Эр сорук

Эртегиниң эрте шагда Лока дээр чуртка Пагма дээр кыстыг тараачын ийи кырган амыдырап чурттап чораан чүвең иргин.
Ийи кырганның Пагма дээр кызы сергелең угаанныг, ажыл-ишчи, каас чараш шырай арны-биле чоок кавызынга алдаржаан сураглыг кыс турган. Ооң чаңгыландыр ырлап кээри бүгүдениң сагыш-сеткилин хаара тудар турган. Эң эки ыраажы, шүлүк ырының бурганы-даа тараачынның бо кызының үнүнге четпес дижир турган. Пагма кыс арга-ыяш, тайга-сынче хөй удаа барып, оттулар кургаг будук чыып чорааш ырлаарга изиг ханга ынак ирбиш-даа ол ырны дыңнаар дээш, аңнап кедээн аң-меңин-даа уттуптар турган дижир.
Бир-ле катап Догцен дээр аныяк эр аңнар тегерип, муңгаш арга иштинге чоруп чорааш, Пагма кыстың ыяңгылыг ырлаарын дыңнап каан. Оон: « бо ыраажы кысты ыяавыла тып көрейн»-деп бодаан иргин. Ол сорулга-биле ыры чаңгыланган чүкче углап чорупкан. Удаваанда ырлап турган кысты ыяштар аразындан көрүп кааш, кайгап калган. Ол кыстың каас чаражы, дурт-сынының шилгедээ дээрниң даңгыназы дег. Ырлаары дээрге, аттыг-сураглыг айлаң куш-ла! Догцен ооң ырлаарын кезек дыңнап тургаш, боду база эдерти ырлай берген. Кыс-даа Догценниң ырлаарын дыңнап кааш, ону көрзе-даа ырлавышаан турган.
Бо дээрге, ол аныяк кижи кыстың сеткилинге тааланчыг болганын илереткен чаңчылы чүвең иргин. Бо үеден эгелээш, Догцен тараачынның өөнге үргүлчү аалдап чеде бээр болу берген. Догцен оожум, топтуг, чазык чаагай сеткили-биле Пагманың ава, ачазынга кончуг тааржыр болган. Пагманың ава-ачазы аныяк эрни ээлдек сеткил-биле хүлээп, езулап хүндүлээр турган. Ийи аныяк кижиниң аразынга бады быжыг ханы харылзаа доктаай берген.
Ынчалза-даа, Догцен биле Пагма ийиниң өөрүшкүлүг ужуражылгазы үр хуусаада үргүлчүлевейн барган. Бай адазы Догценни хаанның чоок чөвүлекчизиниң уруу-биле өглээр деп шиитпирлеп каан турган. Догцен канчаар-даа дедирленирге дуза чок болган. Бир тээ адазы доңгун сеткили-биле үзе шиитпирлээн чүве болганда, удаваанда куда-доюн эрттирген дижир болгай.
Аныяк оолдуң сеткилинге ол сыгап турары ызыгууртан байның уруу канчап-даа таарышпас болган. Ол уруг дээрге каастанып, семис эът чип, амданныг кызыл арага ижерден өске чүнү-даа билбес, база ырлап, самнап-даа шыдавас болган.
Догцен бөдүүн тараачынның кызын дүн-хүн, шак-минута санында сактып, бодаар болу берген.Тараачынның кызы торгу, чычыы тон кетпес-даа болза,, ооң согун дег дурт-сыны дээр даңгыназын сагындырар. Арнын будуп, арын-шырайын кааставас-даа болза, шырай-арны үргүлчү чайыннанып турар уруг иргин. Ооң айлаң куш дег чаңгыландыр ырлаан ырызы кулакка үргүлчү дыңналып, чүрекке чымчак, өөрүшкүлүг хүлүмзүрүү үргүлчү оолдуң караанга көстүр турган.
Аныяк эр тараачынның өөнге барып Пагма-биле ужуражыр деп үргүлчү бодап турза-даа, куда соонда ачазы оглун өг-оранындан ырап чоруурун шыңгыы хораан. Шак ынчаар-ла ынак кызы-биле ужуражып шыдавастай берген. Ол хөңнү чок, хөлүгүр уругга улам хөңнү чокталыр болу берген. Ооң аажы-чаңының доктаамал эвес, багайын чүү дээр!
Ынчаар-ла ай, хүннер эртип турган. Догцен сагыш-сеткил ундараашкынынга таварышкаш арып, түреп эгелээн. Куда үезинде тодуг-догаа турган оол ам арын-шырайын, дурт-сынын оскунуп, каракка чаржынчыг көстүр болу берген. Ынчалза-даа, үр болбайн аныяк чалыы назынындан чарылган.
Чедишкен айлыг* айдың дүне ынак кижизин манап чадаан Пагма кыс соңга караанга олуруп турган. « Бо дүне ыяап-ла келир» деп ол бодап олурган. Шынап-ла айның чырыында бир кижи келгеш эжикти соктаан. Кыс-даа, «Догцен келди!» дээш өөрүшкү-биле маңнап баргаш эжикти ажыдыпкан. Шынап-ла Доцен чедип келген турган. Ол боо чепсек-даа чок, чадаг, шупту ак хептиг, арын-шырайы куу тос дег апарган болган. Ынак кижизин чедип алгаш бажыңынга кииргеш, аяк долдур чимистен кылган сускунну куткан.
— Күжүр сарыым, канчап сен мындыг үр келбейн турдуң?- деп айтырарга-даа харыы чок болган.
Пагма: « Мээң ынаам Догцен мурнунда үргүлчү-ле хүлүмзүрүп чоруур, хөглүг-даа, өөрүшкү маңнайлыг-даа кижи болгай. Бо дүне канчап мынчап куурара берген, кударалга алзыпкан чорууру ол» деп бодаан. Бо-ла бодалы аңаа дыш бербейн турган ужурунда кыс:
— Канчап бардың, сарыым?- деп айтырган.
— Сен мээң-биле кады чор. Ынчан шуптузун угаап биле бээр сен дээн. Догцен үнүп чоруптарга, Пагма соондан эдерип чорупкан. Аныяк эр оозун ачазының бажыңынга эдертип келген. Пагма херим иштинде кеңгирге диңмиреп турганын дыңнааш:
— Чүге кеңгирге хап турары ол?- деп айтырган.
— Билбейн турар-дыр сен. Бо болза, калган кижиниң мага-бодун  орнукшударда өргүл тудуп турары ол-дур- дээн.
— Кымның мага-бодун орнукшудар деп эккеп турар чүвел? Ачаң чок апарган чүве-бе?- деп ужурун билбээн Пагма айтырган.
— Чок, чоок! Ол орнукшудар деп турар мага-бот болза, мээңии-дир- деп, Догцен кударгай шырай көгүзүп чугаалааш, оон чогум чүү болганын тодарадып берген. Хөөкүй кыс ишкирнип ыглаарга, Догцен база ыглай берген. Олар ыглажып-ыглажып, даң адар бетинде Догцен Пагманы үдеп чорудупкан. Оон Догцен тургаш:
— Чер чырыыр дей берди. Мен чорбаажа хоржок. Дараазында айда бүдүн айлыгда катап ужуражыр бис- дээрге, кезек када салгын сырыннаан соонда оол хенертен чиде хона берген.
Пагма качыгдап муңгарап тура угаан оскунуп барып дүшкен. Оон дөңгүп  угаан кире са-ла:
— Догцен,Догцен!- деп кыйгырган. Ынчалза-даа кым-даа ыыттавас болган.
Ол үеден эгелээш-ле ай санында бүдүн ай үнүп кээрге, ооң ынаа эр Пагмага чедип келир апарган. Кыс ону шайладып хүндүлээр. Олар чай-шөлээн чокка хөөрежип ойнаар болу берген. Даң хаяазы чоокшулап орда-ла Догцен хенертен чиде хона бээр.
Бир-ле катап чедишкен ай үнери билек Догцен, мурнундагы дег, Пагманыынга чеде берген. Шак чылзы-чылза, ооң чарлып чоруур үези кээрге, уруг ыглап-сыктап:
— Сээң-биле үргүлчү ужуражып турарымга дыка-ла өөрүнчүг-дүр. Ынчалза-даа, кара чаңгыс чедишкен айның үнген дүнеден аңгыда үргүлчү-ле кады турган болза деп бодап тур мен- дээрге, Догцен бодангаш:
— Сен эр сорук көргүзер болзуңза меңээ дузалап шыдаар сен. Ынчалза-даа, бо болза, кончуг айыылдыг чүве эвеспе- дээн. Пагма:
— Чүнү канчаар ужурлуг мен, чугаалап көрем? Харын менде ол сорук дээр чүвең бар-ла болгай- дээн.
— Ындыг болза эки-дир. Дараазында чедишкен ай үнерге аяк сүт, аяк чымчак арага, ийи пиң ( төгерик боова) , үш дайнам быжырган ( дүлген) эът ап алгаш өөңден үнүп-тер сен. Оон бурунгаар саң дорт чоруптар сен. Кайнаар-даа орук изевейн, хая көрүнмес сен. Ол чоруй орукка бир демир кижээ таваржыр сен. Ол хайнып турар изиг демирден узуп ижер санында « чүве ишкен болза…» деп катаптап химиренир эвеспе. Аңаа аякта сүдүңнү берипкеш, ыңай чоруптар сен. Дараазында үскүлежип турар демир мыйыстыг ийи кошкар таваржыр эвеспе. Ол ийиге ийи пиннериңни берипкеш, орууң-биле чоруптар сен. Ол чоруңда селеме туткан үш дайынчы орууңну дуй туруптар эвеспе. Оон кортпас сен. Дүлген эъдиңни оларга тутсупкаш эрте бээр сен. Төнчүзүнде бир кара бажыңга чеде бээр сен. Ол соңга-даа чок, харын хаалгазының эжиинде узун селбегер дүктүг,чидиг азыглыг, коргунчуу дегет ийи маңгыс туруп турар эвеспе. Бо болза, Эрликтиң бурганы Ямының чалчалары боор чүве. Оларга аякта амданныг чымчак араганы берипкеш, кортпайн-даа бажыңче дидим базып кириптер сен. Ында сес каржы илбичилер олурарлар. Харын олар чедишкен ай үне бээрге, өөнге турбас боор чүве. Баштайгы өрээлде кара ширээ кырында алдын даас- тавак туруп турар. Ол тавакта сес чүректер бар боор. Оларның чедизи эргижиреп када берген, бирээзи чаа чүрек турар эвеспе. Ол чаазы мээң чүрээм чүве. Ында эрги чүректер « мени ал, мени ал» дижип алгыржырлар. Чаа чүрек  мени алба, мени алба» деп алгырар. Оларның оозун херекке албас сен. Харын мээң чүрээмни кортпайн ап алгаш, хая көрүнмейн дедир маңнаптар сен. Бир эвес сен мээң чүрээмни эккеп бээр болзуңза, мен дирлип, кезээ шагда сээң-биле кады туруп болур мен – дээн.
Салгын сырыннаан соонда Догцен көзүлбейн барган. Дүн дүжүп, чедишкен ай үнүп келген. Пагма алза чогуур бүгү чүүлдерин ап алгаш, өөнден үнүп, чиге мурнуу чүкче дидими аажок базыпкан.
Ол Догценниң чугаазын эки сактып, чагаанын езугаар шуптузун күүсеткен. Оон Пагма чап-чаа чүректи ап алгаш, хойлаптары билек бажыңның кайызындан чүве ийик, сес илбичилер чедип келгеш:
— Ээй, селбегер чаштыг чалчалар! Чүректериңер оорга алыспаңар!…Оорну тудуңар!- деп алгырышканнар. Олары илбичилерге:
— Хөөкүйнү, бо уруг биске амданныг чымчак арага эккеп сөңнээн чүве. Бис ону киирген бис- деп харыылааннар.
Пагма кортканындан чүрээ аксындан үне халый бээр чазып маңнавышаан, селеме туткан дайынчыларга чоокшулап кээрге, илбичилер катап:
— Ээй, бетинде уругну кезе кагыңар! Чүрек оорлапкан эвеспе!- деп алгыржырга дайынчылар:
— Бо уруг бисти дүлген эът-биле хүндүлээн чүве. Оон эрттирипкен бис- деп харыылаан.
Пагма хая көрүнмейн маңнавышаан, орукта демир мыйыстыг ийи кошкарларга чедип келген. Каржы илбичилер:
— Демир мыйыстыг кошкарларым! Бо уруг бистен чүрек оорлаан эвеспе! Үзүңер-ле!- деп алгырышканнар.
— Бо уруг биске чаа быжыргын чаагай пин берген чүве- деп чугаалааш,  ийи кошкар херекке-даа албааннар. Илбичилер ол уругнуң саат чокка эртип турарын көргеш, боттары сүрүп чорупканнар.
Пагма демир кижиге чоокшулап орда илбичилер сүрбүшаан:
— Ээй, демир кижим! Бо уругну саададып көр!- деп алгырганнар.
Демир кижи:
— Бо уруг меңээ аяк сүт эккеп берген-не болгай. Ындыг төлээде ону саададып болур-бе? Харын силерлер болза, меңээ хайнып турар демир ижиртип турган эвес силер бе! Ынчагаш силерлерни-ле саададыр апаар-дыр мен- деп чугаалавышаан, узун демир саваажын көдүрүп, каржы илбичилерни үзе шаап арылдырган.  
Пагма ынчаар-ла чорааш, даң хаяазы-биле Догценниң чүрээн хойлап чорааш өөнге эккелген. Дораан-на ооң мурнунда күдер шыырак, чаагай сергек аныяк эр турган. Бо болза, Догцен дирлип келгеш турары ол.Шак ынчаар Догцен Пагмазы-биле кады ава, ачазының өөнге амырап тургаш, кажан-даа чарлып ыравайн, чыргалдыг чаагай кады чурттап чоруй барган-даа чүвең иргин. 
* Он бештиң айы.