
28. Бадаа С. Мөңгүн томну номчуп ора / С. Бадаа // Тыв. аныяктары. – 1990. – Март 10.
29. Оюн С. Алдын том төөгү-биле доңнашкан / С. Оюн // Таңды-Уула. – 1992. – Нояб. 21.
30. Оюн С. Төөгү-биле доңнашкан: К.-Э. Кудажының «Уйгу чок Улуг-Хем» деп роман-эпопеязының дугайында / С. Оюн // Шын. – 1993. – Февр. 26.
31. Оюн С. Төөгү-биле доңнашкан: К.-Э. Кудажының «Уйгу чок Улуг-Хем» деп роман-эпопеязының дугайында / С. Оюн // Улуг-Хем. – 1993. – № 4.
32. Оюн С. Сеткилиниң ханызындан тоожаан: К.-Э. Кудажының «Уйгу чок Улуг-Хем» деп романының дуг-да / С. Оюн // Тыв. аныяктары. – 1993. – Февр. 16.
33. Монгуш Д. Делгемнерниң аялгалары: К.-Э. Кудажының «Төрээн чуртум делгемнери» деп чыындызынга сайгарылга / Д. Монгуш // Шын. – 1997. – Июль 1.
34. Майнак С. Улуг-Хемниң улуг уйгулуг оглу: К.-Э. Кудажының 70 харлаан оюнга / С. Майнак // Тыва Республика. – 1999. – № 30.
35. Салчак В. Өргүн чонга өөрүп чор мен: К.-Э. Кудажының 70 харлаан оюнга / В. Салчак // Шын. – 1999. – № 91.
36. Дамдак И. Тываны алдаржыткан үштүң бирээзи / И. Дамдак // Тыв. аныяктары. – 1999. – № 17.
37. Тываның Улустуң чогаалчызы: К.-Э. Кудажының 70 харлаан ою // Эне сөзү. – 1999. – № 36.
38. К.-Э. Кудажының 70 харлаан оюнга уткуштур // Хем-Белдири. – 1999. – № 42.
39. Уйнукай В. Чогаалчыга тураскаадып: К.-Э. Кудажының 70 харлаан ою / В. Уйнукай // Хем-Белдири. –1999. – № 44.
40. Салчак В. Поэзия – чогаалдарың өскен чуртуң өлчей кежии: К. Кудажының чогаадыкчы ажыл-чорудулгазының дугайында / В. Салчак // В. Салчак. Тыва чогаалчылар дугайында демдеглелдер, 2000. – Ар. 31 – 34.
41. Куулар К. К. Кудажының «Ыы» деп тоожузунуң лексиктиг онзагайы / К. Куулар // Башкы. – 2000. – № 1.
42. Аран А. «Уйгу чок Улуг-Хемни» катап эргээш… / А. Аран // Тыва Республика. – 2000. – № 50.
43. Чаңгыс өг-бүле уктуглар: чогаалчы К.-Э. Кудажының өг-бүлезиниң угунуң дугайында // Тыва Республика. – 2001. – Июнь 7.
44. Салчак В. «Уйгу чок Улуг-Хемниң» кол маадырлары…» / В. Салчак // Улуг-Хем. – 2001. – № 2 – 3.
45. Бүрбүжүк Г. Кудажының чогаалдарында ада кижиниң овур-хевири / Г. Бүрбүжүк // Башкы. – 2001. – № 4.
46. Кудажы К.-Э. Чогаалчыга уйгу херек: автор бодунуң чогаадыкчы ажыл-чорудулгазының дугайында / К.-Э. Кудажы // Шын. – 2002. – Окт. 5.
47. Кудажы К.-Э. Элээр «ондатралар»: автор бодунуң чогаадыкчы ажыл-чорудулгазының дугайында / К.-Э. Кудажы // Тыв. аныяктары. – 2004. – Дек. 2 – 8.
48. Кудажы К.-Э. Чеден бешти харым дээр бе, чээргенни одум дээр бе?: бодунуң ажыл-амыдыралының дугайында / К.-Э. Кудажы // Шын. – 2004. – Нояб. 30.
49. Черлиг-оол К. Чогаалчының чаартыкчы хөөннери: К.-Э. Кудажының 75 харлаан оюнга / К. Черлиг-оол // Шын. – 2004. – Дек. 7.
50. Амыдырал – аас-кежик: чогаалчы К.-Э. Кудажы-биле интервью // Шын. – 2004. – Дек. 4.
51. Саая А. Улуг-Хемниң уйгу чок улуг оглу / А. Саая // Сылдысчыгаш. – 2004. – Дек. 7.
52. Пюрюна В. К. Кудажының 75 харлаанынга байыр чедириишкини / В. Пюрюна // Улуг-Хем. – 2004. – № 51.
53. Чөреве К. Кудажының хуулгаазыны: шүлүк / К. Чөреве // Улуг-Хем. – 2004. – № 51.
54. Кенин-Лопсан М. Төлгези дүжер: К.-Э. Кудажы дугайында / М. Кенин-Лопсан // Шын. – 2005. – Февр. 1.
55. Куулар М. Чеден бешти харым дээр бе: К.-Э. Кудажыга шүлүк / М. Куулар // Шын. – 2005. – Янв. 15.
56. Салчак В. Тываның Улустуң чогаалчызы К.-Э. К. Кудажының публицистиказы / В. Салчак // Шын. – 2005. – Окт. 25, 27.
57. Салчак В. К.-Э. Кудажының «Уйгу чок Улуг-Хем» деп романының кол маадырлары / В. Салчак // В. Салчак. Тыва чогаалчылар болгаш чогаалдар дугайында демдеглелдер, 2005. – Ар. 61 – 65.
58. Доржу К. «Дуруяалар – эжеш куштар» – онзагай тургузуглуг, тускай аянныг чогаал / К. Доржу // Башкы – 2005. – № 2.
59. Шилова Ч. «Уйгу чок Улуг-Хем» – роман-эпопея / Ч. Шилова // Шын. – 2005. – Март 24.
60. Шурук В. «Самдар намдар»: чогаалчы К.-Э. Кудажының чаа номунга хамаарыштыр / В. Шурук // Шын. – 2005. – Дек. 8.
61. Алдын-оол Д. Дески талант: К.-Э. Кудажының «Самдар намдар» деп номунга хамаарыштыр / Д. Алдын-оол // Шын. – 2006. – Янв. 2.
62. Балчыр С. Ийи-Талче чанып келген: Ийи-Талдың Культура бажыңынга К.-Э. Кудажының адын тывыскан / С. Балчыр // Шын. – 2007. – Нояб. 1.
63. Донгак Р. «Уйгу чок Улуг-Хемде» түр маадырлар / Р. Донгак // Улуг-Хем. – 2006. – № 1 – 2. – Ар. 144 – 149.
64. Чамзы К. Чечен сөстүң дарганы: К.-Э. Кудажының 80 харлаан оюн уткуштур / К. Чамзы // Шын. – 2009. – Июль 21.
65. Дөмүр-оол В. Чогаадыкчы солун орук: Кызыл-Эник Кудажы Башкыдан Улустуң чогаалчызынга чедир / В. Дөмүр-оол, С. Шулуу-Маадыр // Шын. – 2009. – Нояб. 17.
66. Куулар Ч. «Таңды кежии» – сагыш-сеткилге чырык өөрүшкү: чогаалчы К.-Э. Кудажының 80 харлааны / Ч. Куулар // Шын. – 2009. – Нояб. 21.
67. Доңгак Р. ТываныңУлустуң чогаалчызы К.-Э. Кудажы 80 харлааны: «Уйгу чок Улуг-Хем» болгаш «Арыг суглуг Тамир» деп романнарның чоок талалары / Р. Доңгак // Вестник Пий-Хема. – 2009. – Дек.
68. Маспык-оол В. Чогаалчының изин базып…: чогаалчы К.-Э. Кудажының 80 харлааны / В. Маспык-оол // Улуг-Хем. – 2009. – Дек.12.
69. Балчыр С. Уйгу чок Улуг-Хемниң оглу: чогаалчы К.-Э. Кудажының 80 харлааны / С. Балчыр // Шын. – 2009. – Дек.15.
70. Дачын-Хөө С. Изиг оъттуг Ийи-Талым: чогаалчы К.-Э. Кудажының 80 харлааны / С. Дачын-Хөө // Шын. – 2009. – Дек. 15.
71. Бегзин-оол А. Улуг чогаалчыга тураскаал: К.-Э. Кудажының 80 харлаанынга көжээ тураскаалды тургускан / А. Бегзин-оол // Улуг-Хем. – 2009. – Дек. 19.
72. Салчак В. К.-Э. Кудажы. Чогаалдарың – өскен чуртуң өлчей-кежии / В. Салчак // В. Салчак. Уран сөстүң ужуу, 2010. – Ар. 81 – 86.
73. Салчак В. К.-Э. Кудажының «Уйгу чок Улуг-Хем» деп романының кол маадырлары / В. Салчак // В. Салчак. Уран сөстүң ужуу, 2010. – Ар. 87 – 93.
74. Салчак В. К.-Э. Кудажының публицистиказы / В. Салчак // В. Салчак. Уран сөстүң ужуу, 2010. – Ар. 94 – 86.

На русском языке:
1. Хадаханэ М. В «Тихом уголке»: о повестях К.-Э. Кудажы «Хлеб», «Тихий уголок» / М. Хадаханэ // Улуг-Хем. – 1969. – Кн. 11.
2. Кодур-оол О. На берегах Енисея: о романе «Улуг-Хем неугомонный» / О. Кодур-оол // Тув. правда. – 1974. – 6 янв.
3. Оюн С. Из гущи народной: о книге «Улуг-Хем неугомонный» / С. Оюн // Тув. правда. – 1974. – 21 дек.
4. Серен-оол Ч. Плод зрелой мысли: о романе «Улуг-Хем неугомонный» / Ч. Серен-оол // Улуг-Хем. –1975. – Кн. 15.
5. Хадаханэ М. Какие красивые люди…: о книге К.-Э. Кудажы «У подножия Саян» / М. Хадаханэ // Тув. правда. – 1975. – 19 июня.
6. Локонов В. О жизни, начатой стоном / В. Локонов // Тув. правда. – 1976. – 30 сент.
7. Локонов В. Возмужание таланта: заметки о творчестве К.-Э. Кудажы / В. Локонов // Улуг-Хем. – 1976. – Кн. 16.
8. Серен-оол Ч. Друг и соавтор: о книге «Улуг-Хем неугомонный» / Ч. Серен-оол // Тув. правда. – 1976. – 24 нояб.
9. Серен-оол Ч. Оригинал и перевод: о переводе I тома романа К.-Э. Кудажы «Улуг-Хем неугомонный» / Ч. Серен-оол // Улуг-Хем. – 1977. – Кн. 16.
10. Сувакпит О. Кудажы Кызыл-Эник Кыргысович: К 50-летию со дня рождения / О. Сувакпит // Незабываемые имена, незабываемые события. Год 1978: метод. и библиограф. материалы. – Кызыл, 1978. – С. 41 – 48.
11. Локонов В. Когда талант огорчает: о кн. К.-Э. Кудажы «Улуг-Хем неугомонный» / В. Локонов // Тув. правда. – 1978. – 30 июля.
12. Кудажы К.-Э. К. – 50 лет // Улуг-Хем. – 1979. – № 17.
13. Самдан З. Возрождение эпоса / З. Самдан // Сиб. огни. – 1981. – № 9.
14. Кудажы Кызыл-Эник Кыргысович: о нем // Писатели Тувы: биобиблиограф. справ. – Кызыл, 1982. – 2-е изд. – С. 86 – 93.
15. Сандю С. Поющий родник / С. Сандю // Мол. Тувы. – 1988. – Янв. 15.
16. Лебедева С. Сотворение художественной правды: о романе К.-Э. Кудажы «Улуг-Хем неугомонный» / С. Лебедева // Улуг-Хем. – 1988. – № 24.
17. Кудажы К.-Э. 60 лет / К.-Э. Кудажы // Улуг-Хем. – 1989. – № 25.
18. Хадаханэ М. Добро и зло в романе К.-Э. Кудажы / М. Хадаханэ // Тув. правда. – 1994. – 24 дек.
19. Ондар Р. Перевал с 70-й высоты. Что в имени твоем / Р. Ондар // Тув. правда. – 1999. – № 96.
20. Кудажы Кызыл-Эник Кыргысович: о нем // Писатели Республики Тыва: биобиблиограф. указ. – Кызыл, 2000. – С. 8 – 9.
21. Ондар Б. Фразеологизмы в романе К.-Э. Кудажы «Улуг-Хем неугомонный», связанные с понятием «человек» / Б. Ондар // Башкы – 2000. – № 3 – 4.
22. Салчак В. Кызыл-Эник Кудажы. Народный писатель Тувы / В. Салчак // В. Салчак. Тыва чогаалчылар дугайында демдеглелдер, 2000. – С. 29 – 30.
23. Суздальцева Л. Экзотическая лексика в текстах русских переводов: на материале произведений К.-Э. Кудажы / Л. Суздальцева // Башкы. – 2001. – № 4. – с. 26.
24. Хадаханэ М. Грани алмаза: к 75-летию К.-Э. Кудажы / М. Хадаханэ // Тув. правда. – 2004. – № 155.
25. Хадаханэ М. Кызыл-Эник Кыргысович Кудажы / М. Хадаханэ // Люди и события. – 2004. – С. 62.
26. «Писателю нужны талант, хорошее образование и хороший сон: интервью с писателем К.-Э. Кудажы // Центр Азии. – 2004. – № 11.
27. Хадаханэ М. Беседы с Кудажи / М. Хадаханэ // Улуг-Хем. – 2004. – № 2.
28. Бады-Монге Е. Роль художественной детали в романе К.-Э. Кудажы «Улуг-Хем неугомонный» / Е. Бады-Монге// Улуг-Хем. – 2005. – № 2.
29. Кызыл-Энику Кыргысовичу присвоено почетное звание «Заслуженный работник образования РТ» // Тув. правда. – 2005. –– № 3.
30. Хадаханэ М. Уроки Кудажы / М. Хадаханэ // Тув. правда. – 2007. – 8 февр.
31. Серен А. Бессмертный Кудажы / А. Серен // Тув. правда. – 2007. – 6 сент.
32. Хадаханэ М. Уроки Кудажы / М. Хадаханэ // Улуг-Хем. – 2008. – № 4. – С.142 – 145.
33. Кудажы Кызыл-Эник Кыргысович: о нем // Тува литературная: биобиблиограф. указ. – Кызыл, 2008. – Вып. 2. – С. 32 – 34.
34. Ондур С. Гостинец черта. Юбиляр в воспоминаниях коллег и друзей: к 80-летию К.-Э. Кудажы / С. Ондур // Тув. правда. – 2009. – 12 дек.
35. Мижит Э. Древний космос в романе «Улуг-Хем неугомонный» / Э. Мижит // Тув. правда. – 2010. – 23 янв.