Өршээлдиг тоолай

Бир-ле эрте чазын аш бөрү чем дилеп, чер кезип тояап чораан. Ол-ла чоруп чорааш, делгем шынаада чаңгыс элчиген оъттап чораанын көрүп кааш, «мооң-биле дүъштеки чем кылыптар болза болур-ла ийин!» деп бодааш, ол-ла черинге оожум кеденип чыдыпкан. Элчиген ол-ла черинге чаш көк оъттап, таваржып кел чыдар айыылдан сезик-даа чок тургаш, хенертен бөрүнүң чыдын апкан. Бажын көдүргеш, Ыңай халыыр дээрге озалдаан,бөрү чанынга чедип келген турган. Ынчаар орта элчиген:
— Эй, акым. Мени ам чиген ажыы бар-бе? Кыштың соогунда кеш, сөөк кылдыр арыпкан амтан-дыр мен. Күс болурга оон артык семирий бээр мен. Силер ынчан мени чиир болзуңарза эки-дир ийин. Бөрү бо сөстерни таалап дыңнаан.
  — Чээ. Ынчаарга сен алды ай эрткен соонда , бо черге келгеш мени манаар сен!- деп чугаалааш, чемненип алыры-биле чорупкан.
Алды ай хуусаа эртип, күс дүшкен. Бөру бир эртен оттуп келгеш, дораан-на элчиген-биле болчашкан черинче маңнапкан. Бөрү бир баалыкты ашкаш дилгиге тавржы берген. Дилги кудуруун чайып чашпылыңнап:
— Ээ, эки-бе, акым? Мындыг эрте кайнаар далажып чорууруңар ол боор?- деп айтырган.
_ — Дуңмам, мен дөө ол чарыкта  делгем шөлге чедейн дээш. Ында чиир дээн элчигеним мени манап турар чүве- деп харыылаан иргин.
— Ээ,акым! Ол-даа кончуг чаагай херек-тир.Элчиген дээрге, аттыг улуг амытан болгай. Ону канчап чааскаан чип шыдаар силер. Мени эдертип алыңардан. Силерниң олчаңардан дайнам-даа бол, четтирип көрейн – деп, дилги өөрүшкүлүг чугаалаан.
— Дилги дуңмам, ынчанмайн канчаар! Кады чоруулу- деп, бөрү чөпшээрежип, иелээн чоруп оргаш, орукка бир тоолайга ужурашканнар. Тоолай:
— Ээ, ийи акыларымга эртенги байыр чедирейн! Мындыг эрте кайнаар далажып бар чор силер, акыларым?
— Эртенги менди чедирейн, дуңмам! Бис ийи дөө делгем шөлче далажып бар чор бис ийин. Ында бир семис элчиген мени манап турар чүве. Ону чиир ужурлуг мен. Бо дилги дээрге, акызын сартыктап чаңгыс дайнам эът четтирер дээш мени эдерип чорууру бо-дур ийин- деп, бөрү харыылаан.
— Ынак акым, мени силерлер-биле кады чоруурун чөпшээреп көр. Ол элчигениңер дыка улуг амытан-на болгай. Мен дег биче амытан чежени хорадыр мен- деп, тоолай дилээн.
— Чээ, дуңмам! Бис ийи-биле кады чор даан. Бис-биле кады чорууруңга өөр-дур мен- деп, бөрү чугаалап тур-оо.
Элчиген чайны өттүр чулуктуг оът-сиген чип чайлаан болганда дыка-ла семирээн болган. Бөрү биле дилги олар « эртенги чемге хөй-ле амданныг чем чиир-дир бис» дижип, чараазы төктүп чорааннар. Бөрү элчигенге:
— Чээ, дуңмам элчиген! Сээң бо хире сегип семирээниңни көөрге өөрүнчүг-дүр. Чугаавысты утпаан боор сен, аа? Ам сени чиир мен ыйнаан. Бистиң бо дилги биле тоолай-даа , боттарының үлүүн четтирери-биле кады чедип келдилер ийин- дээн. Бөрү ынчаар чугааланмышаан, элчигенге чоокшулап, өөренген чаңы-биле хенертен шурааш, боксундан сегирип алыр дей берген. Ынчалза-даа тоолай:
— Бөрү акый, бичии манаптыңар! Бир эки арга бодап алдым. Мындыг чаагай семис элчигенни анаа-ла тудуп чиирге солун эвес-тир ийин. Боскун одура ызырыптар болза, хамык ханы шупту төктү бээр болгай. Ынчаарга элчигенни бооп өлүрер болза, ханы эъдинге сиңерге ажыктыг чүве- деп сүмелээн. Бөрү боданып, боданып:
— Че, тоолайым! Сээң сүмең чүүлдүгзүнүп тур мен. Харын канчап ону бооп өлүрер чоор- дээн.
— Ол белен. Моон дыка ырак эвесте малчынның өө бар. Ол өгден аргамчы дилеп алгаш, бир ужун муңгаштааш, элчигенниң мойнунга кедирип алгаш тыртарга ол-ла боор чүве, элчиген өлү бээр. Олар элчигенни ынчаар өлүрер деп шиитпирлээннер.Дилги далаш-биле малчын өгге барып аргамчы дилеп эккелген. Оон тоолай аргамчының бир ужунга улуг муңгаш кылгаш, өске ужунга ийи биче муңгаштар кылып каан.
— Ам улуг муңгашты элчигенниң мойнунче киир окта! Элчиген дээрге улуг-ла амытан болдур ийин. Ынчангаш ону бооп өлүрер деп чүве ындыг-ла белен эвес. Ынччарга аргамчының өске ужундан үжелээн тырткай  бис. Ындыг болган төлээде, бир муңгажын дилги силер, өске муңгажын бөрү силер мойнуңарга кедирип алгаш, кылын кештиг, быжыг сөөктүг моюннуң күжү-биле тыртар болза улам чогумчалыг болур ийик. Мен дижим-биле аргамчыдан тыртар мен- деп, тоолай чугаалаан.
Чугаа кадында тоолай аргамчының улуг муңгажын элчигенниң мойнунче киир шалбадапкан. Бөрү биле дилги биче муңгаштарын моюннарынче кеткилепкен. Тоолай тургаш:
-Чээ, болду бе?- деп айтырган.
— Белен, белен!- деп, бөрү биле дилги харыылааннар..
— Ындыг болза тыртып эгелеңер!- деп, тоолай чугаалаан. Бөрү биле дилги ийи бир талазынче, элчиген өске талаже чүткээннер. Элчиген күш талазы-биле улуг болгаш бөрү биле дилгини сөөртүп чорупкан. Бөрү сөөртүнүп чоруй:
— Чүге тыртпайн тур сен, дилгижек!- деп хорадап алгырган.
— Бодуң дыңзыдыр тыртып көр!- деп алгырбышаан, дилги дузактан уштунарының аргазын бодап чүткүп чораан.Тоолай элчигенче карак баскаш:
— Силер ийи эки тыртыңар!-деп алгырган.
Ак сеткилдиг элчиген ам-на чүвениң ужурун билип каан. Элчиген бөрү биле дилгини сөөртпүшаан, маңнап ыңай-ла болган. Кезек үе эрткенде демгилери иелээн шагда эрте берген болган. Тоолай элчигенниң мойнунда аргамчыны адыргаш: « Моон соңгаар бөрү аксынче кире бербейн, бодамчалыг чоруур сен!»- деп чагып турган-даа чүвең иргин.