Бичии дузалакчы болгаш лаа колдузу. Хорват тоол

Бир-ле ыяш чарыкчызы чурттап чораан иргин. Ооң дузалакчызы турган, мырыңай чаш оол-дур ийин.Олар аргаже кады ыяштаарлар-дыр эвеспе.
Бир катап олар тааржыр ыяш дилеп ыңай-бээр кылаштажып тургаш, чер адаанче кирген чадага таваржы берип-тирлер. Ыяш чарыкчызы ынаар бакылап
көөрге, караңгы-ла чүве болган, ынаар бадарындан дидинмээн.
— Э-эй, оол, бадып көрем!- деп дузалакчызын кыйгырган.- Бир эвес чүве тып алзыңза, сеңээ чартыын бээр мен. Бичии дузалакчы караңгы черже оваарымчалыы аажок суйбанып чорааш шымнып бадыпкан.
Ынчап чорааш, чер адаанга кээп-тир. Көөрге, үш алдын даг турган. Чер адаа оон шуут-ла чайынналып турган.
Ол дагларның бирээзиниң бажында хөлчок улуг эзир олурган. Ийи дугаар дагда хөлчок улуг үш баштыг чылан куржалы берген турган. Уш дугаар дагның чанында диштерин ырзайтып алган аза халып турар болган..
Ынчалза-даа бичии дузалакчы кортпаан. Ол бир дугаар дагга чеде бергеш, эзирни хойгузуп чоргузупкаш, алдынны ап алыр бодаан. Ол аразында ооң бажынга ынча хөй алдынны канчап ууп шыдаар мен деп бодал кире хонуп келген. Бичии дузалакчы шоодай азы аптара ышкаш чүве болза дээш, долгандыр дилегзинип эгелээн.
Хензиг хааржакчыгаш көрүп кааш, тудуп аар орта, долгандыр караңгылап, улуг хат-шуурган келгеш, оолду талыгыр ыракче алгаш чоруп каан. Ол элезинниг куруг черге келген.
Бичии дузалакчы элезинниг даштар аразынга аай-дедир азып-тенип, дагже үнүп, дедир бадып, чөгел төткен. Далай эриинден доорбаштар чыып, уур шаа-биле эккеп алгаш, сал кылып ап-тыр. Ол сал-биле далайны амыр-менди кежип алгаш, бир хоорайга келген.
« Мында мени таныыр кижи бар эвес. Кымдан дуза дилээр кижи боор мен» деп бичии дузалакчы боданган.
Хоорайга дыка үр чоруп келген, ол бир бажыңның эжиинге доктааган. Бажыңның ээзи ону ыяш чарып бээр болзуңза, шааңга киир ашкарып-чемгерер мен дээн. Даартазында мынча деп-тир:
– Чарып берген ыяжың дээш сени мен ашкарып-чемгерип кагдым. Ам сээң меңээ херээң чок. Өске черден тып ал.
Бичии дузалакчы ажыл дилеп чоруп каап-тыр. Дыка үр дилеп келгеш тыппаан. Хоорайның садыг шөлүнге бир борбак садыгга кээп-тир.
— Чүнү хереглеп чор сен, оол?- деп, садыгжы айтырган.
— Чемненип аар көпеектен бериңерем. Аштап өлүр деп бардым- деп, бичии дузалакчы диленген.
Садыгжы ону кээргей бергеш, ийи катап чемненир көпеек берип каап-тыр. Бичии дузалакчы аңаа өөрүп четтиргенин илереткеш, көпеектерни ап алгаш, чемин садып чиген. Аштай бергеш, катап база-ла ол садыынга чедип кээп-тир. Бо удаада ооң экииргек кижизи база-ла көпеек берип каан. А үш дугаар кээрге, садыгжызы мынча деп-тир:
— Ам сеңээ көпеек берип шыдавас мен, оглум, сеңээ тааржыр ажылым база чок. Өске черден тып ап көр.
Бичии дузалакчы катап-ла демги бажыңынга, хензиг караңгы өрээлинге келген.
Чемненир акша ажылдап алыр чер болза дээш, бодангаш-даа чадап каан. Көпеек-даа тыпты бээр чадавас деп бодааш, карманнарын үженип эгелээн. Көпеек орнунга тып алганы бичии хааржаа туттунуп келген. Ажыдыптарга, тос лаа салыр черлиг лаа колдузу чыткан.
« Эх, тос лаалыг болурум кай, оларны кыпсыпкан болзумза. Бичии бажыңым ишти чырый-ла бербес ийикпе!» деп боданып олуруп-тур.
Бажыңның ээзинге чеде бергеш, чугаалап-тыр:
— Меңээ тос көпеектен бер, ооң орнунга тос хүн ажылдап бээр мен. Чүнү-ле кыл дей-дир сен, кылыр мен.
Бажың ээзи чөпшээрешкен. Бичии дузалакчы тос хүн ажылдааш, тос көпеекти ап үнгеш, тос лаа садып ап-тыр. Ол лааларын колдуга салгаш, кыпсыпкаш, кайгап калган. Эжик аксынга кайгамчык чараш тос уруг көстүп кээп-тир. Олар дүн ортузунга чедир ойнап-хөглеп, шоор этсип, танцылап-самнап келген. А кажан он ийи шак хаптарга, оларның кижи бүрүзү-ле бичии мастерге алдын суп каан акша хаптары тутсур болган.
— Ап ал, дээрги, херек апаар чадавас- дээр болганнар.
Долу алдынныг тос акша хавын бичии дузалакчы ап аары билек, кайгамчык чараш тос уруг көзүлбейн барып-тыр.
Даартазында бичии дузалакчы бажың ээзинден эң-не эки чемнер негээн.
Бажың ээзи каттырыпкаш, мону сөглээн:
— Бичии кескинди хлеб безин төлептер көпееэң бар эвес, эки чем деп чүңүл?
Ынчаар орта бичии дузалакчы бажың ээзинге алдын-биле долдур дыгып каан тос акша хавын көргүскеш, мынча деп харыылап-тыр:
— Мен сээң бажыңыңны бүгү-ле аъш-чем-биле катай-хаара-даа садып ап болур мен.
Бажың ээзи бодунуң карактарынга безин бүзүревээн. Акша хаптарынче үр-ле кайгап алган туруп-туруп, айтырып-тыр:
— Дүүн чаа-ла карманыңга чаңгыс-даа көпеек чок тургаш, мынча хөй алдынны кайыын тып алганың ол?
— Сеңээ чугаалаарымга-даа , кайын бүзүрээр деп сен. Ооң орнунга кежээ мээң борбак бажыңымга чедип кел. Чүгле тос лаа ап алырын утпас сен.
Кежээ бажың ээзи тос лаазын ап алган, бо келген. Бичии дузалакчы оларны ап алгаш, лаа колдузунга салгылааш, кыпсыпкан. Ол-ла дораан бажың иштинге кайгамчык чараш тос уруг көстүп кээп-тир. Олар дүн ортузунга чедир ырлап, ойнап-хөглеп, танцылап-самнап келген. Оон оларның кижи бүрүзү-ле бичии дузалакчыга алдын акша хаптарын тудускулапкаш, ол-ла дораан көзүлбейн барып-тырлар.
Оон бээр хөй-ле хүннер эрткен. Бичии дузалакчының бажыңынга хөй-ле лаалар хыпкан. Ол столоваялары, садыглары-биле катай-хаара хоорайның чартыын-даа садып ап болур хире, ынчаар байый берип-тир. Кажан-даа, кымга-даа дуза кадарындан ойталап көрбээн. Эң ылаңыя хонар-дүжер, аштаныр-чемненир дээннерге дузалап турган.
Кайгамчык тос уруг дугайында чугаа тарай берген. Царьградта хаанның кулаанга база чеде берген. Хаан-даа чүү боор, хоорайның бүгү дээргилерин , оларның чалчаларын чыып алгаш, бичии дузалакчының чурттап турар бажыңынче чоруп каап-тыр.
— Сеңээ кайгамчык чараш тос уруг кээп, келген санында алдын берип турар дээр-дир, шын бе?- деп бичии дузалакчыдан айтырган.
Бичии дузалакчы каттырыпкаш, харыылап-тыр:
— Кежээге чедир манап көр, күчүлүг хаан. Меңээ чааскаан чедип кээр силер.
Кежээ имиртиңнеп чорда, хаан чеде берген. Бичии дузалакчы тос лааны алгаш, хуулгаазын колдузунга салгаш, кыпсыгылап каан.
Карак чивеш аразында тос уруг көстүп келгеш, чиде берип-тирлер. Бичии дузалакчының холунга алдын акша хавы тутсуп каан. Хаан адааргааш, хуулгаазын колдулуг хааржакчыгашты былаап алыр бодай берген.
Даартазында кежээ ол бичии дузалакчыга Царьградтың бүгү-ле дээргилерин болгаш оларның чалчаларын эдертип алган келген. Хаан болгаш ооң эдерткен кижилери каас олуттарга олургулаптары билек, бичии дузалакчы тос лаазын кыпсы каапкан.
Карак чивеш аразында диңмирээшкин, дааш-ла эвес дааш үнген. Кайгамчык чараш тос уругнуң орнунга ыяштар туткулаан тос күдер шыырак эрлер кире халчып кээп-тир.
Олар хаанның дээргилеринче халчы бергеш, хап-соп-ла эгелеп-тирлер. Дээргилер уелап-човууртап, алгырып-кышкырып, хомудап-ла үнгеннер. Кажан хаанның бодун эттеп эгелээр орта, бичии дузалакчыны чарып ап көр деп чаннып-чалбарып-ла үнген.
— Мен сеңээ оглум-биле дөмей ийик мен. Хааржакчыгажың бодуң ал, ооң меңээ херээ чок!- деп алгырып туруп-тур.
Ынчаар орта бичии дузалакчы лааларын өжүрүпкен, ыяштар туткан эрлер чиде берген. Хаанны ол ынчаар кезедип-тир.
Ооң соонда ол корабль дерип кылып алгаш, далайны кешкеш, бодунуң төрээн черинге чанып келген. Ол ам кырып өлбээн болза-ла, ында хевээр аас-кежиктиг чурттап чоруурун-даа канчап билир.