Хараачыгай. Дунган тоол
Ийи алышкы чурттап чоруп-тур. Улуу бай, бичези ядыы: бөгүн тодуг орар, даарта аш орар. Бир катап кадайы ашаан акыңдан чемден дилеп эккел дээш чорудупкан. Акызы чем бербээн: сеңээ бээр чем чок-тур дээн. Дуңмазы куруг чанып кээп-тир. Акызынга үш катап баргаш, үш катап куруг кээп-тир.
Дуңмазы пат муңарааш, кадайын, уругларын эдертипкеш, бажыңын каггаш, чоруп каан. Ол-ла чоруткаш, бажында хараачыгай уялыг дың чаңгыс ыяш үнген шөлге чедип кээп-тирлер. Ыяшты долгандыр хараачыгай кээргенчии кончуг эдип ужуп турар болган. Ядыы оол көрүп турарга., ыяшты өрү дорт-ла уяже хөлчок улуг кара чылан союп үнүп чыткан. Бир бичии хараачыгай оглу корткаш, уязындан үне халыыр бодааш, черже кээп дүшкен. Оол боданмайн-даа узун ыяш алгаш, ыяшка маңнап чеде бергеш, чыланны өлүрүп каапкаш, куш оглун тудуп алгаш көөрге, даваны сына берген болган. Оол куш оглун кээргээш, ап алгаш, кадайы, уруглары-биле кады бажыңынче дедир чанып кээп-тир. Кушкаш оглунуң даванын шарып бергеш, шыйлашкыннар-биле чемгерип каап-тырлар.
Ынчап турда чай-даа билдиртпейин эрте берген. Куш оглу-даа өскен, даваннары экирээн. Ядыы эр кадайынга мынча деп-тир:
— Хараачыгайывысты ам салып, үндүрүп болур апарган-дыр, экирип калган. Ону шөлге аппарып салывыт, ужуп чоруй барза эки-ле ыйнаан, чадап калза, шөлге артып-ла калгай, дедир ап алгаш, база эмнеп-ле каай бис.
Кадайы чөпшээрешкен. Шөлге аппарып салыпканнар.
Кыш-даа дүшкен. Ядыы оол өг-бүлезин, чүү-даа болза, кыш ажырып, часка чедирип алган. Бир-ле катап чүнү-даа болза тарып алыр-дыр деп бодааш, шөлге келгеннер. Кайыын-на ийик, бир-ле черден хараачыгай ужуп келгеш, үш тыква үрезини октап бадырыпкаш, оларның кырынга кезек дескинип тургаш, көзүлбейн барып-тыр.
Кадайы үрезиннер көргеш\:
— Бо үрезиннерни херимивис иштинге тарып алыылыңар- дээн. Ынчаар кылганнар-даа. Үш –даа хүн четпээнде үрезиннер үнүп эгелээн. Үр-даа бобаанда сывы серини өрү туттунуп үнүп, чечектелип келген соонда , чемижи база көстүп келген. Дазылындан эгелээш, бажынга чедир бичии-бичии тыквалар эңдерик, а эң адаанда үш хөлчок улуг тыква бар болган.
Күс дүшкен, ооң-биле кады аш-чут-даа келген. Ядыы оол үш тыквазының бирээзин алгаш, өрээлиниң ортузунга салгаш, балдызы-биле ортузундан чаңгыс одура шапкан. Тыкваның иштинде янзы-бүрү амданныг чемнер көрүп кааш, пат-ла кайгап каан.
— Ийи дугаар тыкваны база чара шаапкаш, иштинде чүү бар эвес көрээлем-деп-тир.
— Ынчангай-ла- дээрге, ийи дугаар тыкваны база экклгеннер. Оол баштай кагарга, тыква чарылбаан, ийи дугаар каккан- ам-на чарлып чаштай берип-тир. Ооң иштинде кандыг-даа идик-хеп, пөс-таавы- атлас,хилиң,торгу дээш чүү-даа бар болган. Ам-на олар шупту нарын хептерге чединип, чымчак хилиң кырынга чыдып, торгу чоорганнар эштип удуур болу берген. Ядыы оол-даа чүү боор, өг-бүлези-биле кышты хүр-менди ажып, часты өөрүшкү-маңнайлыг уткуп алганнар. Оол ам үш дугаар тыквазын эккелгеш, буза шапкан. Ооң иштинден алдын, мөңгүн дээрге төгүлзе-ле төнмес бооп-тур.
Алышкыларның бичези-даа байый-ла берген иргин, улуг бажыңны-даа тудуп, черни-даа садып алган, күш-шыдалдыг, мал-маганныг апарган.
Акызының кадайы дуңмазы байый берген деп дыңнааш, аңаа кээп чораан. Ооң хамык мал-маганын, эт-севин көргеш, чүгле караа чылчырыктаар болган. Чанып келгеш, ашаанга чугаалап-тыр:
— Улус сени бай-ла дээр, дуңмаңның чурттап орарын көрген болзуңза. Ооң эт-хөреңгизинге бодаарга, бистиң дээрге ана куруг чүве-дир ийин оң.
Ону дыңнааш, акызы дуңмазынче халып-ла каап-тыр. Боду караа-биле көргеш, шынап-ла, дуңмазы оон чүс-даа катап бай-дыр дээрзинге бүзүреп, алгырып-ла үнген:
-Сен кымны өлүрүп каапкаш, мынчаар байып алдың, ажыы-биле чугаала! Бир эвес чугаалавас болзуңза, бо дораан можу даргазынга баргаш, сени өлүрүкчү деп чугаалаар эвес мен бе, ынчаарда сээң мугулай бажың кончуг таптыг, ыяшта астына берген турар деп бил.
Дуңмазы херек арай багай-дыр деп билип кааш, чажырбайн, шуптузун чугаалап бээр деп бодап алган. Дуңмазының чугаазын дыңнап алгаш, акызы халып чорупкан, кадайы-биле кады шөлден хараачыгай тудуп алыр дээш, халчып-ла каап-тырлар. Канчаар-даа кыскаш, чаңысты-даа тудуп ап чадашканнар. Акызы хорадааш, чанып келген, канчангаш-ла көрүптер дээрге, ооң мырыңай-ла бажыңының баарында ыяшта хараачыгай олуруп-тур. Хорадаанындан ол ыяш сегирип алгаш, хараачыгайже шывадап-ла дүжүрген, оозу черже кээп дүшкеш, аарышкылыындан шыдашпайн-на барган. Акызы амырааш, хараачыгайга халып чеде бергеш, ону черден көдүрүп алган. Хараачыгайның бир даваны сына берген болган. Бай биле кадайы ооң даванын шарып бергеш, курттар-биле чемгерип эгелээннер. Күзүн ооң даваны экирий бээр орта, шөлге аппаргаш, салып чорудупканнар. Час дүжери билек, акызы биле ооң кадайы хүннүң-не шөлге барып, хараачыгай кажан-на ужуп келгеш, тараа октап бээр ирги дээш, четтикпейн манаар турганнар.
Бир катап, шынап-ла, хараачыгай ужуп чедип келгеш, үш тыква үрезини октап бадырыпкан. Бай кадайы-биле аажок өөрээш, үрезиннерни ап алгаш, мынча деп дугурушканнар: « Бо үрезиннерни шөлче аппарбайн, оор албас кылдыр херимивис иштинге олуртуп алыр-дыр». Ынчаар күүсеткеннер иргин. Үрезиннерни бажыңынга эккелгеш, хериминиң иштинге олуртуп алгаш, үнүп кээрин четтикпейн манап эгелээннер. Күзүн тыквалар быжа берген, акызы оларның бичии-бичиизин октапкаш, чүгле үш улуун ап алган. Ашак, кадай чазыйы хайнып, улус көрбезин дээш эжиин дээктеп алганнар. Бай баштайгы тыкваны ийи чара шааптарга, алдын орнунга суг чайт дээш тереңнеп, өрээл иштин дораан дола хона берген. Арай деп камгаланып үнгеннер. Элээн болганда суг хенертен чиде берген. Бай кадайынга мынча деп-тир:- Бо багай тыква-дыр. Алдын дуу тыквада боор. Ону буза шаап көрээлем.
Ынча дээш ол тыкваны балдызы-биле каккан, чарылбаан, ийи дугаар каккан, ам-на чарлып чаштай берип-тир. Ооң иштинден база-ла суг чайт дээн соонда ам мырыңай чүгле бажың ишти эвес, херим иштин безин дола берген. Бай кадайы-биле сугга дүже бер часкаш, арай борда дириг үнгеннер. Элээн болганда суг база-ла чиде берген. Бай кадайынга чугаалаан:
— Бо база багай тыква-дыр. Алдын-даа, мөңгүн-даа үш дугаарында боор. Көрүптээли. Эжииңни эки дуглап каг.
Кадайы эжикти кончуг дүрген дуглай каапкан. Бай үш дугаар тыкваны өрээлдиң ортузунга салгаш, балдызы-биле кагар орта, чарлып чаштай берген. Ооң иштинден узун кызыл чалбыыш үнүп кээрге, бай биле кадайы кайгап калган. Чалбыыш карак чивеш аразында оларны шыва алы берген.
Дуңмазы ону дыңнааш, акызының болгаш ооң кадайының дугайында улустуң бактап чугаалажып турганын сактып келгеш, мынчаар бодаан: « Оларның дугайында багай чугааның чоруп турганы анаа эвес-тир. Харам деп чугаалажып турган-на болгай, ол-ла харамы-биле амызынга четкеннери ол-дур». Оон эгелээш-ле акызының дугайында оон улус айтырарга, мындыг үлегер домаа-биле харыылаар турган: « Буян кылып чораан кижи кажан-даа өлбес, кокай чүректиг, ыт өкпелиг чоруур болза, чер албас».
