Бора–хөкпеш болгаш Хаан-херети куш

Бир-ле катап бичии бора-хөкпеш сиген аразынга уя туткаш, үш чуурга төрүпкен иргин.Оозун оон ырак эвесте үңгүрлүг турган оък-чылан билипкен.Ол оък-чылан дээрге , куштарның чуургазын чииринге туралыг турганы-биле куш чуургаларын кайда турган черинден тып чиптер амытан чүвең иргин. Бичии Бора-хөкпеш сарыг-аастыгларынга чем тып чоруптарга, оък-чылан келгеш, чуургазының бирээзин ап алгаш, бодунуң үңгүрүнче чууп киирипкеш, амданнанып чип алыр турган.
Хөөкүй Бора-хөкпеш ооң чуургаларын чип турарын көргеш, хомудаанындан ыглап орган. А оък-чылан кудуруун чаңгыс катап чайыпкаш, үңгүрүнче киргеш чаштына бээр.
Даартазында оък-чылан багай чаңчылын катаптап, база бир чуургазын алгаш барган. Бичии Бора-хөкпеш эң ханы муңгарал-деңгерелге тававрышкаш, селескеден камгаланыр арга бодап, бүгү куштарның хааны Хаан-херетиже ужуп чорупкан.
— Бистер бүгүдениң идегелдиг чөленгиижи болган , Хаан-херетим! Меңээ кежик-чол чок багай байдалдар таваржып турарын көрүп берип көр! Багай ооржу оък-чылан мээң уямдан ийи чуургамны оорлап аппарды. Ол чүдек амытанны кадыы — биле шегледип көр- деп , бичии Бора-хөкпеш дилээн чүве-дир оо.
Тергиин улуг дуб ыяштың бажында улуг уязында херел чаштырып олурган Хаан-херети куш бодун тогдунуп:
— Мээң канчаар-даа аргажок ажылга чайзырап олурарымны көрбейн тур сен бе? Сен шак ындыг чер албас чүве дээш, мээң дыжым үреп, ажылымдан чадыктырарын канчап диттир амытан боор сен, аа! Эх, амытан бүгүдези ажы-төлүнче сагыш салып, камгалап карактаар ужурлуг болгай-ла. Ындыг болган төлээде, сен кымга-даа хомудавас ужурлуг сен- дээн.
Хаан-херети куш хай-човулаңдан адырлырынга дуза чедирер хөңңү чогун Бора-хөкпеш билгеш, дыка-ла муңгарап хомудап:
— Хайыралыг Хаан-херетим, силер болза, бүгү-ле куштарның хааны болгай силер! Ындыг бооруңарга силерден дуза дилеп турарым бо. Мээң хомудалым, човулаңым силерге анаа — бир чүве кылдыр сагындырып болур-ла. Ынчалза-даа үлегер домакта « хензигие чаштанчыны чогуур өйүнде өжүрбес болза, чоок-кавы өрттенип каап болур. Хензигие хай-бачытты дораан арытпас болза, хөйге айыылдыг човулаңны таварыштырып болур»-деп чугаалаан боор чүве. Бир эвес моон соңгаар ындыг чорук үнер чүве болза, сөөлүнде меңээ хомудаар чорук турбас эвеспе- деп чугаалаан.
— Сен доп-дораан ырап чору! Ындыг тенек күзээшкин кылба!- деп, Хаан-херети куш ажынып харыылаан. Бичии Бора-хөкпеш кылыктанган кылыы-биле уязынче чанып келген. Ынчангаш, күш-шыдалдыг, бай-шыырак амытан чединмес ядыы-түреңгиге дузалавазы билдингир дээрзин биле-тура, чүге-ле хаандан дуза дилеп барган мен. Уямны бодум-на камгалап көрейн!- деп бодап орган иргин. Оон бичии Бора-хөкпеш чиңгежек тал кезип алгаш ча кылып, кургаг тал-биле согун кылып алгаш, чоогунда ыяштың будуунуң кырынче үне халааш, оък-чыланны манап олурган.
Оон кушкаштың чуургазын оорлаары-биле ыңай-бээр көрнүп, кушкаштың уязынче бар чыткан оък-чыланны удатпаанда Бора-хөкпеш көрүп каан.
Оък-чылан бут кырынга туруп келгеш, сөөлгү чуурганы уязындан сегирип алыр дей бээрге, Бора-хөкпеш чазын тыртып-тыртып, оорнуң ыяк-ла караанче шыгаагаш, согунун салып чорудупкан. Оък-чылан аарыырынга шадашпйн дүрлүп-дүрлүп, дескинип тура соок сугга караан шаптап, аарыырын намдыдыры-биле хемче маңнапкан. Бо удаада эрик кырында чиир чемин белеткеп турган арзылаң удуп олурган. Караа көрбес чылан халаан олчаан баргаш, арзылаңның думчуунуң үдүнче кире берген. Арзылаң тура халып ыңай болгаш сугже кире халаан.
Ынчан күчүлүг Улу хем чалгыының кырынга дыштанып турган чүвең иргин. Сугже кире халаан арзылаңны хенертен көрүп кааш, Улу дээр шаар ыңай болган. Улу өрү бедип үнерде Хаан-херети куштуң чуургазы чыткан уялыг дуб ыяшты билбейн чайгандырыпкаш барган иргин.Хаан-херети куш хорадааш, Улуну соондан сүрүп чеде бергеш:
— Сен- Улу. Мен- Хаан-херети. Сен сугда амыдырап тур сен. Мен черде амыдырап тур-мен. Бистер кажан-даа аравыста бактажып, аас-дыл былаажып чорбаан ийик бис, Ынчалза –даа, сен мээң чуургаларымны канчап бузуптуң? Бистер, хаан-херети куштар, чылда чаңгыс чуурга төрүп ажаап өстүрер болгай бис. Сугда турар чериңден ужуп үнүп, мээң уямны үреп, мени төлүмден чарар деп канчап дидимненгениң ол?- деп алгырган.
— Ээ, чаагай сеткилдиг Хаан-херети кужум! Мен хем суунуң агымын эдерип амыр дыштыг чыдып турдум. Ынчап чыдырымда сугже хеп-хенертен арзылаң халып келгеш, менче углапты. Мен айыылдан чайлаар дээш, дээрже далаш-биле көдүрүлгеним бо ийин. Ынчангаш билбейн силерниң уяңарны үрей таварыпканым ол-дур ийин. Маңаа мен эвес, арзылаң буруулуг чүве болбазыкпа. Ынчаарга, силер хомудалыңарны арзылаңга чугаалап көрүңер.
Хаан-херети куштуң кылыы хайнып, хөрээнге сыңып чадап, Арзылаңның турар черинче карыңнадыр ужупкан иргин.
— Ээ, мерген угаанныг Хаан-херети кужум! Хем кыдыынга, эрик кырынга, амыр дыштыг удуп чыткан мен. Ол чыдырымда калчаа тенек оък-чылан думчуум иштинче ужугуп кирип келген чүве болгай. Аарыырынга шыдашпайн хемче халып киргеш, Улуну коргудупкан болдум.Ынчангаш бо удаада мен-даа эвес, оък-чылан буруулуг чүве. Ындыг болганда ол оък-чыланны тыпкаш чемелеп көрүңер- деп, арзылаң чугаалап тур-оо!
Хаан-херети куш чыланны дилеп чорааш чеде бээрге, селеске:
— Көрүп ханмас Хаан-херети кужум! Менде кандыг-даа буруу чок ийин. Сиген аразынга тайбың удуп чыттым. Оон багай Бора-хөкпеш караамче ча-согун-биле адыпкан, ооң аарыырынга шыдашпайн халып чорааш, арзылаңның думчуунче кире халаан болдум. Оон арзылаң корткаш, сугже кире халый берген болган. Оон корткан Улу ужуп үнгеш, силерниң уяңарны үрээн чүве-дир ийин. Хамык буруу Бора-хөкпеште! Кезедири чугула- дээн.
Хаан-херети бичии Бора-хөкпештиң уязынче дораан ужуп чеде берген.Оон Бора-хөкпешти чемелээр дээрге:
— Ээ, Хаан-херетим! Бир катап силерден дуза дилеп четкен ийик мен. Ынчан силер « ие амытан бүгүдези чаш төлүн карактап камгалаар ужурлуг чүве болгай. Оселерге хомудаан херек чок!»- дээнболгай силер. Мен чуургамны камгалап, бужар бак оът-чыланга харыы бергеним олийин.Бир эвес силер чуургаңарны камгалап шыдаваан болза, өскелерни буруудатпаңар. Мен мурнунда хензигие хай-бачыттан чугаалаар аргажок аас-кежик чок таварылга бооп болур дээрзин силерге баш удур сагындырган ийик мен,але.
Хаан-херети куш бичии Бора-хөкпештиң бо чугаазынга харыылап шыдавайн, ыятканындан ол-ла дораан ыыт чок ужуп чоруй барган чүвең иргин.
Шынын чугаалаарга…