Тывынгыр Эренчин
Төвүт чуртунга улуг назылыг бир лама турган иргин. Ооң биче бажыңы суур чоогунда көрүштүг чараш тей кырынга турган. Бо ламада төрел-дөргүл дээр кижилер чок, карачаңгыс кижи болган. Аңаа бир өскүс оол өөреникчилеп кирген чүве-дир. Ооң адын Эренчин дээр. Лама хүнү бадыр ном номчуур, оол өг ажылы кылыр: хемден суглаар, аъш-чем белеткээр, хеп-сын чуур турган.
Лама дыка эвээш чем чиир, эът аймаан көңгүс амзавас кижи-дир. Ол лама дириг амытаннар амы-тынынга чедерин шуут шеглээр турган. Ооң аъш-чеми колдуунда ак чемнер: сүт, саржаг, ааржы холуктуг арбай далганы. Ламаның өөреникчизи Эренчинниң чемненири аажок. Ынчангаш ламаның чемин чиксевес турган. Үргүлчү-ле бодаар чүвези эът турган. Лама башкызындан хой өлүрүп чиили, азы те, чуңмадан аңнап келийн- деп дилеп чадап каан. Лама көңгүс чөпшээревес турган. Харын лама « амытанның тынын хорадыр дидир сен-бе? Кайы хире улуг нүгүл дээрзин бодап чор!»- деп сургаар турган.
Бир хүн ламаның бажыңының чанында өөрүнден аскан кончуг семис хой чааскаан оъттап чораан. Эренчин бо хойну көргеш, « чаагай эъттен чиген болза!»- деп бодаан. Ынчангаш тывынгыр оол ол хойну канчап пашка дилип аар чоор, канчап бо херекке ламаны киириштирип алыр чоор деп бодаан. Оол оожум кедеп четкеш хойну тудуп алгаш, олурар бажыңының адакы кадынга киирип алган. ( Төвүт чуртунда эң бичии бажың-даа ийи каът болур, адакы каъдынга малы турар).
— Ээ, лама башкым. Өөрүнден чыдып калган чаңгыс хой турганын тудуп эккелгеш, адакы каътта баглап кагдым. Эп чок болза бөрү чиптип болгай. Хой дезер деп тур . Ынчаарга силер, хойнуң ээзин тып келгижемге чедир бо аргамчыдан тыртып олуруңар. Меңээ мынчаар дузалашпас болза, хоржок хире-дир, башкы- дээш мөгейипкен.
Ак сеткилдиг дузааргак лама өөреникчизинге бүзүреп, аргамчының бир ужундан ийи холу-биле тудуп чыдып калган. « Бир эвес боштунар дээш хой чүткүүр болза, аргамчыны дыңзыдыр тыртып олурар силер, хой оскундурар болза хоржок, нүгүлдүг бөрү чяиптер, хөөкүйнү»- деп чагаан. Ынча дээш оол адакы каътче бады барган. Чогум Эренчинде хойнуң ээзиниң дугайында бодал чок турган. Харын хойну хойзуп каап турган. Хойган хой чүткүп ыңай боор, аргамчы туткан лама улам дыңзыдыр тыртып олурар. Ынчап тургаш хөөкүй хойну бооп өлүрүпкен. Кезек үе эрткенде Эренчин устүкү каътка баргаш ламага:
— Арыг сагылдыг лама башкым! Хойнуң ээзин дилээш тыппадым. Кээримге хоювус багга тургаш богдунуп өлү берген-дир, эъдин бускаш, эң семис черинден хайындырып чиптейн аа, башкы- дээн. Бичии-даа сезик чок олурган лама:
— Чээ, сен эъдиңден чи. Меңээ арбай далганы биле сүт эккеп бээр сен- дээн. Эренчин өөрүп, хойну дораан бускаш, эъдин паш долдур хайындырып тоттур чип алган. « Арткан эътти хеңмелеп кадырып алгаш чип олурар болган-дыр мен»-деп оол бодаан.
Ынчалза-даа өөреникчизиниң бодааны-биле болбаан. Ээзи черге астыгып калган хоюн сурап ламаның өргээзинге келген.Оон сагышта-даа чок, соңгазын бакылап көөрге, Эренчин ол хойну дөгерип турган. Оол корткаш, кежээ ламазынга чугаалап берген. Лама ажынып:
— Мен сээң хайың-биле нүгүл хилинчек кылып, бодумнуң бо холдарым-биле дириг амытаннын амы-тынынга хора чедирген кижи-дир мен. Моон соңгаар бистиинче ис баспас сен! Ам канчап –чооп моон дораан чору- деп Эренчинче халый бээр чазып олурган.
Оон бодунуң бар-чок бок-сагын бөле чүктеп алгаш, ламаны каггаш чорупкан. Баштайгы удаада оол кирер-баар чер чок болганындан сеткили човап, « чогум каяа амыдырап чурттаар кижи боор мен» деп бодап чораан.
Ынчалза-даа Эренчин кударап-муңгараар деп чүве билбес кижи болган. Оон багай чүүлдер бодаарын соксап, амыдыралын бодап, сергек базып орган.
Эренчин суурдан үнүп чоруптары билек, соондан бир кижи ону кыйгырбышаан, базып органын оол корүп каан.Келзе-келзе, бир аныяк эр чедип келгеш:
— Манап тур ам. Кады чоруулу. Ийи кижи чоруурга чугаа-сооттуг, хөглүг болгай- дээн.
Иелээн орук дургаар хөөрежип базып органнар. Эренчин демги ламаның өөнге хөделдеп тургаш, хой херээнге холбашкаш үндүр хөөглеткенин, кирер-баар чер чок чоруурун чаа таныжынга чугаалап чораан. Ам ынчаш кандыг арга-биле акша-мөңгүн тып амыдыраарын бодап чораанын чугаалаан.
— Кайгамчык чүве, өңнүүм. Ынчаарга сеңээ дузалаар кижи ыяк-ла таварышкан-дыр- деп, чаа таныш чугаалап,- мен болза, ооржу кижи мен! Бо ажылга чогум-на мергежээн кижи дээрзин билир херек. Биске чоокта аянныг ажыл тыпты бээр. Ынчан акша-төгерик-биле тудагдавастай бээр сен- дигилеп, иелээн хөөрежип чорда кежээ дүжүп келген, олар орук кыдыынды бир улуг бажың турганын көрүп кааннар.Чаа танышкан эжи Эренчинге:
— Маңаа турар сен. Мен барып көргеш келийн- дээш, чорупкан. Мырыңай караңгылай бергенде, ооржузу чедип келгеш:
— Эргим өңнүүм! Өөрүшкүң келген-дир. Бисти элээн акша манап турар чүве-дир. Бо аалдың ээзи бай, шыдалгыр кижи дүүн бурганнаан чүве-дир. Төрел-дөргүл дээр хире кижилер-даа ында чок чүве-дир.
— Ол бай кижи бир оолдуг турган чүве-дир. Ол оглу хөй чылдар мурнунда аалындан үнүп чоруткаш, сураг барган чүве дидир. Ынчаарга мен мындыг бир арга бодап алдым. Сен ол бурганнаан кижиниң өрээлинче соңга дамчыштыр киргеш чаштына бер. Мен ооң ол арткан уруунга шуут чеде берейн. Ол баргаш аңаа « мен болза, сээң акың-дыр мен. Хөй чылдарда чер кезип чорааш чанып келдим» деп чугаалаар мен.Ол шынзыкпазы ылап херек. Ынчан мен « калган ачам хөөкүй шиитпирлеп берзен!»- дээр мен. Оон ол уруг-биле бурганнаан ачазының өрээлинче кире бээр бис. Ынчаш « мен силерниң сураг барган оглуңар-дыр мен-бе?» дээримге, сен « ийе, ийе. Мээң оглум…деп харыылаар сен. Уруу ынчан «акым эвес» дээрзинден дидинмейн ачазының хөреңгизиниң чартыын меңээ бериптер боор. Ону сээң-биле үлешкей бис» дээр болган. Ынчаарга сен ол өрээлге эртенге чедир турбас болза хоржок. Кончуг ызырар ыдын дүне салыптар чүве дээн. Сени үзе-чаза тыртып кааптар чадавас. Сен туттурар болзуңза, бистиң ажылывыс бүтпес болгай!» деп чугаалаан.
Эренчин суурдан үнүп чоруптары билек, соондан бир кижи ону кыйгырбышаан, базып органын оол көрүп каан. Келзе-келзе бир аныяк эр чедип келгеш:
— Манап турам. Кады чоруулу. Ийи кижи чоруурга чугаа-сооттуг, хөглүг болгай- дээн.
Иелээн орук дургаар хөөрежип базып органнар. Эренчин демги ламаның өөнге хөделдеп тургаш, хой херээнге холбашкаш үндүр хөөглеткенин , кирер-баар чер чок чоруурун чаа таныжынга чугаалап чораан. Ам ынчаш кандыг арга-биле акша-мөңгүн тып амыдыраарын бодап чораанын чугаалаан.
— Кайгамчык чүве өңнүүм. Ынчаарга сеңээ дузалаар кижиң ыяк-ла таварышкан-дыр- деп, чаа таныш чугаалап, — мен болза, ооржу кижи мен! Бо ажылга чогум-на мергежээн кижи дээрзин билир херек. Биске чоокта аянныг ажыл тыпты бээр. Ынчан акша-төгерик-биле тудагдавастай бээр сен- дигилеп, иелээн хөөрежип чорда кежээ дүжүп келген, олар орук кыдыында бир улуг бажың турганын көрүп кааннар. Чаа танышкан эжи Эренчинге:
— Маңаа турар сен. Мен барып көргеш келийн- дээш, чорупкан. Мырыңай караңгылай бергенде, ооржузу чедип келгеш:
— Эргим өңнүүм! Өөрүшкүң келген-дир. Бисти элээн акша манап турар чүве-дир. Бо аалдың ээзи бай, шыдалгыр кижи дүүн бурганнаан чүве-дир. Төрел-дөргүл дээр хире кижилер-даа ында чок чүве-дир. Ол бай кижи бир оолдуг турган чүве-дир. Ол оол хөй чылдар мурнунда аалындан үнүп чоруткаш сураг барган чүве дидир. Ынчаарга мен мындыг-бир арга бодап алдым. Сен ол бурганнаан кижиниң өрээлинче соңга дамчыштыр киргеш чаштына бер. Мен ооң ол арткан уруунга шуут чеде берейн. Ол баргаш аңаа « мен болза, сээң акың-дыр мен. Хөй чылдарда чер кезип чорааш чанып келдим» деп чугаалаар мен. Ол шынзыкпазы ылап херек. Ынчан мен « калган ачам хөөкүй шиитпирлеп берзин!»- дээр мен. Оон ол-ла уруг-биле бурганнаан ачазының өрээлинче кире бээр бис. Ынчаш « мен силерниң сураг барган оглуңар-дыр мен-бе?» дээримге, сен « ийе, ийе, мээң оглум…» деп харыылаар сен. Уруг ынчан « акым эвес» дээринден дидинмейн, ачазының хөреңгизиниң чартыын берип-тер боор. Ону сээң-биле үлешкей бис» дээр болган. Ынчаарга сен ол өрээлге эртенге чедир турбас болза хоржок. Кончуг ызырар ыдын дүне салыптар чүве дээн. Ени үзе-аза тыртып кааптар чадавас. Сен туттурар болзуңза, бистиң ажылывыс бүтпес болгай!» деп чугаалаан.
Эренчин оорнуң чугаалаанын езугаар бүгүдезин кылырын чөпшээрежип турган. Ынчангаш ол «кызыл дустаан» кижини салган өрээлге кирип баргаш чаштына берген. Ол үеде оор эжи улуг эжикти соктаан иргин.
Хөдели ону киирипкен. Ол дорт-ла уругнуң өрээлинче кире берген дээр.
— Силер кым деп кижи силер, чүге чор силер!- деп, өг ээзи кижи айтырган.
— Дуңмам, мен сээң сураг барган акың-дыр мен. Мени билбес эвес сен- деп дыңзыдыр чугаалаан. Уруг дыка кайгап:
— Чо-ок! Силерни канчап билир мен. Акым аал-оранын каггаш чоруур үеде мен
чаш турган болгай мен. Ачам силерни билир турган. Ынчалза-даа хөөкүйнү, дүүн чаа-ла назыны төттү. Оор:
— Чүү дидиң? Ачам чок апарган деп чээ? Ынчаарга төрээн дуңмам мени танывас боорга ам меңээ кым бүзүрээр боорул аан. Ачавыстың мага-боду чыдар өрээлге кирээли. Ынчангаш ачамның мага-бодундан « оглуң шын-дыр мен-бе? дээрзин айтырайн-деп, оор хомудаан аян-биле чугаалаан. Демги уруг-даа чөпшээрешкен. Ынчангаш «алышкылар» калган ачазын салган өрээлге кире бергеннер. Кире са-ла оору:
— Ачай, мында силер-бе?- деп айтырган.
— Ийе, ачаң-дыр мен. Мында…- деп, Эренчин дириг кижиниң үнүнден арай өске аян-биле харыылаан.
— Силерден мен силерниң оглуңар мен-бе, чок-бе? деп айтырар дээш келдим- деп оор дилээн.
— Ийе, мээң оглум-дур сен!- деп, Эренчин дыңалыр, дыңналбас чыгыы үн-биле харыылаан. Мындыг сөстерни дыңнааш, кайгап, көрүп турган кысты эскерип, уругну бодунче тырткаш, өрээлден шалыпкын үне берген.
— Чээ, дуңмам. Сен ам мээң чугаамдан дадагалзавас сен ыйнаан?- деп, оор кижи уругдан айтырган. « Ынчаарга бир хомуданчыг чүве болза, ачамны сөөлгү орукче үдеп үндүреринге киржир аргам чок кижи-дир мен. Кончуг далаштыг чор мен. Ынчангаш бо дүне чорбас болза хоржок. Сеңээ ачавыстың бугү эт-хөреңгизин арттырайн! Харын сен ачамның өөнде турар алдынын меңээ беривит- дээн
Уруг чөпшээрежип, аптара иштинден бөрү бажы дег мөөң алдынны ап берген. Ооржу ону ал-са-ла ооргзынга чүктепкеш, өөнүң ээзи-биле чарлыр езулалды күүсеткеш чорупкан.
Эрелчин хүн үнер бетинде соңгадан үнгеш өөрүн манаан. Хүн көдүрлүп келенде-даа өөрү сураг болган. Эренчин бажыңче киргеш, хөделинден өгнүң ээзи кижи-биле канчап ужуражырын айтырган. Хөдели кажыыдалдың хевин кеткен, чалыы чаагай кыс кижини айтып берген. Эренчин аңаа баргаш:
— Акың кайда барган?- деп айтырган:
Акым эрткен дүне ачамның алдынын алгаш чорупкан- деп, уруг харыылаан. Ынча дээрге, аныяк кижи ол оор олчазын чааскаан ажыглаар деп арга-меге бодап алган-дыр деп билген. Оон Эренчин:
— Че, бо-даа канчаар, мээң каражам болган-дыр. Моон соңгаар мындыг шынчы эвес кижилер-биле эдеришкен херек чок чүве-дир эвеспе»- деп бодаан. Оон уругнуң оожум топтуг шырайын көргеш, кылган бужар үүлгедиин сактып аргажок ыядып човаан. Ынчангаш оорнуң алгаш барган алдынын былаап алгаш өгнүң ээзи бо кыска эгидип бээр-дир»- деп бодаан. Оон ол кыска :
— Силерниң акыңарга чедип ужуражыр далаштыг херек бар болу берди. Аъдыңны түр када берип көрем- деп дилээн.
Уруг аныяк эрниң ажыт чажыт чок сеткилинге тааржып, « аъттан эзертеп бер»- деп хөделинге чугаалап турган болган. Эренчин аъттангаш, оолдуң соондан салгын-хат ышкаш дүрген чорупкан. Эренчин дүъш үезинде ол ыядыр сеткили чок « өңнүүнүң» ыяш хөлегезинге дыштанып олурганын көрүп каан. Ам оор олчазын ындыг белен бербес боор. Мээң холумда чепсек бар эвес. Оорнуң курунда бижек бар болгай!
Ындыг болганда арга-хорга хереглээр апаар-дыр деп Эренчин бодап алган. Оон аъдының челиниң кырынга чыдыпкаш, аъттың кара маңы-биле халдып эрткен. Оордан элээн ырай бергеш, чүктеп чораан шоодайындан чап-чаа саарзык идик ужулгаш, оруктуң ортузунга салгаш чорупкан. Оон элээн чорааш, идииниң бир эжин орукка уштуп салгаш, орук кыдыынче аъды-биле чаштына берген.
Оор дээрге, чаны-биле халдып эрткен Эренчинни кочулап, ырай бээрге, шоодайын чүктээш ыңай чорупкан. Оон хенертен орук ортузунда чап-чаа идик чытканын көрген. « бо хамаан чок халдып турунда шоодайдан уштунуп калган-дыр»- деп бодаан. Кезек тургаш, « чаа-даа болза, саарзык идикти канчаар боор» дээш эрте берген. « Баштайгызын албааным частырыг болган-дыр, ам дедир баар апаадым» ышкажыл»- дээш, « мону чүктеп алгаш дедирленип канчаар боор, маңаа кааптайн»- деп чугаалангаш, шоодайын орук кыдыынга чажырыпкаш, идииниң эжин алыры-биле дедир базыпкан. Эренчин ооржунуң ажытталырын манап тургаш, шоодай иштинден хаптыг бөрү бажы дег мөөң алдынны ап алгаш, калган оорну катап тавардыр часкаш, аъттың кара маңы-биле халдып ыңай болган.
Эренчин өгнүң ээзи херээженге онукшудулганың езулалы эрте бергенде , кежээ ээп келген. Эренчин аалдың бажыңынче кире бергеш:
— Ма, бо силерниң алдыныңар. Ап алынар!- дээш, хаптыг чүвени аптара кырынга салыпкан. Уруг кайгап:
— Бодунуң үлүүнге алган хөреңгизин чүге дедир эгидип бергени ол?- деп айтырарга Эренчин:
— Ол болза, сээң кандыг-даа акың эвес болгай – дээш, оорнуң чоруун шыны-биле угугга чугаалап берген. Харын мен карачаңгыс бодум кижи мен, силерниинге кезек када чурттап болур ирги мен – бе?- дээн. Ол аныяк кижи уругга тааржыр болган.
— Ынчал даан. Мээң ажылымга дузалажыр болза эки-ле-дир. Олар ынчаар чурттап чоруй, удаваанда өг-бүле тудуп, куда-доюн эрттиргеш, бай шыдалгыр, эптиг-найыралдыг, эш-өөрлүг мага хандыр чурттай берген дээр-ле болгай.
