Ядыы оол болгаш Дилгижек. Македон тоол

Ядыы дулгуяк кадай чурттап чораан. Бир-ле катап ооң оглу даштыгаа ойнап тургаш, билбейн хаанның оглун хапкан. Оозу ыглап-ыглап ол черниң хааны болур адазынга барып чугаалаан. А кадайның оглу авазынга буруузун миннип четкен.
— Орта эвес-тир сен але,оглум. Ол дээш бажың-даа ышкынып болур кижи-дир сен. Ам канчаар, болу берген чүвени, эдип алыр арга бар эвес. Эжик аксының серизинге үне бергеш, ачаңның боозун ап алгаш, углаан-на чериңче маңнавыт- деп, авазы мындыг болган.
Оглу ынчаар күүсеткен. Үш хүн, үш дүн иштинде ногаан шынаалар, кадыр даглар таварып, углаан-на черинче тура дүшпейн маңнап келген. Адактың соонда дүмбей аргага маңнап келгеш, бир ыяшка чөленип туруп алгаш, долгандыр көргүлээн. Ынчап тургаш, өдүректер эжинген хөл көрүп каап-тыр.
— Ам таптыг аңнап турбас бе! Маңаа артып каар чүве-дир оң- деп, оол боданган.
Хөлдүң эриинге бажың  тудуп алгаш, айыыл эрткиже чурттаар бодай берген. Хүннер шуужуп эртип-ле турган, ядыы оол ол черге шуут-а тааржып калган, бодунуң бажыңында дег апарган. Ынчап турда кыш-даа дүшкен. Соок дазыгайнып, кылын харын чаапкан. Ядыы оол изиг чайын-на оттулар ыяш-дажын, чиир өдүрээниң эъдин эңдере белеткеп алган болгаш , доңуп-дожавайн, аштап-суксавайн чурттап олурган.
А кыш дээрге улам кежээлеп, аажылавазын аажылап-ла турган. Аң, куштарны-даа кээргевээн, аш-чуттан кырлып-ла эгелээннер. А ынчаарга аргажоктуң кырындан дилгижек аргазындан үнүп чоруур ужурга таварышкан. Ынчап чорааш, бир бажың чанынга маңнап кээп-тир, ооң хоолайындан ыш үнүп турар болган.
— Чүү-кандыг-даа болза аңаа барып чыннып алыр-дыр – деп бодап ап-тыр.Кылын хөртүктер кыры-биле халып чорааш, бажыңынга чедип келгеш, эжиин соктаан. Ядыы оол кээргээш, эжиин ажыдып берип-тир.
Дилгижек отка чылыга бергеш, сергеп, долгандыр көрүп эгелээн. Бажыңның мырыңай-ла өрү дээвииринде аскыышта семис өдүрек эъди азып каан турган. Аштаанындан шыдашпайн, диленип-тир:
— Өдүрээң эъдинден меңээ бичииден берип көрем. Аштап өлүр деп бардым. Кажан-бир сеңээ база херек-даа апаарым чадавас.
Ядыы оол ам база кээргей бергеш, тоттур чемгерип каап-тыр. Бир хүн эрткен, ийи хүн эрткен, Дилгижек чорбастаан, аңаа турарга эки бооп-тур. Ынчаар-ла иелээ чурттап эгелеп-тирлер.
Бир катап оларның бажыңынга хөлчок улуг бөрү чылбыртып чедип келген. Кудуруун мунупкан, сирилээн-кавылаан, эжикти соктап-тыр.
— Ажыдып көр, дуңмай, сен база Дилгижек угбай, чыннып ап көрейн, доңаш ат болдум.
Ядыы оол ону бажыңынче киирип алган. Бөрү чылыга бергеш, аштаанындан шыдашпайн, диленип эгелээн:
— Аштап өлүр деп бардым, дуңмай, дагааң эъди-биле чемгерип каап көр, кажан-бир багай чүвеге таваржы берзиңзе , херек-даа апаарым чадавас.
Оол өдүрээниң эъдин ап бергеш, ооң орнунга өске өдүрек эъди азып каап-тыр.
Бөрү оларның-биле кады ынчаар чурттап артып каап-тыр. Үш хүн безин четпейн чыдырда, оларның бажыңынга адыг база немежип келген. Ол эжикке чедип келгеш:
— Ээй, бажың ээзи! Хөңнүң бар-даа, чок-даа болза, аалчыңны хүлээп ал!- деп, хөрээ эдип алгырган.
— Кирип моорлаңар, Адыг ирей- деп, корткан дилги чалаан.
— Ээй, оол! Бажыңның ээзи сен-не боор сен, мени чемгер. Ол дээш куруг болбас мен- херек апарза дузалажыр мен! – деп, мажаалай алгырган.
— Өдүрек эъдинден ап алгаш, отче чоокшуладыр олурувут, Адыг ирей.
— Доңуп-дожааның-даа, аштап-суксааның-даа кончуг-дур.
Адыг аажок таарышкан, оон чорбайн, артып каап-тыр. Үш хүн эрте берген. Эзир ужуп чедип кээп-тир, доңаны кедергей. Отка арай боорда чылыгып ап-тыр.
Аңнар дээрге бажың долу, ынчап турда койгун база чыннып аар дээш келген. Хөөкүйнү канчап киирбес боор, Бажыңнын шуут ээзи апарган Дилгижек база удурланмаан. Ооң кадында койгун эът чиир эвес, өдүрек эъдиниң аңаа херээ чок.
Ынчаар-ла олар шупту кышты чылыг эрттирип ап-тырлар. А чылыг дүжүп кээрге, аңнар-даа чүү боор, арга-арыынче дедир чоруур деп барып-тырлар. Дилгижек оолга өөрүп четтиргенин чүнүң-биле илередирин аайын таппайн, шаг-ла болган. Хаанның уруун аңаа кадай кылдыр ап бээр деп бодап ап-тыр.
Чугаалаарга-ла амыр, а канчап күүседирил? Ынчалза-даа кажар дилгижек ол дугайын база бодай тыртып алган. Андазын тып алгаш, койгунну шарыларны ойладып ор дээн. Ынчаар-ла хаанның аалынче чоруп каап-тырлар. Эзир оларның кырында дескинген, хаанның уруун хайгаараан.
Хаан соңазындан көргеш, кайгап каан.
— Көр даан, элдептиин! Аңнар чер чарган тур- деп кадынын кый дээн. Шупту дашкаар үнүп келген, кайгап-хараан туруп-турлар. Хаанның уруу база ында. Ынчап турда эзир, октаан даш дег, баткан соонда, уругну тепкеш, ыңай бооп-тур. Уруг чүгле алгырып четтиккен. Улус хөлзеп-ле үнген. А Дилгижек, Бөрү, Адыг болгаш Койгун-даа чүү боор, оон арлы берип-тирлер. 
Хаан уруун кайда чажырып каанын билип каапкан. Хөй шериин чорудупкан. Эзир дээр шаар бедикте ужуп чоруур болгаш, хаанның шериглерин ырактан-на билип каапкан. А Дилгижек кашпагай койгунну ол чоок-квының хамык адыгларын, бөрүлерин болгаш дилгилерин дөгерезин чыып эккел дээш чорудупкан. Аңнар хаанның шериинче халдап-ла эгелээн. Эзирлер кырындан теп шүүргедээн, бөрүлер чидиг диштери-биле ол үзе-чаза соккулаан, а койгуннар оларның буттарының адаанда сыйыгайнып ораашкан. Олар хаанның эңме-хаяажок хөй шериин ынчаар ойладып чорудуп- турлар.
Хаан-даа күш-биле хоржок-тур мен деп билгеш, хуулгаазын кадайга барып-тыр. Хөй чүве бергеш, оон сүме айтырып-тыр. Хуулгаазын кадай аңаа дузалажыр болган. Ол дойдан кылган улуг доңга ап алгаш, оолдуң бажыңынче чоруп каан. Кадай хаанның уруунуң чааскаан орар үезин шилип алган. Чеде бергеш эжиин соктап-тыр.
— Мени чемгерип көрем, уруум- деп шедиргеленчек үнү-биле диленген.
Хаанның уруу ону чемгерип кааш, бажыңга дыштанып ал дээн. Кадай кирип келгеш, долгандыр көргүлээш, чугааланган:
— Бажыңда чурттап орар, делгем-даа, чылыг-даа, аас-кежиктиг кижи-дир сен, уруум. Мени кандыг дээр, чаъс-чарлыгда-даа, соок хаттыгда-даа анаа-ла бир доңга иштинде чурттап алган!
Доңга иштинге канчап чурттап шыдаар боор деп хаанның уруу пат-ла кайгаан. Барып көре берген. Доңганы бакылай бээр аразында, хуулгаазын кадай ону ынаар киир идипкен. Доңга чаңгыс черге тырыкыланып туруп-туруп, дээрже үне берген соонда, уругну аалынга эккеп каап-тыр. Хаан бодунуун чедип алган.
Ынчалза-даа дилгижекти кажарлаары ындыг амыр эвес. Ол хуулгаазын кадай дугайында билип алгаш, чүнү канчаарын бодап ап-тыр. База катап Бөрү биле Адыын андазынга кошкаш, хаанның аалынче чоруп каан. Бо удаада хаан уруун бажыңдан үндүрбээн. Ынчалза-даа уруг соңгадан бакылап кээри билек, эзир ону теп алгаш ыңай болган.
Ынчаар орта хаан кажар Дилгини ажып шыдавазын билип каапкан. Олар иелээ хаанның ордузунга-ла чурттаар болза ажырбас дээш, хаан уруун ядыы оолга бээр бооп чөпшээрешкен.
Бир-ле эки хүн оолдуң бажыңының чанынга хаанның тергези доктаай дүшкен. Оол биле уруг аңаа олурупкаш, хаанның ордузунга барып кудазын дүжүрер дээш чорупканнар. Эзир оларның кырында ушкан. А Бөрү, Адыг, Дилгижек болгаш Койгун оларның соондан маңнажып оруп-турлар. Хаанның ордузунга олар шупту ынчаар-ла чурттай берип-тирлер.
Бир эвес дириг-ле болза, ам-даа ында чурттап турлар боор оң.