V

Мисхор биле Алупка аразында адаккы орук хажыызында чемненип ап болур аянныы кончуг черни кырган шагда-ла эскерип алган чүве-дир. Ол өөрүн ынаар эдерти берген. Шапкын болгаш боралгак даг суун кежир салган көвүрүгден ырак эвесте ыргак-дагыр дубтарның болгаш сырый шыргайның хөлегезинде шылыраан соок кара суг агып чыткан. Оон бичии чиңге дамыр адырылгаш, оът-сигенге мөңгүн дег чайнап, удазын дег шөйлүп чыдар.

— Бистиң бачыдывыс аар, а хүнезинивис хензиг – деп ыяш хөлегезинге олурбушаан, кырган чугааланган. — Че, Сережа, бурган-на өршээзинем, ам- на чемненип ап көрээли.

Ынча дээш, таар шоодайдан бир хлебти, он хире борбак кызыл помидорну, бичии борбак быштакты, үнүш үзү куткан шилди уштуп эккелген. Дузун хирлиг эрги союндакта бооп алган. Чемненир мурнунда кырган үр-ле тейлеп, иштинде бир-ле чүвени химиренген. Оон хлебтиң азыын үш дең эвес кезекке буза тыртыпкан: эң-не улуун Сергейге сунган (бичии ки- жи өзүп олурар, хөй чемненир ужурлуг), оон арай бичезин хавазынга арттыргаш, эң-не бичиизин боду ап алган.

Езулуг ажыл кылган кижилер дег, үжелээ ыыт-шимээн чокка тап-билээ хензиг дүштеки чемин чип олурганнар. Чүгле үш эжеш чаактарның дайнанганы дыңналыр. Артозу хажыызынга барып шөйлүп чыдыпкаш, хлевин ийи холу-биле базып алгаш, чемненип чыткан. Кырган биле Сергей бышкан помидорларын ээлчежип, дузап чиирге, оларның чырыынга болгаш холдарынга хан дег хоюг чулук сыстып орар, оон ыңай хлеб биле быштак холуп чигеннер. Тодуп алгаш, демир кружказы-биле сугну дозуп, мага хандыр ижип алганнар. Суг дээрге даъс-кара, амданы-даа кайгамчык, ооң соогундан кружканың дашты безин дериде берген. Ол хүн эрте турган артистер изиг болгаш узун орукка шылай берген. Кырган карактарын шийип алган. Сергей эзеп, херилгилээн.

— Биче када кум кыннып алыр бис бе, оол? – деп, кырган айтырган. — Каям, ам-даа сугдан пактап алыйн, Ох, эки-ле-дир! – дээш, кружканы аксындан чайладып, узун-узун тынгылаарга, ооң салындан дамдылар дүжүп турган. – Бир эвес хаан болган болзумза, эртенден кежээге чедир бо сугну ижип-ле чыдар ийик мен. Арто, бээр келем! Ам ол-дур че, бурган суксунум хандырды, кым-даа көрбеди, а көрген-даа болза, килеңневеди… Ох, магалыын!

Кырган биле оол эрги хөйлеңнерин бажының адаанга салгаш, сиген кырынга кожа чыдып алганнар. Оларның кырында дагыр дубтарның селбегер кара-ногаан бүрүлери шимээргээн. Ону өттүр арыг ак-көк дээр көгерген. Бир даштан өске дашче шурап баткан кара суг, кым-бир кижини удуду өпейлеп куюмдуктурган дег, чаңгыс аай шулураан. Кырган баштай аңдарлып-дүңдерлип, ышкыштап, чугаалап чыткан, ынчалза-даа ооң үнү бир-ле ырак чер- ден кээп чымчак дыңналып, а ооң сөстери тоолда чүве дег билдинмес болуп турган.

— Баштай-ла сеңээ көстүүм садып бээр мен. Ягаан-кызыл өңнүг, алдынныг трико де… идиктерин база-ла өкпең-кызыл, кылагар… Киевте, Харьковта азы Одесса хоорайда-даа дижик, кайы хире эки цирктер бар ийик, бодап ханмас сен, оол!.. Фонарьлар эңдерик, шупту-ла электри оду чайнаан. Көрүкчүлер беш муң, харын оон-даа хөй чадавас, мен ка- йын билир мен, аа? Сени дораан-на итали фамилия-биле адап алыр бис. Евтифеев азы Лодыжкин деп чүү ындыг фамилияларыл ол? Көңгүс хей чүве-дир, улус сонуургаар хире эвес. Чарлалдарга сээң адыңны — Антонио азы, чижээлээрге, Энрико, чок болза Альфонзо-даа дизе ажырбас…

Оон ыңай оол чүнү-даа дыңнаваан. Таптыы кончуг хоюг уйгу чыыра ап, черге чыпшыр ыйып-ла келген. Сергейни келир үеде кайгамчык цирк артизи кылып алыр дугайында чем чиген санында-ла, сөглээр чүвезин уттупкан кырган база удуй хона берген. Удуп-оттуп чыдарга, Артозу бир кижиже ырланган-даа ышкаш болган. Хенертен ооң бажынга кызыл хөйлеңниг хаалгачы дугайында дүвүрээзинниг бодал кире хонуп келген, ынчалза-даа уйгуга, шылаанынга база изигге халаажыраан кырган ковайып чадаан, карактарын улам шимгеш, шагжоок кый дээн:

— Арто… кай баарың ол? Тояанчыны сени канчаар эвес мен, а-адыр…

Ынчалза-даа ооң бодалдары ол-ла дораан дүжү-биле холужуп, чайгаар-ла эсти берген…

Кырганны Сергейниң үнү оттурупкан. Оозу кара сугнуң ындыы талазында ыңай-бээр маңнаан, уяранчыг сыгырган, коргуп девидеп кышкырган туруп-тур:

— Арто! Бээр кел! Арто, бээр кел! Фыо, фью, фью! Арто, бээр кел, бээр кел!

— Сергей, чүге алгырып турарың ол? – деп, Лодыжкин удуду базып алган холун пат боорда көдүрбүшаан, шугулдап айтырган.

— Ыдывысты чидирип алганывыс бо-дур! — деп, оол доңгун харыылаан. — Ыдывыс чогул.

Оол сыыладыр сыгыргылааш, катап-ла кыйгырган:

— Арто-о-о!.

— Мелегей чүве сөглеве!.. Чедип келир оң – деп, кырган чугаалаан. Ынчалза-даа шалып- кыны кончуг тура халааш, уйгузу хевээр хыйылааш, ажынчак, кырган аян-биле ыдын кыйгырган: — Арто, бээр кел, сойлук!

Кырган ыдын кыйгырбышаан, далаш чок, чоок, былдамыш базымнар-биле көвүрүгнү кеже халааш, орук-биле кедээр үне берген. Ооң мурнунда элээн ырак черде оруктуң дески чидиг ак чалы көстүп чыткан, ынчалза-даа ында содугур чүве көзүлбес, элеш дээр хөлеге-даа чок.

— Арто! Арто-жы-гаш! — деп, кырган кээргенчиг алгырган. Хенертен доктаай дүшкеш, орукту доңгайып көргеш, дискектенип олурупкан. – Ийе, ам-на херек билдине берди эвеспе! – деп, кырган харык чок үн-биле чугааланган. – Сергей! Сережа, бээр келем!

— Чүл, ында чүү бар-дыр? – деп, оол Лодыжкинче чоокшулап олура, доңгун харыылаан. – Дүүнгү хүннүң изин тып алдың бе?

— Сережа… кандаай чоор? Бо аан, бо кандаай чүвел? Билип тур сен бе? – деп, кырган сымыраны аарак айтырган.

Оолче аңгадай берген кээргенчиг карактары-биле көрген, а ооң холу черже айытпышаан, сириңейнип турган.

Орукта ак доозунда дайнагылап каан колбаса үзүндүлери чыткылаан, а хажыызында аай-дедир халыгылаан ыт изи бар болган.

— Ыдывысты кончуг куурумчу мегелеп аппарган-дыр – деп, кырган ам-даа дискектенип олурбушаан, девидеп химиренген. – Өске кым-даа эвес, ол хей-дир, ол харын билдине берди… Далай эриинге-ле колбаса октап берип турбадыва.

— Билдингир-дир – деп муңгак болгаш каржы үн-биле Сергей катаптаан.

Кырганның улуг карактарындан хенертен мөндүгүр карак чажы саагайнып, чивеңнежи бээрге, ол холу-биле дуглай тудуп алган.

— Чүнү канчаар бис ам, Сережа? А? Канчаар улус боор бис ам? – деп, кырган кээргенчиг ишкирнигип, күдүжеңейнип олурган.

— Чүнү канчаарыл, чүнү канчаарыл? – деп, Сергей оозун муңгаргай өттүнгеш, ковайып келген. — Адыр, кырган-ачай Лодыжкин, чоруулу!..

— Чоруулу харын – деп, кырган турбушаан, муңгак болгаш чөпшүл чугаалаан. – Че, ам канчаар боор, чоруул, Сереж!

Сережа кылыктангаш, кырганны бичии уруг дег, аттына берген.

— Кырган хиреңде тенээңни-даа сээң! Өскениң ыдын мегелеп аппаар деп чүвени каяа көргенил? Чүге менче карактарың чивеңнедир сен? Мегелеп тур деп бодай-дыр сен бе? Баргаш дораан-на: «Ыдывыс эккел!» деп чугаалаал. А хоржок болза, шииткекчиге билдирип каар бис, ол-ла.

— Шииткекчиге де… ийет-ийет… Шын-дыр… Шииткекчиге баары черле чөп…— деп, чырыын чыртайтпышаан, Лодыжкин катаптаан, ооң карактары эгенген чүве дег борбаңнагылаан. — Шииткекчиге де… Чок, Сереж, ол-даа бүтпес херек-тир… Шиит- кекчиге барып деп чүвең…

— Чүге бүтпес чүвел? Хоойлу бүгүдеге чаңгыс. Оларга чашпаалаарың ол бе? – деп, оол дөскел чогу-биле үзе кирген.

— А сен, Сереж, ындыг эвес аан… Меңээ кылыктанмайн көр. Ыдывысты биске дедир бербестер-даа — деп, кырган үнүн оожумнаткан. – Мен паспорт дээш сестир-дир мен. Энир бир дээрги чүү дижик, дыңнадың ыйнаан? «А паспортуң бар бе?» дээн ышкажыгай. Ындыг болбас ийикпе. А менде дээрге — дээш, кырган коргуп, аяар сымыранган:—Менде дээрге, Сереж, өске кижиниң паспорту болбас ийикпе.

— Өске кижиниң че?

— Ийе, ийе, өске кижиниң. Паспортумну Таганрогка чидирипкен мен, оорлап-даа аппарганы чадавас, чүзүн билир ону. Ийи чыл хире былдап келдим: чаштынып, хээлилеп, өршээл дилеп пат-ла болдум. Адактың сөөлүнде, арга чок бооп кээрде, кодан дег кортук чор мен ийин. Дыштаныр дыш-даа чок апардым. А маңаа, Одессага, хонуп чыдырымда, бир грек таваржып келген. «Ол дээрге көңгүс хей чүве-дир. Ам дораан чээрби беш рубльден сал, сеңээ чүс-даа чылда чурттаар паспорттан тып бээр мен» дээр мындыг ыйнаан. Канчаарын бодап көрдүм оң. Эх, салымым билзин ыңай деп бодадым. «Эккел че» дидим. Оон бээр-ле, күжүрүм, өске паспорт-биле чурттап чор мен де.

— Ах, кырган-ачай, кырган-ачай! Ыдывыс кончуг-ла харааданчыг-дыр. Тергиин-не эки ыт ийик… — деп, Сережазы улуг тынып хомудаан.

— Сереж, төрээним! – дээш, кырган сирилээш холдарын олче сунган. — Бир эвес ңзулуг паспорттуг турган болзумза, генералдарны-даа чүге тоор ийик мен, аа? Боостаазынче шураай-ла мен. «Адыр аңар. Кандаай чүвел бо? Өске кижиниң ыдын оорлаар чүү мындыг эргелиг улус силер? Чүү ындыг дүрүм бар чүвел?» дээй-ле мен. А ам ат болган бис, Сережа. Шагдаа черинге баарымга, декти мурнай-ла: «Паспорттуң эккел! Самараның мещаны Мартын Лодыжкин сен сен бе?» дээр. А менде чү боор: «Мен мен ийин, дээргилер» – дээр бо-ла. А мен, дуңмакым, Лодыжкин-даа эвес, мещан-даа эвес, а тараачын Иван Дудкин-дир мен. А Лодыжкин деп кым дээрзин бурган билир. Та кандыг бир кайгал оор, та дескен хе- ректээн чүвези боорун кым билир ону! Азы өлүрүкчү-даа чадавас. Чок, Сережа, чүнү-даа кыла албас-тыр бис… Чүү-даа хоржок-тур, Сережа…

Кырганның үнү үзүктелгеш, харлыга берген. Хүнге кадып хүрерген ханы сыгыгларлыг чаагын куду катап-ла карааның чажы дамдылап эгелээн. Сергей хилегдээн кырганны дыңнап ора, боду девидеп, кирбиин дүггеш, ыыт чок дыңнап олурган, оон хенертен кырганның колдуундан сегирип алгаш, тургузу тырткан.

— Чоруул, кырган-ачай – деп, ол чымчак-даа болза, аймадыр хире эвес үн-биле чугаалаан – Паспортту-даа канчаар бис ону, чоруулу, че! Улуг орук унунга хонар эвес бис.

— Мээң эргимим, төрээним! – деп, кырганның бүгү мага-боду сирилеп, чугааланган. – Ыдывыс эки-ле хөктээр турган чүве… Бистиң Артожугажывыс аан… Өске ындыг ытты тыппас-даа бис…

— Че болзун… Тур – деп, Сергей албадаан. – Каям, оода довурааңны кактап бээйн. Мырыңай өлүмзүреп кагдың, кырган-ачай.

Артистер ол хүн ойнаваан. Сергей боду бичии-даа болза, «паспорт» деп коргунчуг сөстүң ханы утказын эки билген. Ынчангаш ол Артону оон ыңай дилеп, шииткекчиге-даа баарын, өске шиитпирлиг хемчеглер-даа алыр дээнин соксап каан. Хонар черинге чедир кырган биле кожа чоруп оргаш, кандыг-бир онза чугула болгаш улуг херекти бодап алган чүве дег, бодамчалыг шырайлыг базып чораан.

Олар чугаалашпаза-даа, бир чажыт идегел-биле «Найыралдың» чаны-биле эртип, өжегээр артык оруктап чорааннар. Артону көөр азы ооң оода ээрерин дыңнаар дэзш, эжик аксынга биче доктааганнар-даа.

Ынчалза-даа онза чараш бажыңның угулзалыг хаалгалары так хааглыг болган, хөлегелиг садта, хөнү муңгак кипаристерниң адаанда хөөн карарар элегер шыпшың турган.

— Дэ-эр-гилер! – деп, кырган чүрээн долган бүгү ажыг човулаңны ол сөске сиңирген чүве дег, шиилээш үн-биле чугааланган.

— Че, болзун, чоруулу! – деп, оол шыңгыы сөглээш, кады чораан эжиниң холундан тырткан.

— Сереж, Артожыгажывыс олардан дезип маңнап кээр чадавас ирги? Аа? Чүү деп бодай-дыр сен, оол? – деп, кырган база катап ишкирнигип бадырыпкан.

Оол кырганга чүве харыылаваан. Ол суук-суук дыңзыг базым-биле бурунгаар чоруп олурган. Оон карактары оруктан көдүрүлбес, а чиңге кирбиктери хорадааны кончуг дүгдүне берген.