I

Дагның кызыы кокпа орукчугажы-биле бир чайлаг суурундан өскезинге чедир арыгның мурнуу эриин дургаар чер кезип чоруур бөлүк артистер бар чораан.

Өкпең өңнүг узун дылын ийинче халайтыпкан, арзылаңга дөмейлештир кыргыдып каан Арто деп аттыг хава мурнунда халып орган. Ол орук белдиринге тура дүшкүлээш, кудуруун чайгылаар-даа, кайнаар баар чоор дээнзиг, хая-даа көргүлээр. Хава бир-ле чүвени кичээнгейлиг көргеш, семдер кулактарын далбаңнаткылааш, маң-биле бурунгаар ыдыптар.

Оң талакы холунда акробатика кылыр хевис дүрүп тудуп алган, а солагай холунда салым-хуу төлгелээр чүзүн-баазын саазыннарны хааржактан уштур кылып каан хирлиг бичии клетка тудазындан туткан он ийи харлыг Сергей ыттың соондан базып орган.

Эң сөөлүнде бөлүктүң улуг кижизи Мартын Лодыжкин ирей күдүгүр ооргазында хириледир долгап ойнадыр долгаар-хааржаан чүктепкен калгып чораан.

Долгаар-хааржаа дээрге он-чээрби удаа септелге эрткен, бурунгу үениң чыргырааш, хирилээш хааржаа. Оозу ийи-ле аялганы, Ланнерниң муңгаргай немец валызын база «Кыдатка аян-чоруктан» үзүндүнү, ойнаар. Ол аялгалар ийилдирзи үжен-дөртен чылдар мурнунда модага турган, ам шуут кагдынган аялгалар чүве-дир. Оон ыңай долгаар-хааржак идегел чок ийи хоолайлыг. Бирээзи — дискант, ооң үнү чиде бээр; колдуунда-ла ойнавас, ооң ээлчээ четкенде-ле, хамык хөгжүм келдирлеп, чыргырткайнып, сыыгайнып-ла эгелээр. Чавыс үн үндүрер өске хоолайның клапаны хагдынмас: чаңгыс алгырган соонда, шуут-ла ыыды үзүк чок баар, өске бүгү үннерни дуй шаппышаан, чаңгыс аай чоон бас-биле алгырып кээр. Ирей ол эдиниң четпестерин миннир, чамдыкта муңгаргайы сүргей баштактаныр:

— Ам канчаар! Буруңгу орган… челбиккен чүве-дир ийин… Ойнай бээрге, чыылган чон: «Фу, чүү кончуг чүдек чүвел!» дижи бээр. А аялгалар дээрге кончуг эки, модага турган, чүгле бо үениң дээргилери бистиң хөгжүмүвүстү хүндүлеп билбестер-дир. «Гейшаны» ойназын азы «Куш садыгжызы» деп вальстан, «Ийи баштыг эзирни» ойнадыңар дээр. Ха- мык ужур бо хоолайларда болбазыкпа… Органны мастерге чедире-ле бээр мен, септээр хөңнү чок, хоолайларны солуур херек, а харын ол илчиргей эдискиңни музейге тураскаал кылдыр садыпканың дээре дээр… Ам канчаар ону! Мынчага дээр бисти чемгерип келбедиве, бурган ам-даа хайырлаар, ам-даа чемгерер оң, Сергей!

Мартын Лодыжкин ирей долгаар-хааржаанга ынак, харын-даа кандыг-бир амылыг азы төрел чүве дег ынак. Аар-берге тояанчы амыдыралының хөй чылдарында долгаар-хааржаанга чаңчыгып-даа калган, оозун дириг, медерелдиг чүве дег көөр апарганы ол. Чамдыкта дүне када хирлиг хонача черинге кырганның бажының чанынга шала кырынга турган долгаар-хааржаа, кырган кижиниң улуг тынганы дег, кошкак, муңгаргай, чааскаанзыргай, сирилээш үнү-биле эде бээр. Ынчап баарга, Лодыжкин оозунуң кыдырык ийлерин оожум суйбагылааш, чассыды аарак сымыраныр:

— Чүл чээ? Хомудап тур сен бе?.. А сен шыдажып көр…

Долгаар-хааржаандан аңгыда, кезээде-ле кады чоруур бичии өңнүктери Арто биле Сергейге кырган кончуг ынак, харын-даа чүден артык ынак болуп магатчок. Бичии оолду ол беш чыл мурнуу чарыында идик кылыр дулгуяк арагачы кижиден айда-ла ийи рубль бээр бооп хүлээнип чыткаш, «ачылап» алган. Үр болбаанда, идик кылыр кижи өлген, а Сергей сеткил-сагыжындан база амыдыралдың аар-саар эрге-ажыын барымдаалап, кырган-биле кезээде холбаалыг болуп артып калган.