III

Садтың оруунда үүрмек сайны бир дески төп каан, бут-биле базарга, кыжыраар, а ийлеринде өкпең өңнүг далай курттарының улуг-улуг хавын кажаалай салгылаан. Хевис дег, чүзүн-баазын оът-сигеннерлиг, клумбаларда өңгүр чараш чечектер кожая бергилээн, оларның таптыг чыды тарап турган. Фонтаннарда кылагар суг шылырткайндыр аккан, ыяштар аразында халаңнадыр астынган шевергин чараш савалардан куду ээрлип баткан салбак үнүштер халайгылаан, а бажыңның мурнунда маны-даш баганаларда көрүнчүктелчек ийи борбак шил бар, аңаа улчумал артистер бөлүүнүң буттары өрү апарган, бүгү хевири, каттырынчыг, ээр-дагыр, мыйышкак-шоюшкак кылдыр көзүлгүлээн.

Балкон баарында таптап каан делгем шөл бар. Сергей ооң кырынга хевизин чадыпкан, а кырган долгаар-хааржаан ыяшка тургузупкаш, тудазын долгаарынга белеткенип алганда, хенертен элдептиг ужурал болу берген.

Иштики өрээлдерден терассаже алгы-ла эвес алгылыг, сес азы он харлыг хире бичии оол бөмбүк дег төөректелдир халып келген. Оол чолдак чеңниг чуга матрос көстүмнүг, мичигир кызыл хол-буттуг. Оолдуң бажының ак-саргыл дүктери салбакталгаш, эктинче аай-баш чок бады барган. Ооң соонда база бир алды кижи үне маңнашкан: фартуктарлыг ийи херээжен, фрак кеткен, эрин-даа, сегел-даа салдыг эвес, а узун чаак салдыг, шөртегер кырган чалча, ак-көк клетка платьелиг, секпилдерлиг, мичигир думчуктуг кыс, аргыглыг ак-көк хөлбегер платье кеткен, аарыгзыг чүве дег-даа болза, аажок чараш аныяк херээжен болгаш оон ыңай алдын көстүктерлиг, чычыы көстүүмнүг, калчан баштыг шөртегер дээрги. Шуптузу-ла хөлзеп дүвүрээн, холдарын ол-бо чайган, ыыткыр чугаалашкан, бот-боттарын иткилежир-даа. Оларның дүвүрелиниң чылдагааны терассаже хенертен үне халаан матрос көстүүмнүг оол болган дээрзи дораан-на билдине бээр.

Ол аразында ук хөлзээзинни үндүрген оол алгы-кышкызын секунда-даа соксатпайн, маңнаан уу-биле даш шала кырынга доңгая барып дүшкеш, дүргени аажок ойталаптарга, хол-буду аай-баш чокка дырбаңайнып чыдар болган. Улуг кижилер ону, долгандыр үрүңейнип-ле турган. Фрактыг кырган чалча крахмалдыг хөйлеңинге чыпшыр туткаи ийи холу-биле сөгүрүп, узун чаак салдарын сеглеңнедип, кээргенчиг үн-биле дилээн:

— Баяатан кожай!.. Николай Аполлонович!.. Иеңерни хомудатпайн, туруп көрүңер… Эмден четтирип, өршээп көрүңерем! Чигирзиг эм-дир ийин, чүгле чулуктан кылган. Туруп көрүңер…

Фартуктуг херээженнер холдарын чада тудуп, корткан болгаш чашпаалаан үннери-биле дүрген-дүрген сымырангылаан. Мичигир думчуктуг кыс бир-ле кээргенчиг үн-биле бир-ле билдинмес даштыкы дылга чүве чугаалап, корткан-ирткени-биле хол чаңгып турган. Алдын көстүктерлиг дээрги таваар чоон үн-биле бичии оолду сургап, бажын ол-бо талазынче ийлендиргилеп, холдарын аяары кончуг чада тудуп турган. А аарыг шырайлыг баятан херээжен аргып каан аржыылын карактарынга чыпшыр туткаш, халаазырааны аажок човууртагылаан:

— Ой, Трилли, орта сен бе, хөөкүйүм!.. Дилеп тур мен, чаптанчыг тайжым. Дыңнап көрем, аваң сенден дилеп тур ышкажыл. Эмни ижип көр! Көргей-ле сен, дораан-на аарыың экирий бээр: иштиң-даа, бажың-даа анаа апаар. Мени дээш иживит че, чассыгбайым! Че, Трилли, аваңны сээң мурнуңга дискек кырынга турзун дээриң ол бе? Көрем че, аваң бо, мурнуңда дискек кырында. Алыр сен бе, ийи алдын акшадан берейн бе? Ийини бе? Бешти алыр сен бе, Трилли? Күзээр болзуңза, дириг элчигенни берейн бе? Дириг аътты алыр сен бе?.. Доктор, аңаа бир чүведен чугаалап көрүңерем!

— Дыңнаңарам, Трилли, эр кижи болуп көрүңер! — деп көстүктерлиг шөртегер дээрги көргүрээн.

— Ай-яй-яй-аа-а-а – деп, оол кышкырбышаан, буттарын үзүк чок дырбаңнадып, балконну дургаар шөйлүп чыткан.

Шаан төндүр хөлзезе-даа, оол чүк-чүктен ээрешкен кижилерниң иштинче, буттарынче ээжээ-биле тепкилеп чыткан.

Үр-ле сонуургап база чиктигзинип кайгап турган Серёжа кырганның быктынче оожум иде каапкан.

— Кырган-ачай Лодыжкин, канчап турар оол боор, улузу ону эттеп кааптары ол эвеспе? — деп, оол сымыранып айтырган.

— Эттеп деп чүү боор… Боду харын кымны-даа аа шааптып болур. Анаа-ла амдажаан чассыг оол-дур ийин. Аарыг чүве бооп магат чок.

— Тенек аарыг бе? – деп, Сергей иле тыртып алган.

— А мен ону кайыын билир мен? Оожум!

— Ай-яй-я-а! Бак, калчаа чүвелер силер – дээш, бичии оол улам бужурганчыг алгырар болган.

— Эгелеп тур, Сергей! Мен билир мен! – дээш, Лодыжкин хааржааның тудазын шиитпирлии кончуг долгай-ла берген.

Сыйтылаан, чаргыраан, медилээн эрги аялга садка тарай берген. Балконга турганнар шуптузу-ла шимээн чок турупкан; демги оол безин каш секундада ыыттавайн барган.

— Ах, бурганым-на бо, хөөкүй Триллини олар моон-даа артык хөлзедирлери ол-дур. Ойладыңар, сывыртаңар! Чуттуг ыды база бар-дыр! Ыттар кезээде-ле халаптыг аарыглыг болур чүве боор. Чүге турарыңар ол, Иван? – деп хөлбегер ак-көк платьелиг херээжен ыглаңнавышаан, кышкырган.

Ол херээжен артистерже шагзыраан шырайы-биле көрнүп, хөңнү булганып, аржыылын чаңгаан. Секпилдиг, кургаг арынныг, кызыл думчуктуг кыстың карактары коргунчуг апарган. Бир-ле кижи кыжаны аарак химиренген… Фрактыг кижи балкондан дүрген-дүрген чымчаңнадып баткаш, шырайы адыйгыже коргуп, холдарын ол-бо талаже чада туткулааш, кырганга маңнап келген.

— Чүү деп мындыг чурум чок чүвел! Кым эрттиргенил? Кым чөпшээрээн чүвел? Марш! Чоруңар!.. – деп харлыккан, корткан, хорадаан турамык үн-биле химиренген.

Долгаар-хааржак муңгаргай сыйылап чоруй-ла үнү читкен.

— Күжүр дээрги, силерге тайылбырлаарын чөпшээреп көрүңер — деп, кырган эвилең эгелеп чорда,

— Чүү-даа херек чок! Марш! – деп фрактыг кижи боостаазы чарылгыже алгырган.

Ооң семис арны хенертен хүрере берген, а карактары аңгайгылааш, шуут-ла хавындан уштунуп, дугуйлаштыр чуулган дег, чүгүртүлеңнеп турган. Ол дыка-ла коргунчуг болган, кырган харын ийи базым аткаарлаар ужурга таварышкан.

— Че, чоруулу, Сергей! – дей каапкаш, долгаар-хааржаан ооргазынга далаш-биле эгиннепкен.

Олар он базым ыраалакта, балкондан алгы-ла эвес алгы үнген:

— Ай-яй-яй! Меңээ көргүзүңер! Көрейн! А-а-а! Бериңээр! Кый деңер!

— Орта сен бе, Трилли!.. Ах, бурганым бо, Трилли! Ах, оларны бээр кый деңер! – деп ажынчак херээжен хыйылаан. – Фу, чүү кончуг ээдергей улус силер!.. Иван, дыңнадың бе, чүнү чугааладым? Доп-дораан ол түреңги чүвелерни кый де!..

— Эй, дыңнаңарам! Кым дээрил силерни? Төлгечилер! Дедир ээп келиңер! — деп балкондан элээн каш үннер чаңгыланган.

Шөртегер чалчаның чаак салдары ийи талазынче хадый берген, бөмбүк дег, өгдеңневишаан, ырап бар чораан артистерниң соондан ыдып-ла каан.

— Ту-тур! Хөгжүмчүлер! Дыңнап көрүңер, дедир ээңер!.. Дедир!.. – дээш, чалча холдарын карбаңнадып, эгииш-тыныш-биле кыйгырган. – Хүндүлүг кырган! – дээш, ол кырганның чеңинден сегирип алган. – Дедир ээп көр! Дээргилер силерниң ойнаарыңар көөр дээн-дир. Дүргедеңер!..

— Ии-дадай, хай-ла болду! – деп, кырган улуг тынгаш, бажын чайза-даа, балконче чоокшулай бергеш, долгаар-хааржаан ужулгаш, мурнунга быжыглап алгаш, демги-ле аялгазын үзүлген черинден ойнап эгелей берген.

Балконда хөлзээзин намдаан. Баяатан херээжен, ооң оглу база алдын көстүктерлиг дээрги балкон эриинге чоокшулап алган, өскелери артыы талазында шимчевейн арттып калган. Сад иштинден сад ажаакчызы фартуктуг кижи келгеш, кыргандан ырак эвесте туруп алган. Кайыын-на ийик, кудумчу аштакчызы үне халып келгеш, сад ажаакчызының артынга турупкан. Ол дээрге селбер салдыг, хөлүгүр шырайлыг, бичии хавактыг, шокар арынныг күдер ашак болган. Шавыштыр дистинишкен төгерик шокарларлыг чаа өкпең хөйлең кеткен ашак-даа чүве-дир.

Чыргырааш, хирилээш аялганың үделгези-биле Сергей хевизин черге салгаш, чадырдан даараан чуга кончулуг чүвүрүн (ону эрги шоодайдан даарап каан, ужазында заводтуң дөрт булуңнуг таңмазы таваржы берген чүве-дир), самдар хөректээжин уштуп октапкан, аргажок эрги хендир-пөс хеви-биле артып калган, оозунуң чамашкызы хөй-даа болза, оолдуң чиңгежек шыырак мага-бодунга эптежи бээр. Сергей улуг кижилер өттүнүп тургаш, акробатиканың нарын аргаларын шиңгээдип апкан. Сергей хевисче шурап чыда, адыштарын эрнинге чыпшыр туда каапкаш, хостуг сула шимчээшкин-биле көрүкчүлерге ийи оккур ошкаашкынын октай каапканзыы кончуг, ийи талазынче холдарын чада туткулаан.

Кырган бир холу-биле хириледир долгап ойнадыр долгаар-хааржааның тудазын үзүк чок долгаарга, оозундан сирилээш, хөккүлээн аялга дыңналыр, а өске холу-биле оолче чүзүн-бүрүн чүвелерни октап-ла орар, демгизи ужугуп орган чүвелерни мергени кончуг сегирип алыр. Сергейниң ойну ындыг-ла хөй эвес, ынчалзажок кончуг кавынгыр, билир улустуң «тас-тыр» дижири ышкаш, эки ойнаар турган. Куруг пиво шилин өрү октаптарга, оозу агаарга элээн каш тырыкыланыр, а шил тавак эриинге чоокшулап чорда, Сергей хеп-хенертен ооң боскундан сегирип алыр, оон оозу каш секундада кожая берген турар. Дөрт борбак сөөк-биле ойнаар, өрү октаан ийи лааны лаа салыр демирге тургустундур дозуп алыр, ооң соонда дораан-на челбинииш, ыяштан чазаан соруул база хол майгыны-биле ойнаар, ол-ла үш чүве шуптузу агаарга ужугар, черге дегбес, хенертен хол майгыны оолдуң бажынга келир, соруул аксынга кээр, а челбинииш арнын салгыннадыр хадымырлаар. Адак соонда Сергей боду хевиске элээн каш дукпурланыр, пага өттүнер, ийи будун бажының тейинге чеди рер, ийи-холдап кылаштаар. Сергей көргүзүглерин төндүргеш, көрүкчүлерже демги-ле ийи оккур ошкаашкынын катаптааш, аар-аар улуг тынгылап, кырганның долгаар-хааржаан долгап, солууру-биле чоокшулап келир.

Ам Артонуң ээлчээ. Ыт ону кончуг эки билир, хөлзээни сүргей, дөрт-даяктап маңнааш, долгаар-хааржак баандан эктин ужулгалак кырганда шагда- ла чеде халый берген, үзүк-үзүк ээргилээн. Агаарның изии хөлегеде безин үжен ийи градус турда, акробатика кылырының сарыыл чогун угаангыр хаважык сөглексеп турганы ол-даа чадавас ирги? Ынчалзажок кырган Лодыжкин кортпактап, хөйлеңиниң ооргазындан өрүглүг чиңге кымчы ушта соп келген. «Чаа, билдим ийин» дээнзиг, Арто хомудал-биле сөөлгү катап ээрипкеш, хөөнчок, чөпшүл эвес-даа бол, ийи-буттап тургаш, чивеңнеткен карактарын ээзинден салбайн көрген.

— Арто, бараан бол! Охалай, охалай, халы… — деп, кырган хаваның бажының кырынга кымчызын көдүрбүшаан, чугааланган. — Аңдарыл! Охалай… Ам-даа, ам-даа… Танцыла, ытчыгаш, танцыла!. Олур!.. Чүүже? Хоржок сен бе? Олур дидир мен! Аа- а… охалай-охалай! Көрдүң бе! Ам хүндүлүг чон-биле мендилеш! Че, Арто! — деп, Лодыжкин хөректээн.

— Хаг! – деп, хөңнү чокталган хава ээре каапкан. Ооң соонда, ээзинче карактарын кээргенчии кончуг чивеңнеткеш, ол-бо көрбүшаан, база ийи катап «Хаг-хаг!» деп немеп каан.

«Мээң кырганым мени билбес-тир ийин» дээн аян ыттың хөөнчок ээриишкининден билдинген.

— Бо дээрге өске херек. Чүнүң-даа мурнунда эвилең болур чоор. Ам өрү шурагылап каг – деп, кырган кымчызын черден бедик эвесте сунгулааш, уламчылаан. – Ча! Дылың уштуп турган херээң чүү боор. Ча!.. Хоп! Тергиин-дир. Охалай, ам база, нох ейн мальт (база бир катап). Ча!.. Хоп! Ча! Хоп! Тас- тыр оо, ытчыгаш! Бажыңывыска баргаш, сеңээ морковь бээр мен. А сен морковь чиир ийик сен бе? Мен мырыңай уттупкан-дыр мен. Ындыг болза, мээң тейим дуглаарымны алгаш, дээргилерден дилеп көрем. Олар сеңээ амданныг чүве бериптери магатчок.

Кырган ытты соңгу ийи будунга тургускаш, «тейим дуглаарым» дээри матпак кара хирлиг бөргүн ооң аксынга суп берген. Арто бөрттү дижинге ызырыпкаш, өндеңнедир олура дүшкүлээш, террасага келген. Аарыгзыг шырайлыг баяатан херээженниң холунда бичии шокар акша хавы көстүп келген. Долгандыр турган кижилер сеткил ханып хүлүмзүрээн.

— Чүү дидим, чугаалавадым бе, сеңээ? – деп, кырган Сергейже ээккеш, өөрүшкүлүү сүргей сымыранган. – Менден айтырып чор, мен билир мен диведим бе! Рубльден эвээш эвести бээр деп билип ал!

Ол аразында террасадан кижи үнүнге дөмейлешпес кыпсынчыг үн дыңналган, Арто безин аймай бергеш, аксында ызырган бөргүн оскунупкаш, кудуруун кызыпкаш, корга-корга хая көрүнмүшаан, ээзинче халып ыңай болган.

— Эккелиң-ээр! – деп дыдыраш баштыг оол будун тепсеп, кышкырган. — Меңээ ытты-ы! Триллиге ыт хере-ээк!

— Ах, бурганым-на бо! Ах, Николай Аполлонович! Кожайывыс!.. Оожурга, Трилли, дилеп тур мен!

Балконда улус база катап дүвүреп эгелээн.

— Ытты бериңер! Эккелиң-ээр! Азалар, тенек аарыглар! – деп, оол шыдажыр аргажок алгырган.

— Күжүрүм, дыка хөлзевейн көр! — деп ак-көк торгу платьелиг херээжен хыйылаан. — Ытты суйбаксап тур сен бе? Ындыг-дыр че, чолдугбайым, адыр-адыр. Доктор, кандыг деп бодай-дыр силер, Трилли ытты суйбап болур бе?

— Шыны-биле алырга, сүмелексевес ийик мен – дээш, демгизи холдарын чада туткан. -Бир эвес идегелдиг дезинфекциялап, чижээлээрге, дустуг ажынды азы карболканың кошкак эзилдирии-биле чуптар болза, ынчаарда… ындыг-даа болза…

— Ытты-ы!.

— Адыр, адыр, күжүр чассыым. Ындыг-дыр, доктор, бис ытты дустуг ажынды-биле чуурун дужааптаалыңар, ынчан… Трилли, ынчаар хөлзевейн көрем! Кырган, ыдыңарны бээр эккээп көрүңерем. Кортпаңар, силерге төлеп бээр. Дыңнаңарам, ооңар аарыг эвес ирги бе? Калчаа ыт эвес бе? Азы ишти курттуг болуру магат чок ирги?

— Чүгле чаңгыс суйбавас мен! – деп, Трилли аксы-думчуун шүжүледир алгырган. — Шуут эккелиңер! Азалар, калчаа аарыглар! Шуут эккелиңер! Ойнаксаарым аажок… Шуут алыйн!

— Дыңнап көрүңер, кырган, бээр келиңерем – деп, баяатан херээжен бар шаа-биле алгырган. – Ах, Трилли, аваңны өлүр кышкырып каарың ол-дур! Чүге-ле ол хөгжүмчүлерни бээр киирдиңер! Чоокшулап көрүңер, ам-даа чоокшулаңар дидир мен!.. Ол-ла… Ах, Трилли, муңгарава че, чүнү-ле күзей-дир сен, аваң кылып каар. Өршээп көр. Мисс, чүү адам боор, чаш төлдү оожургадып көргер!.. Доктор көрүп көрүңер… Кашты алыксап тур сен, кырган?

Кырган бөргүн ууштап турган. Ооң шырайы кедергей кээргенчиг кыннып келген.

— Мындаагылар, дээрги баяатан кадын, чежени хайырлаар болдур силер, ол хире ажырбас… Бистер дээрге бичии, багай албатылар-ла болгай бис, биске хензиг-даа дуза четчир ийик… Кырганны хомудатпазын боттарыңар-ла билиңер…

— Ах, кандыг кончуг аамай чүвелер силер! Трилли, алгырбайн көр, боостааң аарый бээр, болзун. Ыт дээрге мээңии эвес, силернии-дир. Че, каш дээр силер? Он? Он беш, чээрби бе?

— А-а-а! Эккелиң-ээр! Ытты бериңер, ытты бериңер! – деп, бичии оол чалчаның төгерик шөртегер иштинче буду-биле тепкилевишаан, кышкыргылаан.

— Ужурун билбедим ыңар… Мындаагылар, өршээп көрүңер – деп, Лодыжкин шыжыгып келген. — Мен дээрге кырган, мелегей кижи-дир мен ийин… Дораан-на угаай албас, ооң кадында дүлейзимээр… Тодаргайлаарга, ол чүү дээриңер ол? Ыттың өртээ деп чүңерил?

— Ах, бурган өршээ!.. Силер өжегерээн мегеленип тур силер бе? – деп, кожай херээжен хорадап үнген. – Эне, Триллиге дүрген сугдан эккеп бериңер… Ыдыңарны кашка садар силер деп орустап айтырып тур ышкажым чүл? Билдиңер бе, силерниң ыдыңарны, ыдыңарны садып ап тур бис!..

— Ытты! Ытты! – деп, демги оолдуң ыыды кедерээн.

Лодыжкин ажына хона бергеш, бөргүн кедипкен.

— Баяатан кадын, ыттар садыглавайн чоруур кижи мен ийин – деп, ол шыңгыы болгаш төлептиг чугаалаан. – А бо хаважык бис ийини – дээш, кырган эгин ажыр улуг эргээ-биле Сергейже айыткаш, – чемгерип, суксуннадып, хепкерип чоруур чүве болдур ийин, кожай. Ону садар аргавыс чок, ол-даа черле болбас.

Трилли ол аразында паровоз медээзи дег кышкыргылаан. Аңаа суг эккеп бээрге, ажынгаш, энезиниң арнынче чажыпкан.

—Дыңнап көрүңерем, угааны чанган кырган. Садыглашпас чүве чок-ла болгай мооңар – деп, кадын чугаалап, ийи адыжы-биле чулчургайларын туттунуп турган. – Мисс, арныңар дүрген чодуп көрүңер, мээң эмим эккелиңер! Силерниң ыдыңар чүс рубль өртектиг чүве бе? Азы ийи чүс бе? Үш чүс бе? Харыылаңар, Харыылаңар, тулуп! Доктор, бурган авыралында ол мелегей-биле чугаалажыңарам.

— Че, чоруул, Сергей – деп, Лодыжкин хаваан дүйүпкеш, химиренген. – Тулуп-мелегей дигилээн хейлер!.. Арто, бээр кел!..

— Э-э, адырыңар ам – деп алдын көстүктүг шөртегер дээрги эргетензиг чоон үн-биле шөйүлдүр чугаалаан. – Куюлдуруп турбайн, мени дыңна. Тулган дээн ыттың өртээ он рубль, ооң-биле кады сени бодуңну-даа садып ап болур. Боданып көр, элчиген, ынча хөйнү берип турда!

— Мындаагылар, силерге улуу-биле четтирдим, а чүгле… – дээш, Лодыжкин човууртап чоруй, долгаар-хааржаан эгин ажыр каапкаш, — Ол садар деп чүве канчап-даа бүтпес-тир. Силер өскээртен ыттан дилеп көрүңер… Аас-кежиктиг чурттаңар… Сергей, базып олур!

— А паспортуңар бар бе? – деп, доктор хенертеп сүртеди берген. – Силер кулугурларны билир мен.

— Хаалгачы! Семен! Боларны сывырывыт! – деп арны агара берген баяатан херээженниң кышкызы үнген.

Шокар хөйлеңниг, дүрзүнчүг арынныг кижи артистерге мүрзүе берген чоокшулап келген. Террасада коргунчуг шуугаазын үнген: Трилли эки-бак сөглеп кускуннаан, ооң авазы. ыглаан, эней кадайлар быдырадыр чугаалашкан, дүктүг-ары дег, доктор чоон үнү-биле хөөлээн. Кырган-даа, Сергей-даа ол бүгүнү төндүр көөр чай чок болган. Коргуп дескен ак хавазының соондан маң-биле далажыпканнар. А оларның соондан хаалгачы кылаштап, кырганның чүктээн долгаар-хааржаанче итпишаан, сүртенчиг алгырган:

— Маңаа ынчап бөлбүреңнедип турган херээңер чүл, тояанчылар!.. Мойнуң сый шаптырыптааның дээш бурганга чалбарбас сен бе, кырган ыт. Ам бир чедип келзиңзе, сээң-биле ылчыңайнып турбас мен, молдурууң долгай туткаш, дээрги урядникке сөөртүп аппаар мен. Өлүр четкен чүве!

… Кырган биле оол элээн үр ыыт чок чоруп келген, оон хенертен, дугурушкан дег, бот-боттарынче көржүпкеш, каттыржыпканнар. Баштай Сергей каттырып үнген, а ооң соонда олче көргеш, Лодыжкин эгенип хүлүмзүрээн.

— Чүл моң, кырган-ачай Лодыжкин? Бүгү чүвени билир кижи-ле болгай сен але? – деп, Сергей шооду аарак чугаалаан.

— Ээ, чүү дээр! Чазывыткан-дыр бис – дээш, кырган бажын чайгаан. – Болбаан төл-дүр оң… Шак ындыг чүвени та канчап өстүрүп алган чүве ирги, аза билир бе? Чээрби беш кижи ону долгандыр тырыкыланган, самнаан турлар. Ытты шуут-ла эккел дээр ышкажыл! Чүү кончуг чүвел, чээ? Дээрден айны ап бериңер дизе хөңнү-дүр, ооң аайы-биле айны база сунар ышкажыл? Арто, бээр келем, багай ыдымны. А багай хүн болган-дыр. Кижи кайгаар!

— Оон артык чүү дээр! – деп, Сергей кочулай аарак уламчылаан. – Бир баяатан херээжен платье белекке берген, өскези бир рубль берген. Кырган-ачай Лодыжкин шуптузун баш бурунгаар билир-ле болгай.

— Чүве ыыттавайн чор, үвүреңмей – деп, ашак чазык сөглээн. – Хаалгачыдан ырбааныңны билир сен бе? Мен сени ам четтирбези ол-дур деп бодадым. Кежээ-ле каржы ашак чорду.

Парктан үнүп алгаш, чер кезип чоруур артистер сайы чемирлип чыдар кадыр кокпа оруктап, далайже бадыпканнар. Мында даглар бичии кедээрлени берген, делгем эвес дилиндек эрикти далай чалгыы часкап турар, ында бир дески хоюг даштарга суг чассып-даа турганзыг. Эриктен ийи чүс кулаш хире далайда дельфиннерниң семис борбак ооргалары көстүп, аңдарлып чораан. Ак-көк далайның караңгы көк болу берген бизең кызыгаарында балыкчы хемелерниң хүнге өкпең апарган дүрзүлери элеш кынмайн чыскаалыпкан турган.

— Маңаа эштип албас чүве бе, кырган-ачай – деп, Сергей шиитпирлиг чугаалаан. Чоруп ора-ла чүвүрүн, идиктерин уштуп октапкан. – Каям, ооргаңда чүъгүң дүжүрүптейн!

Сергей дүргени аажок чанагаштаныпкаш, хүнге шоколад дег хүрең кылдыр каткан чанагаш мага-бодун дазылады часкагылааш, сугже шурай берген, сугнуң көвүү көдүрлүп турган.

Кырган-ачазы хевин далаш чокка уштуп орган. Карактарын холу-биле хүнден дуглай тудупкаш, Сергейниң эштирин сонуургал-биле хүлүмзүрүп көрүп орган.

«Шору-ла эр өзүп орар-дыр. Көөрге-ле сөөк, шагжан ээгилери көстүп чоруур, а ындыг-даа болза мөге-шыырак оол болур» – деп, Лодыжкин бодаан.

— Эй, Сережа! Дыка ырадыр эжинме! Далай хааны шелип апаар.

— А-а, мен ооң кудуруундан аптар мен! – деп, Сергей дыка ырактан алгырган.

Кырган колдуктарының адаан суйбагылааш, хүнге үр-ле дөгеленип олурган. Сугже ол кончуг серемчилелдиг кирген, эштириниң мурнуу чарыында бажының калчан кызыл тейин, быгыннарын шаанга киир өттүрүп алган. Ооң мага-боду сарыг, арган, шыдал чок, шагжагар, буттары ырбыскын чиңге, а хөй чылдарда долгаар-хааржаан чүъктеп келгенинден чарыннары какпайгылай берген.

— Кырган-ачай Лодыжкин, көр даан! – деп, Сергей алгырган.

Сережа буттарын бажын ажыр октагылааш, сугга аңдарлып-дүңдерлип эштип чораан. Кырган белинге чедир сугга кирип, олура каггылап, тура каггылап, чөдүргүлээш, дүвүреп алгырган:

— Орталан, хаван оглу, тенектенме! Көр-көр, үнүп кээриңге, сени шиңме!

Арто эрик дургаар дөстүнмейн, ээргилеп каап маңнап турган. Оолдуң ырадыр эшти бергенинге ыт сагыш човап турган. «Ындыг дидим чоруктуң херээ чүл? Чер бар-дыр, ооң кырынга базып чорза. Оон артык чыргал кайдал?» дигензиг, ол хөлзеп турган.

Ыт сугже өеэнге чедир кире бергилеп, дылын сугга ийи-үш-даа катап дээскен. Дустуг суг ажыг болган, а эрикти часкагылаан чиик чалгыг коргунчуг сагындырган. Ол эрикче үне халааш, Сергейни ээрип-ле эгелээн. «Мындыг тенек илби-шидиниң херээ чүл? Эрик кыдыынга кырган-биле кады орган болза. Ах, бо оолчугаштың дөскел чок деп чүвезин!» дээнзиг.

— Эй, Сережа, шынап-ла, үнүп кээп көрем, оон башка багай болур эвеспе! – деп, кырган кый дээн.

— Адыр-адыр, кырган-ачай Лодыжкин! Көр даан, пароход дег, эштип чор мен. У-у-уух! – деп, оол ыыттаан.

Ам-на Сергей эрикче эштип үиүп келген, хеп кедериниң мурнуу чарыында, Артозун куспактапкаш, далайже ээпкеш, сугже ырадыр октапкан. Ыттың думчуу, карактары көстүр, шугулдап былгырбышаан, дораан эштип үнүп орган. Кургаг черже үне халааш, силгиленирге, чаштаан суг кырганга, Сергейге деггилээн.

— Адыр-адыр, бисче кижи кел чыдар эвес бе? – дээш, Лодыжкин кедээр дагже кезе кайгап олурган.

Кокпа орукчугашты куду дөрт шак мурнуу чарыында чайлагдан үндүр сывырып турган демги-ле сүртенчиг хаалгачы ол-ла өкпең шокар хөйлеңин кеткен, аай-баш чок алгырган, холдарын чайып, бадып орган.

— Чоору ол дээр сен? – деп, кырган элдепсинип айтырган.