Чэнсель азы «чырык угаанныг»
Бир көдээ суурга аныяк кижи амыдырап чурттап олурган чүвең иргин. Чаңгыс кырган инек, орбак самдар оваадайдан өске өнчү-хөреңги чок турган. Ол ядыы түреңги амыдыралдыг болза-даа, угаангыр, кылбас тутпас чүвези чок кижи иргин. Ооң уламындан чер чуртунуң кижилери ону Чэнсель деп адаар турган. Ол болза, « чырык угаанныг» дээн уткалыг сөс чүве иргин.
Ол черниң хааны база Чэнсель деп аттыг турган чүве-дир. Бир катап хаанның чоок кижилери:
— Ээ! Кончуг улуг хайыаатым, хааным! Силерниң албатыларыңарның аразында силер-биле дөмей Чэнсель деп аттыг кижи бар дээр чүве-дир- деп чугаалаан.
Улуургак ол хаанга бо чугаа дыка-ла чогумча чок кылдыр дыңналып, ол ядыы аныяк кижини дораан эккел!- деп дужааган. Чалыы кижи ордуга кээрге:
— Сээң адыңны Чэнсель дээри шын бе?- деп, хаан дыка-ла бардам аян-билде айтырган. Ядыы аныяк кижи:
— Улус мени ынча деп-ле адаар чүве- деп чүнү-даа каразып бодавайн, тайбың харыылаан. Хаан:
— Бир эвес сен Чэнсель деп аттыг болзуңза, дыка-ла угаанныг турар ийик сен. Канчап мындыг аттыг чорууруңну бодаваан сен- деп, хаан шугулдаан.
Оон мойнунга азынган каасталгазының оюу дээр дашче айыткаш, « Бир эвес сен үш хонук иштинде бо оюуну ап шыдаар болзуңза, Чэнсель дээр аттыг чоруур сен. Ынчан мен мал-маганымның, хөреңгимниң чартыын сеңээ бээр мен. Бир эвес сен мону оорлап ап шыдавазыңза, мен сээң ыя хөреңгиңни саңымга ( хөреңгимге) кадып алгаш, карактарыңны казар мен- деп чугаалап-тыр. Хаан чугаалаар чугаазын чугаалааш, Чэнсельди чорудупкан.
Оон таңныылдарының санын көвүдедип, « чаңгыс-даа кижини ордуже киирбеңер» деп чарлык үндүрген. Түңнелинде аъттыг дөрт таңныыл ордунуң эжиин дүн, хүн чок камгалап, хаанның дыштаныр өрээлиниң хаалгазын эткир үннүг улуг кеңгиргелиг дөрт кижи кадарып турган. Оон аъш-чем кылыр өрээлдиң улуг суугузунга ийи паштанчы үзүк чок чем кылып, Биче суугуда ийи айбычылар от ужудуп, шай хайындырып, таңныылдар аштап-суксап суларай бээрийне дээш үзүк чок шай кудуп берип турган.Хаанның дыштаныр өрээлинде хаанның мойнунда өртектиг оюу дашты астып эң-не идегелдиг бараан болукчулары чанынга турган. Хаан-даа оюу дажын карааның огундан артык камгалап карактап турган. Бо оюу болза, анаа бир даш эвес, илби-шидилиг эртине чүвең иргин. Хаан эртине даш чанынга турда өлүм човулаң кажан-даа таварышпас ужурлуг турган чүвең иргин.
Баштайгы хонук тайбың эрткен. Ийиги хонуунда база чүү-даа болбаан. Бо хүннерде бичии-даа кум кылынмаан таңныылдарның карактары үшкү хонуунда шыдашпайн шимдинип эгелээн. Чэнсель бо ийи хонукта кырган инээн, көгээр долу кадыг арагазын кыс кижиниң хевинге орнап алган чүвең иргин. Оон кежегезин ( чажын) кыс кижиниң хевири-биле аайлап чазап алгаш, көгээрлиг арагазын чүктеп алгаш, дүне ордунуң хаалгазынче базыпкан.
Ол дүне соок-даа дыңзыг болган. Эжик таңныылдап турган аъттыг дөрт кижи сөөгүнге киир доңуп, шыырныгып, дижин шаккыладыр дидиреп « чаңгыс пак арага ижип чылыгып алган болза»- деп бодап, уйгузурап, улаан бөрүлер дег эзеп органнар.
Олар кыс хеп кедип дериттинген Чэнсельди көргеш:
— Эй,кысчыгаш, кайнаар бар чыдыр сен? Сенде садар арага-даа кайда боор, але? Чэнсель чүнү кылып турарын билдиң –бе?- деп айтырганнар. Ченсель каткызын туттунуп, кыс үн-биле:
— Мен Чэнсель дээрзин черле билбес-тир мен. Харын алыр болзуңарза, менде арага бар-ла. Мону ап алам. Дүргедеп көр. Арага садып алыр дээн бир кижи ында мени манап турар- дээн.
Шылап-могаан таңныылдар чүү боор, каш аяк кадыг арага чооглапкаш, ында-мында ужуп калганнар. Чэнсель олрның аъттарын ырадыр баглап кааш, ордуже кире берген.
Дыштаныр өрээлдиң эжиинде дөрт таңныыл дыка хандыр удуп органнар. Чэнсель оларның чаны-биле эртерде кеңгиргезиниң шывыын чара бижектээш эрте берген. Шай, чем белеткеп турган паштанчы , чалчалары база уйгузунга алзыпкан харык чок органнар. Чэнсель паштанчыларның тонунуң чеңинге даш тырааш, уштарын дуй баглааш, чалчаларының бажынга мөөн-мөөң саваң кедиргеш, хаанның удуур өрээлинче кире берген. Хаанның чоок кижилери ында-мында удуй берген чытканнар. Оларның чаштарын кожуп каан. (Төвүттүң эр кижилериниң хөй кезии кежегелиг болурлар). Оон ам хаарыктап чыткан хаанның орнунче чоокшулай бергеш, ооң мойнундан эртине оюун оожум чежип алгаш, удуур өрээлден үне берген. Чэнсель « мени маңаа кирип чораан дээрзин бүгүдеге билиндирер херек» деп бодааш:
— Ченсель-дир мен. Хаанның оюузун алдым!- деп алгырыпкаш, дезип ынай-ла болган.Хаан ооң үнүнден оттуп келгеш, дуп-тура халааш, хөрээн сыйбап, оюу дажын алысканын билгеш:
— Үнелиг эртинени оорга алзыптым.Үнелиг оюуну оорлап алгаш барды! Оорну тудуңар!- деп, аргажок үн-биле алгырган.
Ынаар алгырган шимээн-биле ордунуң чоок-кавы бараан болукчулары ханы уйгузундан оттуп, хаанга дузалажыры-биле дап кыннырга Чэнсель оларны кежегелеринден кожуп каан төлээде, тура халышкаш кайнаар-даа шимчей албас, турган черинге тепкиленип турар болганнар.
— Мени дыңзыдыр тыртпа даан! Мени сал! – дижип, бот-боттарынче хорадажып алгыржып турганнар.
Олар ынчап турунда Чэнсель сураа чок, арлы берген. Бо-ла шуугаазындан хаанның айбычылары оттуп, одун кыпсыр деп үрерге бажында кедирип каан саваңы өрттени берген. Ону өжүрер дээн паштанчылар чеңи-биле кагарга иштинде суп каан даштары демгилерниң баштарын борбайтыр соп каан. Шак ынчаар мөөңү-биле дүвүреп шуугашканнар чүвең иргин. Чэнсель ол үеде паштаныр өрээлден үнүп четтигипкен. Таңныыл Чэнсельдиң кел чораанын көргеш, кеңгиргезин улдаар дээрге, шывыын чара кезип каан болган.
Ордуда болган шуугаазындан хаалга чанында таңныылдар оттуп келгеннер. Аъттангаш ыңай болур дээрге, аъттары чоогунда көзүлбес болган. Бо үеде Чэнсель бир аътты мунупкаш кушталдырып ыңай болган.
Даартазында Чэнсель эртине дажын ап алгаш, хаанга бараалгаан иргин.
— Мен силерниң чарлыыңарны боттандырдым. Ынчаарга силер меңээ аазаан хөреңгиңерни кажан бээр ирги силер?- дээш, күдүк баскан. Бардам чаңныг хаан ажынып, ыятканындан чогум чүү бооп турганын билбээн. Бодунуң тенек сеткилиниң ужун эт-хөреңгизиниң чартыын бээр ужурга таварышкан. Хаан:
— Көп-көдээниң багай оол мээң бажымны кырлаар деп-бе? Канчап-даа бүтпес херек-тир! Ону кадыы-биле кезедир херек!- деп бодааш, ядыы оолче хыйыртап көргеш:
— Үнелиг эртине оюуну сээң оорлап алганың шын. Ынчалза-даа, мээң ордумга чүге ындыг кончуг шуугаазын кылдың? Ындыг төлээде, сээң бажыңны доп-дораан алыр мен- дээрге Чэнсель:
— Ындыг болза, сен ооңну, эртин оюуңну , дедир ап ал даан- деп алгыргаш, оожум октаптарга үнелиг эртинениң оюу дажы үүрмектелип бусту берген. Ынчаар орта хаан ширээзинден чайлып барып ушкан. Хаанның чоок кижилери девидеп маңнажып келгеннер. Чэнсель ордудан үнгеш, аалынче таваар базып чорупкан чүвең иргин.
