Төвүт улустуң тоолдары. Даш арзылаң.Тоолай болгаш арзылаң
ДАШ АРЗЫЛАҢ
Эрте бурун шагда Нагцю дээр суурга Церен деп ядыы тарааын амыдырап чурттап чораан. Ооң бодунуу дээр малы-даа чок, чери-даа чок турган чүве-дир. Дүне боорга орбак-самдар чадырынга дүн чарып, хүндүс элдеп-эзин ыяштардан хевир-дүрзү чонуп ооң-биле амыдырап турган.
Арга иштинде бичии ажык шөлчүгеш турган. Эрте балар шагда ол шөлчүгешке бир-ле кижи улуг даштан арзылаң дүрзүлеп чонгаш арттырып каан турган. Бо арзылаң ядыы тараачынга дириг чүве дег сагындырып, бир-ле билип кээрге, чанынга чеде берген турар болган. Церен чанар бетинде ол шөлчүгешке барып, арбайының далганын булгап, быштаан шыгыдып чип оргаш дыштанып алыр турган.
Церен бичии чемин чиир санында-ла дээжизин арзылаңның мурнунга салыр турган. Оон кончуг-ла хүндүткелдиг езу-биле:
— Арзылаңым! Далган биле быштаамдан амзаар сен дээр турган. Ынчаар-ла ай, хүннер эртип-ле турган. Ынчалза-даа бир хүн кайгамчык солун таварылга болган. Церен арзылаңның мурнунга чеминиң дээжизин салгаш, чемин чиир дей бээрге, арзылаңы хеп-хенертен кижи дылы-биле чугааланы берген. ( Кижи ышкаш дээри ол-дур ийин). – Аа,акый! Силерге улуу-биле четтирдим. Сээң хөрээңде ылап-ла кижизиг , арыг чүрек соп турар чүве-дир. Сенде адыш далгандан өске чүү-даа чок хиреңде ооңну хүн бүрүде мээң-биле үлежип келдиң- дээн.
Ядыы аныяк эр даш арзылаңның чугаазын дыңнааш, коргуп сезинген-даа бол, ооң ээлдек чымчак сөзүнге таарзынып мынча дээн:
— Арзылаңым! Мен сени база кара чааскаан чүве деп бодааш-ла ыя биче далганымның хире чергези-биле бичии-даа бол эккеп бээр турдум. Харааданчыг чүве чүл дээрге, сеңээ мен оон өске чүве эккеп берип шыдавас-тыр мен, ядыы аргажогум ол хире кижи-дир мен- дээн.
— Сен, ыяап-ла, эки кижи сен. Даарта эртен кызыл хүн үнер бетинде шоодай ап алгаш меңээ чедип кээр сен. Мен ачы-дузанны харыылаар мен- дээн.
Аныяк эр эртенинде даң бажында тура халааш, далган уруп турган хавын ап алгаш, даш арзылаңче чорупкан. Арзылаң:
— Эргим өңнүүм! Чедип келдиң бе?- деп чоокшулап кел чыткан Церенден айтырган.
— Ийе, мен чедип келдим- дээн харыы дыңнааш, арзылаң:
— Сен мээң чүнү чугаалаарымны кончуг кичээнгейлиг дыңна, шүве. Ам аксым аазадыр мен. Сен кортпайн, аксым иштинче холуңну хандыр сугар сен, ынчаарыңга алдын туттунар эвеспе. Оон сеткилиңни хандыр алыр хирең-биле ап алыр сен. Харын мээң аксым эртенги үнер хүннүң баштайгы херели-биле хагдынар эвеспе дээрзин эки бодап ал дээш, арзылаң аксын улгаттыр ажыткан.
Церен арзылаңның аксынче холун суккаш, хавын долдур алдын ембуу* адыштап алган. Ооң соонда Церен:
— Хүндүлүг арзылаңым. Сээң ачылыг улуг хайырлалың дээш чүрээмниң ханызындан кызыгаар чок, улуу-биле четтирдим!- деп өөрээн сеткилин илереткен.
— Саваң долду бе, ынчаш? Элээн ишкир шоодай ап алыр чүвеңни але?- деп, арзылаң чугааланган.
— Бо меңээ четчир. Көрем, ол!- дээш, алдын уруп алган хавын көдүрген. Аары кончуг болган.
Ынчан хүн көдүрлүп, арзылаңның аксы-даа хагдынган. Ооң соонда Церен даңгаар эртен туруп, арыгже кылаштаарын соксаан. Церен арзылаңдан алган алдыны-биле хөй санныг чылгы, сарлык., хой садып алган. База улуг чаа бажың тудуп ап, качыгдал-тудагдал деп чүвени уттуп, бай шыырак, тлдуг-догаа чурттай берген. « Санап четпес сүрүг малдыг , хемчээп четпес далган тараалыг» – деп чон чугаалажыр болу берген.
Церенниң чоок кавызында Деден деп шолалыг бай кижи чурттап турган. Деден дээрге, төвүт дылда « хоптак, чазый» дээн уткалыг сөс чүве-дир. Ол кижи Церенниң бай шыыраан адааргал-биле көрүп, иштинде « шаанда бо өскүс дөтпе-даа чок, куруг турган чүве ийикпе. Ам-на дээрниң сылдыстары дег хөй инек, чылгылыг болган-дыр. Бо бүгүнү кайыын тып алган ирги? Канчап тып алган ирги? Арга ыяш аразынга чоруп чораан садыгжыларны үптеп дээрбедеп алган чадавас боор. Оларныынга барып сонуургап көрейн» — деп шиитпирлээн.
Ынчангаш Деден чаңгыс катап Церенниинге аалдап барган. Оон ол аалдың салган аъш-чеминиң амданныг чаагайын кайгап, арай мегелээр аргаларны ажыглаан. Ол « Бо бүгү хөреңги акшаны кайыын тып алдыңар?- деп айтырган.
Церен арыг ак сеткили-биле канчап байый бергенин ажыт-чажыт чокка ажыы-биле хөөреп берген. Деден ол даш арзылаң дугайын дыңнааш, улуг үер үезинде даг хемнериниң хайнып бадары дег ооң сеткил-сагыжы адаан-өжээн-биле дола берген. Церенниң хүндүлеп салганы амдынныг аъш-чеми-даа ооң боксунче ашпастай берген. « Ындыг чаагай аас-кежик меңээ канчап таврарышпайн турган чоор ?» деп чаңгыс бодал ооң бажынга кирип турган.
Деден өөнге келгеш, даш арзылаңдан кандыг арга-биле алдын алыр дугайын бодап, хондур аңдарлып-дүңдерлип удувайн хонган. Оон бай киживис хүннүң-не самдар тон кедип алгаш, ыяштаары-биле аргаже базып чоруп тарар болу берген. Ол чоруткаш, даш арзылаң чанынга баргаш, далганының дээжизин арзылаңга берип, артканын боду чип дыштаныр болу берген. Ынчап турунда бир хүн даш арзылаң:
— Эки сеткилдиг кижим! Сен мени хүн бүрүде чемгерер болу бердиң. Сээң беримчелиг чаагай сеткилиңни бодап,сени шаңнаар мен-дээн.Деден бо сөстерни дыңнааш, ужур чок өөрүп:
— Ээй, хайырааты нояным арзылаң! Ол чогум-на чүүлдүг-дүр. Мени шаңнаар болза шаңна. Мен аргажок ядыы кижи болгай мен- деп эзим арга иштин эргилдир чаңгыландыр алгырган.
— Далашпа, шүве, шоодай ап алгаш меңээ даарта эртежик кээр сен- деп, арзылаң чугаалаан.
Бай кижи эртенинде даң адар — атпас турда далаш-биле тура халааш, сарлык кежинден көктеп кылган угдунмас улуг тулуп сөөртүп алгаш даш, арзылаңче чорупкан.
Даш арзылаң аксын аазаткаш, алдын алыр сен дээн.
— Харын хүн үнер бетинде холуңну уштуп алыр сен- деп баш удур сагындырган-даа чүвең иргин.
— Ындыг-дыр, ындыг-дыр!- деп, Деден девидеп чугаалавышаан, арзылаңның аксынче холун суп-ла турган. Ол алдын ембууларны далаш-биле уштуп ап, тулуптап-ла турган. Элээн болганда арзылаң:
— Ам болур эвес чүве бе?! Удавас хүн үнер дей берди!- деп база катап сагындырган.
— Болбаан, болбаан! Тулувум дөңгүп-ле орту чедип тур- дээш, Деден алдынны-харамдыгып ап-ла турган. Арзылаң база катап:
— Ээй, соксап көр. Хүн үнер деп барды!- дээн.
— Че,че! Ам дораан… Тулупта ам-даа хос чер бар-дыр. Мана!- дээш, Деден алдынны адыштавышаан. Ынчап турда хүн херели көстүрү билек арзылаңның аксы хагдына берген.
— Эй, холум! Мээң холумну…!- деп, Деден алгыра берген. Арзылаңның күчүлүг чаактары ооң холун ыяк кызып алган. Деден холун уштуп чадап каан. Даш арзылаң чазый байны шак ынчаар ялалаан.
ТООЛАЙ БОЛГАШ АРЗЫЛАҢ
Бир-ле дагның улуг куйунга эр, кыс ийи арзылаң амыдырап чурттап турган чүвең иргин. Ол ийи чоок кавыга кайгамчык улуг күчутеннер бооп турган. Кандыг-даа амытан олардан дезер, өлүмлен чайлап шыдавас турган. Ооң ужурундан чоок-кавы амытаннар үргүлчү-ле коргуп, сириңейнип чоруур турган. Коргунчуг арзылаңның амыдырап турары ол дааның эдээнде бичии бора-тоолай чүден-даа артык коргар турган. Бир-ле катап тоолай чадаң хараган аразынга удуп чыдырда арзылаң таварышкаш, ону тудуп ап-тыр оо. Күчүлүг арзылаң ол хензие тоолайны дыңзыг салаалары-биле аспактап алгаш, дораан-на сыырар дей бээрге, тоолай:
— Арзылаң акый, мени чиирин бичии када манавыт! Мен силерни дилеп чорааш, шагзырааш удуп чытканым ол ийин. Мени буруудатпайн көрүңер!- дээн.
— Сен чүү болду деп мени дилеп сурап чорааның ол чүвел,аа?- деп, арзылаң кайгап ырланып, тоолайны аспаандан салбайн турган.
-Бистен бо ырак эвес черде силерден-даа артык быра-шыдалдыг , коргунчуг амытан тыпты берген. Ол амытан мени тудуп алгаш:
« Арзылаңны моон дүрген ырап чайла!Ынчанмас болза, каш кезек кылдыр үсперлеп кааптар мен» деп силерге дыңнаткаш кел- деп мени чоруткан чүве- деп тоолай чугаалап-тыр оо! Арзылаңның кылыы хайнып, хөрээнде чели арбайтыр туруп келген чүвең-даа иргин.
— Бистиң бо чоок-кавыда менден күштүг амытан бар эвес! Сен орук баштап чорааш ол « коргунчуг» амытанга мени чедирип бер. Мени канчаптарын көрүп турар сен!- дээн.
— Арзылаң акый! Силер ол амытандан дыка-ла кичээнип көрүңер. Мооң мурнунда көстүп көрбээн ол коргунчуг амытанны кайы хире күчү шыдалдыг деп бодап тур силер. Ооң-биле өлүржүрүнүң орнунга мени чигениңер-ле дээре боор! Ооң-биле бержир дээр болзуңарза, силерниң бодуңарга-ла багай бооп чадавас- деп, кажар авыяастыг тоолай шынзыдыр чугаалаан. Тоолайның бо чугаазын дыңнааш, арзыланның кылыы хайнып, кыпсынчыг кылдыр алгырып каап турган чүвең иргин.Ооң:
— Сен ам чалчыраарыңны сокса. Дүрген-не ооңну меңээ айтып бер. Чок болза, кежиңни соя тыртар эвес мен бе!- деп чугаалааш, тоолайны салыпкан. Тоолай коргуп сүрээдеп, мурнап базып-ла каан, соондан арзылаң эдерип чораан. Тоолай чорза-чорза, арзылаңны орту чедир суглуг ханы кудукка эдертип эккелген. Тоолай кудукче көре каапкаш:
— Арзылаң акый! Кудукче доңгайгаш бакылап көрем. Ында силерден дудак чок чидиг дыргак, узун азыглыг коргунчуг амытан тур.
Арзылаң кудуктуң аксынче доңгайып көргеш, сырбаш дээн.Ында арыг кудук суунда бодунуң дүрзү-хевирин тодазы-биле көрүп каан иргин.
— Че, ол-дур, көрдүңер бе! Меңээ мырыңай дыка эки көстүп тур. Ол ам бисти чүгле таварып эртер эвеспе. Силер кичээнгейлиг туруңар. Бо коргунчуг амытанны хомудатпайн көрүңер, иий дадайым!- деп, тоолай сириңейнип чугаалаан.Тоолайның бо чугаазындан арзылаңның кылыы улам хайнып келген. Ол кудуктуң аксын долгандыр ыңай-бээр кылаштап, кудук иштинче көргеш, коргунчуу дегет ырланып каап турган. Сугда дүрзү ону өттүнүп, ырланган чаңгызын катаптап турган. Авыяастыг тоолай:
— Арзылаң акый! Силер ол амытанның азыг, дижин көрүп, ырланганын дыңнап-ла тур силер аа? Бо коргунчуг амытан-биле туткулашкан херек чок боор- деп-тир эвеспе.
Тоолайның бо сөстери арзылаңны калчаарадыр хорадаткан. Ол ону үзе соп кааптар деп шиитпирлээш, кудук дүвүнче шурай берген.
Ол кудуктуң ханазын кылагар даш-биле чыып салган ужурунда чеже-даа оралдашкаш үнүп шыдавас болган. Арзылаң тоолайга мегелеткенин билзе-даа, орайтай берген болган.Өөрээн тоолай чүү болурун-даа манавайн, олурар черинче чанып келген. Ол аштырып алган-даа болза, ам-даа дайзын-биле катап көржүп көрейн деп бодаан.
Арзылаңныг куйдан ырак эвесте эрте шагда үрелип бузулган херим артынчызы бар болган.Ол даш херим хат шуурганга , чаъс-чайыкка таварышкаш буступ дүшкен херек чок херим болган. Ханазының адакы даштары ирип бузулгаш, бир талазы делгем, өске талазы тар чаыктарлыг болу берген чыткан.
Тоолай чаңгыс удаа эвес бо чарыктап эртип, магачын амытаннардан амы-тынын камгалап алган чүвең иргин.
Тоолай бо эрги херимни ажыглап, кыс арзылаңны ажып тиилеп болур деп бодааш, даарта эртенинде арзылаңның куйунче эртежик чорупкан.Эр арзылаңы келбээн боорга, кыс арзылаңның сеткили човап, куюнуң аксынга ыңай-бээр кылаштап, уйгу чок хонган бооп-тур.
Тоолай элээн чоокшулап чеде бергеш:
— Арзылаң угбай, эки тур силер бе? Чоп кончуг сагышсырааныңар ол,угбай?- деп айтырган.Кыс арзылаң тоолайже хыйыртапкаш, ыңай-бээр кылаштавышаан турган.
— Силер эжиңерни манап чадап тур ышкаш силер. Ам ооң барааны-даа көзүлбес боор. Дүүн бистер херек чок черден маргышкаш, иелээн изиг, дүрген чаңныг болгаш, кайывыстың-даа кылыывыс хайнып келгеш, төнчүзүнде баргаш мырыңай колдамнажыышкынга четкен болгай бис.Ынчан мен силерниң эжиңерни туруп шыдавас кылдыр бажым-биле моңнапкан болган мен. Ол-даа бурганнай берген боор.
Мындыг биче хирезинде ол хире ыят чок чүве чугаалаарга кыс арзылаңның бажынче хан адыпкан дег кылыы киткеп, коргунчуу сүргей ырланы каапкаш, тоолайже халый-ла берген.
Тоолай-даа бузук-чазык херим уунче корткан аайы-биле аткан ок дег аттыга-ла берген. Тоолай ону күзээн-даа чүвең иргин. Кыс арзылаң ол хевээр үнүп чадаан. Тоолай шак ынчаар бир дайзынны басканы ол.
Күш шыдал-биле кошкак-даа бол, угаанныг кажар хензиг тоолай чуртунуң чонун шак ынчаар коргунчуг күчүтеннерден камгалап алган. Төвүттер тоолайның арга-мегезин онзалап көрүп, күш дөгеп дээрбедээшкин кылып чоруур кижилерге « арзылаң чежемейниң күштүг-даа бол, дидим эрес тоолайга тиилеттирер боор чүве» деп чугаалаар турган.
