Чук биле Гек

Көк-Дагның чоогунда арга-арыг иштинге бир кижи ажылдап турган. Ооң ажылы дыка хөй, чеже-даа кылыр кээрге, доозулбастааш туруп берген, ынчапгаш шөлээлеп чанар үе тып шыдаваан.

Кажан кыш дүжүп кээрге, ол аалын аажок сакты берген, даргаларындан чөпшээрел айтыргаш, ол кадайынче чагаа бижээн. Оолдарын эдертип алгаш, аалдап кээрин оон дилээн.

Ол кижи ийи оолдуг чүве-дир. Оларны Чук биле Гек дээр. Олар авазы-биле кады чырык черде эң чараш, эң улуг хоорайга чурттап турганнар. Ол хоорайның суургаларынга кызыл сылдыстар дүн-хүн чок чырып турган. Ук хоорайны Москва дээр.

Чагаа чедирген почтачы чадалап үнүп бар чорда, Чук биле Гек ыймактажып турганнар. Чогум хүреш-даа эвес, шимээн-даажы дээрге ёзулуг содаа-дыр.

Ол содаа чогум чүү дээш эгелээнин уттупкан-дыр мен. Гектиң куруг сереңги хааржаан Чук ушта соп алган чүве ийикпе, азы Чуктуң идик чаар кара үстүг демир лаазазын Гек хунаап алчык бе…

Кажан ол ийи алышкы бот-боттарын чудурук-биле бир-бир шашкылажыпкаш, нйи дугаарын эгелээр деп турда, эжик коңгазы эде берген. Олар сезиглел-биле бот-боттарынче көрүшкеннер. Авазы чедип келген деп бодааннар. А аваның чаңы элдеп кижи. Содаалашкан дээш оолдарын кончувас, алгырып-кышкырбас, чүгле оларны ийи аңгы өрээлге олурткаш, бүдүн шакта, дендезе ийи-даа шак дургузунда кады ойнаарын чөпшээревейн баар. Ынчаарга бир шак «тик-так» кыннып, алдан минута болур. А ийи шак иштинде оон-даа үр болур.

Ынчангаш, ийи алышкы шымдай-ла карактарының чажын чоткаш, эжик ажыдары-биле чүгүржүпкеннер.

Келген кижи авазы эвес, чагаа эккелген почтачы болган.

— Ачамдан келген чагаа-дыр! Ачамның чагаазы-дыр! Ол удавас чедип кээр боор —дижип, оолдар алгырышканнар.

Өөрүп хөглээн оолдар халчып, шурап, пружиналыг диванга тырыкыландыр аңдааштанганнар. Чүге дээрге Москва эң-не кайгамчык хоорай-даа болза, ачазы чорутка-ла, бүдүн чыл дургузунда бажыңынга келбеске, Москвага безин чалгааранчыг болу берген.

Олар өөрүп хөглээшкинден авазының кирип келгенин безин эскербээннер.

Ооң кайгамчык чараш ийи оглу ойталап чыдып алгаш алгырып, кышкырып, ээжектери-биле хананы бар-ла шаа-биле тепкилеп, ол тепкилениишкинден диван дужунда аскан чуруктар сириңейнип, хана шагының пружиназы безин дагжап турганын көргеш, авазы кайгай-ла берген.

Ындыг өөрүшкү канчап болу бергенин авазы билип кааш, оолдарын кончуваан. Оларны чүгле диван кырындан дүжүр сывыртапкан.

Ол негей тонун далаш-биле уштуп окгапкаш, чагааны дүрген-не сегирип алган. Ооң бажында харжыгаштар чоорту эрип, карактарының кара кирбиктеринге кылаңдыржы берген.

Чагаа хөглүг-даа, муңгаранчыг-даа бооп болуру кымга-даа билдингир, ынчангаш авазы ону номчуп олурда, Чук бпле Гек ооң арнынче дыка кичээнгейлиг көрүп олурганнар.

Авазы баштай хаваан дүйүптерге, оолдар база ону өттүнгеннер. Оон авазы хүлүмзүрүй бээрге, бо чагаа хөглүг чагаа-дыр деп оолдар билип кааннар.

— Ачаңар келбес-тир – деп чагаазын кедээр салбышаан, авазы чугаалаан. — Ооң ажылы ам-даа хөй, ынчангаш ону Москваже чорутпайн турар-дыр.

Куруг черге бүзүрээн Чук биле Гек бот-боттарынче аңгадап көрүшкен. Ол чагаа эң-не муңгаранчыг чагаа болган. Олар муңгарап, думчуктарын шүжүлетпишаан, чүге хүлүмзүрүп орары билдинмес авазынче хорадап көргеннер.

— Ол келбес — дээш, авазы уламчылаан. – Ынчалза-даа бисти чедип келиңер деп чалап турар-дыр.

Чук биле Гек диван кырындан дүже халчы бергеннер.

— Элдеп-ле кижи-дир — дээш, авазы улуг тынган. – Аалдап келиңер деп чүзүл? Трамвайга олурупкаш, чеде бээр чүве-биле дөмей.

— Ийе, ийе — деп, Чук дүрген деткээн. – Чедип келиңер деп турар болганда, чеде бээр бис. Бир чүвеге олурупкаш, чеде бээр бис.

— Тенек-тир сен ийин — деп, авазы чугаалаан. – Ынаар баарда бир муң, оон база бир муң километр черни поездилеп эртер сен. Ооң соонда шанакка олурупкаш, тайга-сын ажар. Бөрү азы адыг таваржы берзе канчаарыл? Ол чүү деп ындыг чүвел! Бодап-даа көрүңер даан!

— Оой-оой-оой! – дишкен Чук биле Гектиң чаңгыс-даа секунда дургузунда боданыр хөңнү чок болган. Олар чүгле муң эвес, чүс муң-даа километрни эртеринге беленин илереткеннер. Оларга чүү-даа коргунчуг эвес. Дидим оолдар-дыр. Бажың чанынга чедип келген өске ытты безин дүүн даш-биле соп тургаш, ойладыпканнар болгай.

Олар шак ынчаар дыка-ла үр чугаалап, холдарын чайып, буттары-биле тепсегилеп, өрү шурап турганнар, а авазы оларны ыыт чок дыңнап-ла, дыңнап-ла орган. Оон каттыра каапкаш, ийи оглун кужактааш, кезек бөөлдеп чоруй, диван кырынче караш кылган.

Ындыг чагааны ол шагда-ла манап турган деп чүвени билип алыңар, ол алыс баштак, хөглүг кижи болгаш, Чук биле Гекти өжегерээн кыжырып турганы ол-дур.

* * *

Авазы орукче дөгернип турда, бүдүн неделя эрте берген. Чук биле Гек үени база-ла халас эрттирбээннер.

Чук аъш-чем кезер бижектен кинжал кылып алган, а Гек унун хоюглап каан мерге тып алгаш, ооң бир ужунче кадаг киир шаап алырга, ңзулуг-ла чыда болу берген. Ындыг чыда-биле адыгның кежин өттүр шапкаш, чүрээнче-даа киир бериптип болур. Оон адыг дораан-на өлү бээр ийик.

Ам-на ажыл-херек доозулган. Ап чоруур чүък шарыттынган. Бажыңынче оорлар кирбезин дээш, эжиин ийи шооча-биле шоочалап кааннар. Бажыңы күскелени бербезин дээш, хлеб, далган, крупа артынчызын шкафтан үндүр аштап каапканнар. Оон авазы даарта кежээ чоруур поездиге билет садып алыры-биле вокзалче чорупкан.

Ол үеде Чук биле Гек база-ла бактажы берген.

Ах, ол маргыш оларны кандыг халапка таварыштырарын билген болза, олар кажан-даа бакташпастар ийик!

Хыныыр Чукка бичии калбак демир хааржакчыгаш чораан, ол аңаа шай ораар мөңгүннелчек саазыннар, конфетаның танк, самолңт азы кызыл шеригжи чураан саазынын, согун чүү, кыдат илбиге ажыглаар аът кудуруу болгаш өске-даа чугула чүүлдерни шыгжап чораан. А Гекте ындыг хааржакчыгаш чок. Черле ынчаш Гек аазатпай оол, ол чүгле ырлап билир. Кажан Чук бодунуң ыдыктыг хааржаан чажыт черден уштуп алыр дээш чорупканда, Гек өрээлге чааскаан артып калгаш, ырлап турган. Таптыг-ла ол өйде почтачы кирип келгеш, Чукка телеграмма тутсуп берген.

Чук ол телеграмманы хааржакчыгажынче суп алгаш, Гек чүге ырлавайн, анаа-ла «Р-ра! Р-ра! Ура! Оой-оой! Идегетти сок!» – деп алгырып турарын билип алыр дээш, дедир ээпкен.

Чук эжикти аяар ажыдыпкаш, «идегетти» көрүп кааш, хорадаанындан холдары безин сириңейни бергенин эскерип турган.

Өрээлдиң дал ортузуида сандай, ооң чөленгиижинде солун азып алган, а ол солунун Гек чыдазы-биле салбарартыр үттеп алган болган. Ол-даа канчаар, Гек ооң мурнунда авазының майыктааштарын суп чорааны сарыг картоп хааржакчыгашты адыг дижик деп бодап алгаш, чыдазы-биле үттей шаап турган. Ол хааржакчыгашка Чуктуң медээ бээр демир эдискизи, Октябрь байырлалындан арттырып алганы үш хөрек демдектери, Гек ышкаш үен-даян чүвеге чарыгдавайн, ырак орукка камнап арттырып алганы дөртен алды көпееэ чораан.

Үттей шаптынган хааржакчыгашты көргеш, Чук Гектиң чыдазын ущта тырткаш, дискээнге сый соккаш, шала кырынче шывадапкан.

А Гек Чуктуң кырынче хартыга дег шурай бергеш, ооң холундан демир хааржакчыгажын ушта соп алган. Ол карак чивеш аразында соңга чанынче халый бергеш, хааржакчыгашты ажык көзенектен үндүр шывадапкан.

Бак көрдүрген Чук кускуннап-ла эгелээн. «Телеграмма! Телеграмма!» – дээш, галош-даа, бөрт-даа чок, чүгле тоннуг үне халаан.

Бир-ле чүве болганын эскерип кааш, Чуктуң соондан Гек ыңай болган.

Иштинде кым-даа номчуваан телеграмма суп каан хааржакчыгашты олар хей черге дыка-ла үр дилээннер. Ол та терең харга дүшкеш, ооң дүвүнче кире берген, та орукка кээп дүжерге, эртип чыткан кижи апкан, бүгү-ле эт-севи-биле, частынмаан телеграммазы-биле катай ол хааржак ис чок чиде берген.

* * *

Чук биле Гек чанып келгеш, дыка үр ыыт чок органнар. Олар ам эптежн бергеннер, чүге дээрге оларның кайызын-даа авазы ат кылыр деп билип олурганнар. Чук Гектен бир хар улуг болгаш, аңаа хөй хемчег онаажырындан сезингеш, мындыг санал үндүрген:

— Ававыска телеграмма дугайында чүнү-даа чугаалаваалам, Гек. Телеграмманың херээ чүү боор. Ол чокта-ла биске хөглүг-дүр.

— Мегелеп болбас – дээш, Гек улуг тынган. – Мегелээрге авам улам хорадаар болгай.

— А бис мегелевес бис – деп, Чук өөрүшкүлүг алгырган. – Бир эвес ол телеграмма кайдал деп айтырза, чугаалаар бис. Айтырбаза, ону чугаалап, билииргээн херээвис чүү боор. Билииргектер эвес-тир бис.

— Ындыг-дыр — деп, Гек чөпшээрешкен. – Мегелевес чүве болза, шак ынчаар кылгай-ла бис. Эки чүве бодап алган-дыр сен, Чук.

Ону ынчаар дугуржуп алганда, авазы кирип келген. Ол поездиниң эптиг олуттарынга билет садып алганынга өөрүп келген, ынчалза-даа ооң эргим оолдарының хомудаан шинчилиг болганын, оларның карактарындан ыглап турганын ол дораан эскерип каан.

— Мен чогумда чокшуп турдуңар бе, харыылаңар, хамаатылар! – деп, тонунда харын кактавышаан, ол айтырган.

— Чогушпадывыс – деп, Чук хөрлээн.

— Чогушпадывыс – деп, Гек деткээн. – Баштай чокшур дижип турдувус, оон соксай бердивис.

— Ынчаар соксап каарга, дыка-ла эки ийин – деп, авазы чугаалаан.

Ол хевин ужулгаш, диванга олурупкаш, ногаан өңнүг кадыг билеттерни оолдарга көргүскен: бирээзи улуг, өске ийизи бичии болган. Оон кежээки чемни чип алгаш, удуп чыдып алганнар.

А телеграмманың дугайын авазы билбээн, ынчангаш ол айтырбаан.

* * *

Эртенинде олар чорупканнар. Поезд хөлчок орай үнүпкенинден Чук биле Гек караңгы соңга өттүр солун чүнү-даа көрүп шыдавааннар.

Дүне када Гек суг ижиксээш, оттуп келген. Дээвиирде азып каан лампочканы өжүрүп-даа каан болза, Гекти долгандыр бүгү чүве — салфетка-биле дуглап каан стакан-даа, ногаан ышкаш көстүр сарыг апельсин-даа, чайганмышаан аажок ханы уйгуже дүлдүне берген авазының арны-даа — шупту ак-көк өңнүг болган. Вагоннуң хар-биле хээлеттинген соңгазын өттүр Гек дыка улуг айны көрүп каан, ындыг айны ол Москвага көрбээн. Ынчаигаш поезд айдан ырак эвес бедик дагларның кыры-биле халдып орар-дыр деп ол бодаан.

Ол авазын оттургаш, ижер чүве дилээн. Авазы ооң ичелептеринден сезингеш, бичии апельсинден чивит дээн.

Гек хомудай берген, апельсинни үзе тыртып чизе-даа, ам удуур хөңнү чок болган. Оон Чукту оттуп кээр ирги бе дээш, иткилээн-даа. Чук хорадап үрдүнзе-даа, одунмаан.

Ынчаарга Гек кидис идиктерин кедип алгаш, хаалганы ажыткаш, коридорже үне берген. Вагоннуң коридору тар болгаш узун болган. Ооң даштыкы ханазының чанында сандайлар кылып каан, аңаа олургаш, туруп кээриңге, боттары-ла хак дээш, хагдына бээр. Ол-ла коридордан он эжикче кирип болур. Шупту-ла эжиктер кызыл-кызыл, кылаңайнып турар, чайырлап каан сарыг тудаларлыг.

Гек баштай бир сандайга олурган, оон өскезинге, оон үшкүзүнге… Ынчап чорааш, вагоннуң ужунга чеде берген. Ол үеде фонарь туткан үдекчи кижи чедип келгеш, удаан улуска шаптык кадып, сандай хаккыладып турар дээш, Гекти аажок ыяттырган.

Үдекчи чоруй баарга, Гек бодунуң купезинче далажыпкан. Ол эжикти арай боорда ажыдып алган. Авазын оттурбас дээш, эжикти хаггаш, чымчак орунче чыда дүшкен. Семис Чук орунну чааскаан ээлеп алган боорга, ыңай чылып алзын дээш, Гек ону уш-баш чок иткилепкен.

Ол дораан дыка-ла коргунчуг чүве болган: маңган ак борбак баштыг Чуктуң орнунга бир-ле ашактың эрин салдыг, хорадаан арны көстүп келген.

— Чүү кижи иткиленип турар чүвел, мында? – деп, ол хорадап айтырган.

Ынчан Гек бар шаа-биле кускунпап-ла үнген. Корткан пассажирлер бүгү-ле полкалардан тура халышканнар, чырык хып келген, бодунуң эвес, өске купеже кирип келгенин эскерип кааш, Гек оон-даа ыыткыр кышкырган.

Чүү болу бергенин улус билип кааш, дыка-ла катгырышканнар. Эрин салдыг акый чүвүрүн, шериг хөйлеңин кеткеш, Гекти купезинче аппарып каан.

Гек чоорган адаанче чылбыртып кире бергеш, шимээн чок чыдыпкан. Вагон чайганып каап чоруп орган, хат шииледир дагжаан.

Көстүп көрбээн улуг ай ак-көк чырыы-биле чайганып турган стаканны, ак салфетка кырында кызылзымаар апельсинни, уйгузу-биле хүлүмзүрүп, оглунуң кандыг ужуралга таварышканын билбейн чыдар авазының арнын чырыткан.

Адак соонда, Гек база удуй берген.

…Гектиң дүжү чиктиг болган: Вагон боду дирлип келген. Шууштур чуулган дугуйларның чугаа-сооду дыңналган дег, маңнап орган вагоннары Паровозка хөөреп чораан.

Б и р г и з и. Бурунгаар, эш! Ырак орук мурнувуста шөйлү берген.

И й и г и з и. Чырыткылар, эртенге дээр чырык тода чайнап кыпсын!

Ү ш к ү з ү. Дугуйларым, чөөн чүкче

Дукпуртулай маңнаңар-ла!

Д ө р т к ү з ү. Көк-Дагга чеде бергеш,

Хөөрежиивис доозар бис.

Кажан Гек оттуп келирге, дугуйлар чугаалашпаан, олар вагоннуң шалазының адаанда чаңгыс аай кылдыр соктап чорааннар. Доңа берген соңгалар өттүр хүн чырыдып турган. Оруннарны эдип каан турган. Чук чунуп каапкан, яблок хемирип орган. Авазы биле эрин салдыг шериг кижи ажыдып каан эжик аксында туруп алган, Гектиң дүнеки ужуралдарын чугаалажып, каттыржып турганнар. Чук шериг кижиден белекке алганы, ужунда ок холазы кедирип каан карандажын дораан-на Гекке көргүскен.

А Гек эт-херекселге адааргак-даа эвес, харам-даа эвес оол. Аамайы болгаш аазатпайы шын. Оон туржук дүне өске купеже база кире берген. Ам чүвүрүн кайнаар каапканын база билбейн олурган. Ынчалза-даа Гек ырлап билир.

Чунуп алгаш, авазы-биле мендилешкеш, ол соңганың соок шилинге хаваан үстүргеш, бо черде кижилерниң чүнү кылып, канчаар чурттап турарын сонуургап көрген.

Чук бир эжиктен бир эжикче кылаштап, пассажирлер-биле таныжып, резин бөөшкүн, кадаг, борбактап каан хендир дээш, бок-сак чүвелер белекке ап чорда, Гек соңга өттүр хөй-ле чүүлдерни көрген.

Арга иштинде бажыңчыгаш көстүп келген. Хөлчок улуг кидис идик кеткен, чүгле чаңгыс хөйлеңниг, холунда моортай туткан бичии оол казапча кырынче маңнап үнүп келген. Моортайны шывадаптарга, чүм хөртүкче согунналы берген, оон кылын харлап эжинмишаан, халып чоруп каан. Элдептиин, ону чүү дээш үндүр шывадапчык ирги? Стол кырындан бир- ле чүвени оорлап чигени чадавас боор.

Бажыңчыгаш-даа, оол-даа, моортай-даа чок — соонда арткан. Ховунуң ховузунда чаңгыс завод турган. Хову ак, хоолайлар кызыл. Ыш кара, а чырыктың өңү сарыг. Бо заводта чүнү кылып турар ирги? Бичии казанак бо, ооң чанында негей кеткен таңныыл турган. Ол таңныылдың негей тону улуг, делгем, а туткан боозу терезин дег чиңге. Ынчалза-даа олче кирер деп семезиңзе, шоруң…

Ооң соонда арга-арыг шаараңнаар. Чоокта ыяштар дүрген маңнашкан ышкаш, ыракта турарлары оожум. Хөй-ле чүү-хөө чыып алгаш, купезинче чанып орган Чукту Гек кыйгырыпкан. Олар тывышты кады сонуургап көргеннер.

Чоруп орарга, улуг, чырык, чүс хире паровоз хары угда үрдүнген, сыгырган. Улуг-даа станциялар база бичии азарганчыг, Москвада оларның бажыңының чанында чем садар хензиг үгекчигеш-даа ышкаш, бичии-даа станциялар орукка таваржыр. Руда-даа, хөмүр-даш-даа база вагон чартыы хире чоон чудуктар-даа чүдүрген поездилер каржып эрткилээр.

Олар бугалар болгаш инектер чүдүрген эшелонга база чеде бергеннер. Ол эшелоннуң паровозу көңгүс бичии, медээзи чиңге, чаргырааш болган, ол аразында бир буга күчүлүү-биле «Мө-ө!» диген. Машинист безин хая көрнүп келген, ол соонда улуг паровоз чеде маңнап келген деп бодаан.

Бир каржыр орукка күчулүг, демир бронепоезд-биле олар кожаланчы бергеннер.

Башнялардан брезент-биле ораап каан шериг чепсээ коргунчуг кожайжы бергилээн көзүлгеп. Кызыл шеригжилер хөглүг тепсенип, каттыржып, хол-хаптары-биле часканмышаан, холдарын чылдып ап турганнар.

Савыяа тоннуг чүгле чаңгыс кижи бронепоезд чанында ыыт чок боданып турган. «Бо-даа Ворошиловтан дайзынга удур от ажыдар дужаал келир ирги бе деп манап турар командир кпжи болгай аан» – деп, Чук биле Гек даап бодааннар.

Черле орук дургаар олар хөй-ле янзы-бүрү чүүлдерни көргеннер. Даштын шуурганнап турары хомуданчыг, ол соңганы болганчок чүү-даа көзүлбес кылдыр дуглай бээр.

Ам-на адактың сөөлүнде, даң бажында, поезд бичии станцияга кээп турупкан. Авазы Чук биле Гекти дүжүрүп алгаш, ап чо раан чүү-хөөзүн шериг кижиден чүгле ап четтигипкенде, поезд маңнап ыңай болган.

Чемоданнарны хар кырынга чыып кааннар. Удаваанда ыяш платформада кижи артпаан, а ачазы оларны уткуп келбээн. Ынчан авазы оолдарның ачазынга хорадай берген, чүү-хөөзүн кадарып турары-биле оларны арттырып кааш, ачазы кайы шанакты чорутканын улаачылардан билпп алыр дээш чорупкан. Чүге дээрге ачазының чурттап турар черинге чедир ам-даа чүс километрни тайгалап чоруур болгай.

Авазы дыка үр болган, ол аразында коргунчуг хуна база көстүп келген. Ол баштай доң чудук чөвүрээзи хемирип эгелээн, ооң соонда дыка чүдек кылдыр эткеш, Чук биле Гекче аажок кичээнгейлиг топтап көрген.

Чук биле Гек дүрген-не чемоданнар артынче чаштына бергеннер, чүге дизе бо черниң хуналарынга чүү херегин кым билир ону.

Авазы ам-на чедип келген. Ол дыка муңгарай берген келген, оларның үнүпкениниң дугайында телеграмманы ачазы албаан боор, ынчангаш оларны уткуп, станцияже аъттар чорутпаан-дыр деп авазы тайылбырлаан.

Ынчан олар улаачыны кый дээннер. Улаачы узун кымчы-биле демги хунаның ооргазынче орааштыр шаапкаш, чүү-хөөнү ап алгаш, оларны вокзалдың буфединге эдертип киире берген.

Бичии буфет болган. Баартак артында, Чуктуң дурту-биле дең чыгыы, шөртегер самовар бусталдыр хайнып турган. Ол сирилеп-кавылап, шииледир дагжап, ооң булут ышкаш бузу ыяш дээвиирге чедип турган, а ол дээвиирниң адаанда чылыгып алыр дээш, киир ужуп келген бора-хөкпештер мыжыргайнчып турганнар.

Чук биле Гек шай ижип орар аразында, авазы улаачы ол чедирген черинге чедир чеже хире акша дээрин ооң-биле дугуржуш чадап орган. Улаачы дыка хөйнү — мырыңай чүс рубльди негээн. Шынап-ла, орук база ырак-ла болгай.

Адак соонда, олар ам дугуржуп алганнар, улаачы хлеб, сиген, чылыг негей тоннар ап алыры-биле бажыңынче маңнапкан.

— Бистиң чедип келгенивисти ачавыс билбес болдур ийин — деп, авазы чугаалаан. — Ол кайгай-даа, өөрүй-даа бээр эвеспе!

— Ийе, ол өөрүй бээр – деп, шайын аартавышаан, Чук маажым бадыткаан. — Мен база кайгай- даа, өөрүй-даа бээр мен.

— Мен база – деп, Гек чөпшээрешкен. – Бис оожум, билдиртпейн чедип келир бис, ачам бажыңындан ыя аразында үне берген болза, чемоданнарывысты чажырып каапкаш, боттарывыс орун адаанче кире бээр бис. Ол чедип келир. Олурупкаш, боданы бээр. Бис ыыттавайн чыдып-чыдып, хенертен алгыржы-ла бээр бис!

— Мен орун адаанче кирбес мен — деп, авазы удурланган, – алгырбас-даа мен. Бодуңар кириңер, бодуңар алгыржыңар… Сен, Чук, чүге карманыңче чигир дыгып ор сен? Ол чокка-ла сээң карманнарың долдур бок урган сава ышкаш, дартагар чүве болгай.

— Мен аъттар чемгерер мен – деп, Чук шөлээн тайылбырлаан. – Сен база ватрушка кескиндизинден ап ал, Гек. Оон башка чүвең бар эвес. Кезээде менден колданыр болгай сен!

Удаваанда улаачы чедип келген. Калбак шанакка чүү-хөөнү салгаш, сигенни тырый чаткаш, чоорганнар-биле, негей тоннар-биле так орааттынгаш, олурупканнар.

Улуг хоорайлар, заводтар, станциялар, суурлар байырлыг! Бурунгаар көөрге, ам чүгле арга, даглар, оон ыңай база-ла шыргай, караңгы арга.

Шыргай тайганы магадап, чарашсынмышаан, караңгылап орда ону эрте бергеннер. Улаачының артында олурган Чукка оруктуң көстүрү багай болган, ынчангаш аңаа чалгааранчыг апарган. Ол авазындан хуужуур азы булка дилээн.

Авазы аңаа хуужуурну-даа, булканы-даа бербээн. Ол могаттына бергеш, кылыр чүве чогундан, Гекти иткилеп, шанактың кыдыынче ону сыындырып эгелээн.

Баштай Гек шыдажып, удур идип олурган. Оон кылыктанып келгеш, Чукче дүкпүрүпкен. Чук хорадай берип, олче шурай-ла берген. Ынчалза-даа оларның холдарын аар негейлер-биле ораап каанындан содаалажып шыдавааннар, чүгле чылыг бөрттер-биле дуй кедирип каан хавактары-биле үскүлешкеннер.

Авазы оларже көргеш, каттырыпкан. Ол аразында улаачы кымчызы-биле аъттарны хаптарга, олары ыңай-ла болган. Орукче хоюг дүктүг ийи койгун үне халчып келгеш, самнап эгелээннер.

— Эй, эй! Камгалан, бастырып кааптар бис! – деп, улаачы алгырган.

Хөглүг койгуннар аргаже арлы бергеннер. Арынче арыг салгын хадып турган. Чук биле Гек бот-боттарынче чыпшыр олурбушаан, тайгага болгаш ырак эвесте Көк-Дагларның артындан соястап үнүп орар айга уткуштур, дөвүнчүктү куду алзы халдып бадыпканнар.

Ам аъттар харда хөмдүне берген бичии бажың чанынга боттары-ла доктаай бергеннер.

— Маңаа хонар бис – деп, улаачы шанактан дүшпүшаан, чугаалаан. – Бо бистиң станциявыс-тыр.

Ол бажың бичии-даа болза, быжыг болган, ооң иштинде улус-даа чок. Улаачы аажок дүрген шай хайындыра каапкан. Аъш-чемниг сумканы шанактан эккелгеннер. Колбаса доңгаш, дашталып калган болган, ооң-биле кадаг-даа кагар болза, ажырбас. Колбасаны изиг сугга эргискеш, хлеб кескиндилерин изиг печка кырынга салып алганнар.

Чук суугу артындан дагыр пружина тып алган, ол аң какпазының пружиназы деп улаачы тайылбырлаан. Ол пружина дадарык, каяа-даа хереглеттинмес болган. Ындыг деп Чук дораан билип каан.

Шай ижип чемненип алгаш, удуп чыткылап алганнар. Хана баарында дыка калбак ыяш орун турган. Ооң кырында кудус орнунга кургаг бүрүлер чадып каан.

Гек хана баарынга-даа, улус ортузунга-даа удуурунга ынак эвес, ол бетики кыдыынга чыдыксаар. Ол кара-чажындан-на «Өпей, өпей, өпейлең, удууруңда орун кыдыы ээлеве» деп ырыны дыңнап өскен-даа болза, кыдыынга чыдарынга ынак.

Бир эвес ону ортузунга чыттырып каар болза, ол уйгузунуң кадында чоорганны дүжүр октап, шенектери-биле шашкыланып, Чуктуң иштинче дөңмээ-биле тепкилээр чаңчылдыг. Идик-хевин-даа ужулбайн, негей тоннар-биле шуглангаш, олар удуп чыткылап алганнар: Чук хана баарынга, авазы — ортузунга, а Гек — кыдыынга.

Улаачы лааны өжүргеш, печка кырынче үне берген. Ыя аразында шупту удуй бергеннер. База-ла аанакайын, дүне Гек суксай бергеш, оттуп келген. Уйгузундан эки одунмайн чыда-ла, Гек кидис ндиктерин кеткеш, столга ырбаалап чеде бергеш, хөнектен суг пактай тыртып алгаш, соңга баарында сандайга олуруп алган.

Ай булут артында көзүлген, бнчии соңга өттүр терең харны көөрге, кара-көк-даа ышкаш сагындырган.

«Ачавыс дыка-ла ыракта-дыр аа!» – деп, Гек кайгап орган. Ам чырык чер кырында моон ырак ындыг черлер эвээш арткан болгай аан деп ол бодап орган. Гек хенертен дыңнаалай берген. Соңга ындында бир-ле дааш дыңналган ышкаш сагындырган. Ол дааш-даа эвес, бир-ле аар базымнардан хар кыйыраан. Шынап-ла, ындыг болган! Караңгы черде бир-ле амытан аары-биле улуг тынган, оон шимчей берген, соңга чаны-биле адыг эрте берген деп Гек билип каан.

— Каржы адыг, сеңээ чүү херек чүвел? Ачавысче баар дээш, мынча үр чоруп келдивис, ону кажан-даа көрбезин дээш, бисти сыырыптарың ол бе? Сени улус часпас адар боозу-биле азы чидиг селемези-биле өлүрүп кааптаанда, ырап-ла көр…

Ынчаар боданыл, сымыранып орза-даа, Гек иштинде сезинмишаан, бичии дошталы берген соңгага хаваан так үстүрүп алган, караңгыже сонуургалдыы-биле көрүп-ле, көрүп-ле олурган.

Ол аразында дүрген көшкен булут ындындан ай үнүп келген. Кара-көк кылдыр көзүлген хар ам хоюг, чымчак өңнүг апарган, Гектиң адыг дээн чүвези адыг эвес, боштуна берген аът болган, ол шанак долгандыр кылаштавышаан, сиген чип турган.

Хомуданчыг-даа апарган. Гек орунга чыдып алгаш, негей-биле шугланып алган, бир-ле коргунчуг чүве дугайын бодапкаш, ол сезинчиг дүш база дүжээн. Гектиң дүжү чиктиг болган:

Кээргел чок чылбыга кээп,

Дендии изиг чараазын дүкпүрүпкен,

Демир чудуруун чайып турган.

Чер-даа, хар-даа хып-ла турар!

Шернг оолдар чедип келген.

Фашист тукту, крестини

Маң-биле эккел чораан.

«Туруңар! – деп, Гек оларже алгырган. – Силер өскээр бар чыдыр силер. Олче барып болбас!» Кым-даа доктааваан, кым-даа Гекти дыңнаваан.

Гек хорадааш, Чуктуң саазын хааржаандан демир эдиски ушта соп алгаш, дыка ыыткыр кылдыр медээлей берген, демир бронепоездиниң чүве ыыттавас командири аажок дүрген бажын көдүрүп келгеш, холун чайыпкан соонда, ооң аар, күчүлүг үгер-боолары дааштапкан. «Эки-дир! – деп, Гек мактаан. – Ам база бир катап боолаптыңар, чаңгыс дааштаашкын оларга эвээш болгай аан…».

* * *

Ийи эргим оглу ийи талазында иткиленип, аңдарлып, дүңдерлип чыдар боорга, авазы шыдашпайн оттуп келген.

Ол Чукче көрнүп алгаш чыдарга, быктынче бирле шиш, кадыг чүве кадалы бергенин эскерип каан. Ол суйбангаш, чоорган адаандан пружина уштуп алган, хыныыр Чук ону шуглак иштинче дуюкаа чажырып суп алган болган. Авазы пружинаны орун артынче октапкан. Ай чырыында Гектиң арнын авазы көөрге, ол коргунчуг дүш дүжеп чыдар болган. Дүш пружина эвес-ле болгай, ону үндүр октай албас. Ынчалза-даа ону чайладып болур. Авазы Гекти ийлендир чыттыргаш чайгагылаан, ооң чылыг хаваанче үрүпкен.

Удаваанда Гек шүжүлевишаап, хүлүмзүрүй берген, ол дээрге багай дүштүң чиде бергени ол. Ынчан авазы тургаш, кидис идиктерин-даа кетпейн, соңгага чүгле уктарлыг кылаштап чеде берген.

Даң ам-даа атпаан, дээрде сылдыстар эмгежок болган. Чамдык сылдыстар дыка бедик, өскелери кара тайганың кырында дыка чоок тургулаан.

Элдеп чүве! Ооң олут орбас ашааның дыка-ла ырай бергенин, чырык чер кырында моон ырак, ындыг черлер эвээш арткан болгай аан деп, база-ла бичии Гек дег, авазы бодай каапкан.

Даартазында хүннү бадыр арга ишти-биле, дагларлыг черлеп чоруп келгеннер. Дөш өрү черлерге улаачы шанактан дүже халааш, хар кыры-биле чадаг кылаштап чораан. А кадыр дөвүнчүктерге шанак дыка дүрген бадар, Чук биле Гек сактырга, аъттары шанаа-биле кады шуут-ла дээрден черже дүжүп бадып орган чүве-биле дөмей сагындырып чораан.

Адак сөөлүнде, кежээ апарганда, кижилер-даа, аъттар-даа пат могап турупканда, улаачы мынча дээн:

— Чаа, бо-дур чедип келдпвис! Дөө ол думчук ындында ээр чер бар. Ында оймакта — оларның баазазы. Эй, шу-шу! Халчып оруңар!

Чук биле Гек хөглүг алгыржыпкаш, тура халышканнар, ынчалза-даа шанак ыңай боорга, сиген кырынче бир деңге кээп дүшкеннер.

Авазы хүлүмзүрбүшаан, дүктүг аржыылын уштуп каапкан, чүгле бөрттүг арткан.

Ээр чер бо. Шанак сөөрткен аъттар дыка шалып эггеш, хаттан ыжыкталчак бичии арга кыдыында сүүрержи берген турган үш бажыңчыгашче углапкан.

Элдеп-ле чүве! Ыт-даа ээрбес, кижи-даа көзүлбес. Суугу хоолайларындан ыш-даа көзүлбес. Кокпа оруктарны хар дуй чаап каапкан, шыпшыңы дээрге, чевегде чүве-биле дөмей. Чүгле ала-саасканнар бир ыяштан өске ыяшче оожум ужуп чоруп турганнар.

— Сен бисти кайнаар эккелгениң ол? — деп, авазы улаачыдан коргуп айтырган. – Бээр кээр турган бис бе?

— Кайнаар дилээн силер, ынаар эккелген мен – деп, улаачы чугаалаан. – Бо дээрге «Дугаары үш шинчилел-геология баазазы» деп чер-дир. Адын бо чагыда бижип каан турган чүл, номчуңар даан. Азы силерге дөрт дугаарлыг бааза херек чүве бе? Ол мооң мырыңай өске талазында, ийи чүс километр черде турар болгай.

— Чок, чок! – деп, бижип каан атче көргеш, авазы чугаалаан. – Бистиң баар черивис бо-дур. Көрүп көр даан. Эжиктерни шоочалап каан, казапчаларны хар дуй алы берген, кижилер канчап барганы ол?

— Оларның канчап-даа барганын бнлбес мен – деп, улаачы чугаалаан. – Эрткен неделяда бис бээр далган, согуна, картошка дээш аъш-чем аймаа эккеп чордувус. Шупту маңаа турдулар, сес кижи, начальниги-биле – тос, таңныылы-биле – он. Элдеп-ле чүве-дир аа! Оларның шуптузун бөрүлер кайын чипкен деп… Ынчаарга силер маңаа туруңар аа… Мен таңныылдың бажыңын барып көрейн.

Ынча дээш улаачы чагызын уштуп каапкаш, кыдыкы бажыңчыгашче терең харны сүзе-сүзе, кылаштап чорупкан.

Удаваанда ол чедип келген:

— Бажыңда кижи чогул, ынчалза-даа печказы чылыг-дыр. Таңныыл мында боор, ол аңнап чоруй барган ышкаш-тыр. Дүнеден бээр чанып кээр оң… Силерге улустуң кайда барганын дөгерезин ол чугаалап бээр.

— Ол меңээ чүнү чугаалап бээрил! – деп, авазы чугаалаан. – Маңаа улустар шагда-ла турбаан деп чүвени мен бодум-на көрүп тур мен.

— Ооң чүнү чугаалаарын билбес мен – деп, улаачы харыылаан. – Бир-ле чүвени чугаалаар ыйнаан ол, таңныылдың херээ ол-дур.

Таңныыл бажыңының казапчазынче арай боорда чедип келгеннер, оортан чиңге кокпажыгаш аргаже углаан болган.

Оолдар сери иштинде хүүректерниң, ширбиилдерниң, балдыларның, шөйбек ыяштарның, доңа берген адыг кежиниң чаны-биле эрткеш, бажыңчыгашче кирип келгеннер. Улаачы оларның соо-биле чүү-хөөнү сөөртүп киирип келген.

Бажыңчыгаш ишти чылыг болган. Улаачы аъттар чемгерер дээш үнүпкен, а авазы коргуп-сүртээн оолдарының идик-хевин уштуп турган.

— Ачавысче чоруп-ла, чоруп-ла оргаш, чедип келгенивис бо ышкажыл.

Авазы сандайга олурупкаш, боданы берген. Чүү болганыл, чүге бааза куруг чүвел, ам чүнү кылырыл? Дедир чанар бе? Ооң акшазы чүгле улаачыга орук шүүдели төлээринге арткан. Ынчаарга ам таңныылдың келирин манаар ышкажыл. УЛаачы үш шак болгаш дедир чоруй баар, а таңныыл бо чоокта келбезе канчаарыл? Ынчаарга моортан эң чоок станцияга болгаш телеграфка чедир барык чүс хире километр болгай.

Улаачы кирип келген. Бажыңны эргий көргеш, чыдыыргап-чыдыыргап, печкаже чоокшулап келгеш, ооң иштики эжиин ажыдып көрген.

— Таңныыл дүн дүжүп орда чедип келир-дир – деп, оларны оожуктурган. – Бо печка иштинде щилиг сава тур. Бир эвес ырадыр чораан болза, ол щини дашкаар үндүрүп каар ийик… А бодуңар-ла билиңер. Бир-тээ херек мындыг болганда, даш чүректиг эвес кижи мен, станцияга халас чедирип каайн – деп, улаачы саналдаан.

— Чок, — деп, авазы удурланган. – Станцияда бистиң кылыр чүвевис чок.

База-ла шай хайындырып, колбасазын эргизип, чемненип алганнар. Авазы эт-севин аайлап турда, Чук биле Гек печка кырынче үне бергеннер. Хадың будуундан кылган ширбиил, изиг хой кежи, пөш чээргени чытталыр болган. Муңгаргай авазы чүве ыыттавас боорга, Чук биле Гек база шимээн үндүрбээннер. Ынчалза-даа чүнү-даа кылбайн, үр ыыт чок база олуруп шыдавас сен, ынчангаш Чук биле Гек дораан-на ыяк удуй бергеннер.

Улаачының чоруй барганын-даа, авазының печка кырынче үне бергеш, олар-биле кады чыдып алганын-даа оолдар дыңнавааннар. Олар бажың ишти мырыңай караңгылай бергенде, оттуп келгеннер. Казапча кырынга кылаш дыңналганындан, эжик аксында бир-ле чүве дагжаанындан, хүүрек кээп дүшкен боор, олар деңге оттуп келгеннер. Эжик ажыт- тынган соонда, холда фонарь туткан таңныыл кирип келген, ооң-биле кады семдер ыт база кире халаан.

Ол эктинде боозун дүжүргеш, өлүрүп алган койгунун сандай кырынга салып кааш, фонарын тутпушаан, печка чанынга чедип келген.

— Бо чүү аалчылар мында чедип келди?

— Геологтар бөлүүнүң начальниги Серёгинниң кадайы мен — деп, авазы печкадан дүшпүшаан, чугаалаан, – Бо ооң оолдары-дыр. Херек болза, документилерин-даа көргүзүп болур мен.

— Документилер печка кырында олур ышкажыл – дээш, Чук биле Гектиң дүвүрээн арыннарын таңныыл фонарь-биле чырыткан. – Адазы кара олчаан чүвелер-дир. Ылаңгыя бо семис оол – дээш, Чукче салаазы-биле айыткан.

Чук биле Гектиң кайызының-даа сеткили хомудай берген: Чук – семис диртип алган, а Гек Чукка бодаарга, ачазынга бодун эң дөмей деп санап чораан.

— Силер чүге чедип келдиңер – деп, авазынче көрүнмүшаан, таңныыл айтырган. – Чедип келиңер диведи чоп.

— Канчап ынча дивес чүвел? Кым келбеңер диди?

— Келбеңер диди. Серёгинниң телеграммазын бодум станцияга чедирдим. Ында «Ийи неделя хиреде манаңар. Бистиң бөлүүвүс тайгаже үнүптү» деп тодаргай бижип каан болгай. Серёгин «манаңар» дээнде манаар болгай, бодуңар тураңар-биле келдиңер ышкажыл.

— Чүү телеграмма? – деп, авазы айтырган. – Бис телеграмма албадывыс. – Ынча дээш авазы дуза дилээнзиг, Чук биле Гекче көрүнген.

Авазы көрнүп кээрге, Чук биле Гек бот-боттарынче карактарын хере көрбүшаан, печка ындынче аткаарлап бар чытканнар.

— Оолдар! – деп, оларже сезиглел-биле көрбүшаан, авазы айтырган. – Мен чогумда телеграмма алдыңар бе?

Суугу кырында кургаг чээргеннер, ширбиилдер кыжыраан, а харыы чок.

— Харыылаңар, язылар! – деп, авазы чугаалаан. – Мен чогумда телеграмма алгаш, ону меңээ бербейн бардыңар бе?

Бир каш секунда эрткенде, печка кырындан демниг ыы дыңналган. Чук чоонналдыр, чаңгыс аай өөлээн, а Гек чиңге болгаш үзүктелчек кылдыр ыглаан.

— Мени өлүргени ол-дур боларның – деп, иези алгырыпкан. – Болар мени диригге хөөп кааптар-дыр! Өөлээриңерни соксаткаш, таптыг чугаалап көрүңерем, канчаптыңар!

Авазы өлүр дей берген боорга, оолдар оон-даа ыыткыр ыглашканнар, оон бот-боттарын үзе кирбишаан, бурууну бир-бирээзиниң кырынче чууй кагбышаан, муңгаранчыг чугааны олардан ;үндүрүп алырынга чедир эвээш эвес үе эрткен.

* * *

…Мындыг улусту канчаптар боор? Ыяш-биле сө шавар бе? Кара-бажыңга олуртур бе? Кинчи кедиргеш, шөлүлгеже чорудуптар бе?

Чок, авазы ынчап шыдавас. Ол улуг тынгаш, печкадан дүшкеш, чунуп алырын оолдарынга дужаагаш, ам чүнү канчаарын таңныылдан айтырган.

Дарый келген дужаал ёзугаар шинчилел бөлүүнүң Алкараш чоогаже чорупканын, оортан он хонгаш кээрин таңныыл чугаалаан.

— Он хонук канчап чурттаар бис? – деп, авазы айтырган. – Алган аъш-чемивис бар эвес.

— Чурттаңар, ажырбас – деп, таңныыл харыылаан. – Хлебти бээр мен, койгунну база ап алыңар, сойгаш дүлүп алыр силер. Даарта тайгаже какпа кезип чоруткаш, ийи хонгаш кээр мен.

— Багай-дыр – деп, авазы чугаалаан. – Маңаа канчап артар бис? Чүнү-даа билбес бис. Арга ишти черде, ан-мең…

— Артык боомну кааптар мен — деп, таңныыл чугаалаан. – Одаар ыяш сери адаанда, суг — дөң артында. Крупа — шоодайда, дус — лаазада. Силерниң-биле маңаа ойнаар чай менде чок…

— Чүү кончуг кылыктыг акый боор – деп, Гек сымырангап. – Ону бак сөглептээлем, Чук.

— Ол чүү дээриң ол! – деп, Чук удурланган. – Ынчаар болза, ол бисти бажыңындан шуут үндүр сывырыптар. Бичии мана, ачам чедип кээрге, шупту чүвени чугаалап бээр бис.

— Ачам-ачам! Ачавыстың кээри ам-даа үр-дүр…

Гек авазының дөңмектериниң кырынга олуруп алгаш, хаваан дүггеш, ажынчак таңныылдың арнынче шириини-биле топтап көрген.

Таңныыл дүктүг негейин ужулгаш, столче, чырыкче чылып алган. Ооң тонунуң ооргазында, эктинден барык курунга чедир дыка улуг черни чара тыртып каан болган, ында дүктер халаңайнып чораан.

— Печка иштинде щини уштуп ал – деп, таңныыл авазынга чугаалаан. — Шопулактар, тавактар полкаларда, оон алгаш, кудуп ижиңер. Бодум тон чамаарым ол.

— Бажыңның ээзи сен-дир сен – деп, авазы чугаалаан. – Бодуң ужулгаш, бодуң чемгер. А тонуң бээр эккел, даарап берейн, сенден дээре боор мен.

Таңныыл олче көргеш, Гектиң шириин карактарын эскерип каан.

— Па! Дедир-ле төлдер-дир силер аа — дээш, таңныыл тонун оолдарның авазынче сунупкаш, полкадан аяк-сава уштуп эгелээн.

— Мону каяа ора соп алдыңар? — деп, орбак черже айытпышаан, Чук айтырган.

— Адыг-биле бактажыпкан кижи-дир мен ийин. Ол чара дырбап кагды – деп, таңныыл хөөн чок харыылааш, щи куткан аар сакпыңны стол кырынга салыпкан.

— Дыңнадың бе, Гек? — деп, Чук таңныыл үне бээр аразында чугаалаан. – Адыг-биле содаалажыпкан болгаш ол хорадап тур болгай аан.

Гек бүгү чүвени боду дыңнаан. Ынчалза-даа кандыг-даа кижи, адыгның боду-бнле бактажып, содаалажып-даа турар кижи, авазын хомудадыр болза, ол ооң-биле эптежип шыдавас.

* * *

Эртенинде чер чаа чырып орда, шоодайын, боозун алгаш, ыдын эдерткеш, хаагын кеткеш, таңныыл арга иштинче кирип чоруй барган. Аалды иешкилер ээлээр апарган. Суглаарда үжелээ чорупканнар. Дөң артында хая аразындан кара суг үнүп чыткан. Ол суг, хөнекте шай дег, бусталып турган, кажан Чук олче салаазын суптарга, сооктуң бодундан безин соок болган.

Оон ыяш дажыглааннар. Орус печканы авазы одап билбес болган, ынчангаш ыяш дыка үр кыппайн чыткан. Кажан от өөскүй бээрге, чалымы дыка изиг болган, дужунда соңгада кылын хыраа безин дыка дүрген эрий берген. Ол соңгадан саасканнар ушкулаан ыяштыг оймак, Көк-Дагларның туругларлыг бажы көстүп келген.

Авазы дагаа союп билир, а койгун кежи союп көрбээн, ынчангаш ол койгун-биле дыка-ла үр үрелдежип келген, өске кижи болза ол үениң дургузунда буганы-даа, инекти-даа союп кааптып болур турган ыйнаан.

Кеш сояр ажыл Гектиң сеткилинге таарзынмаан, Чук харын дыка кызып дузалашкан, ооң шаңналы кылдыр койгуннуң чиик, дүккүр кудуруун алган, ону печка кырындан октап бадырарга безин, парашют ышкаш таваар ужугуп бадар.

Дүштеки чем соонда, үжелээ селгүүстеп чорупканнар. Селгүүстээрде боо ап аарын, оода ооң огун кагбазын Чук авазындан дилээн. Ынчалза-даа иези боо албаан. Оон туржук авазы боону бедик черде илбекке аскаш, сандай кырынга туруп алгаш, эң үстүкү полкаже октарны суп киирипкен. Бир эвес Чук полкадан оода чаңгыс ок уштуп аар деп оралдажыр болза, өршээл манавазын ол сагындырган.

Чуктуң арны кызып, өскээр кончуг дүрген кылаштап чорупкан, чүге дээрге ол бир окту дем-не кармактапкан турган.

Кайгамчык-ла селгүүстээшкин болган! Олар чиңге кокпалап, суг бажынче дистиништир чорупканнар. Соок, ак-көк дээр оларның кырынга чырып турган. Көк-Дагларның сүүр баштыг чалымнары, тоолда шивээлер, суургалар ышкаш, дээрже дүндүүштелип турган. Сонуургак саасканнарның чылчырааш үнү соок шыпшыңны үрээн. Пөштерниң сырый будуктарының аразы-биле чүгүрүк куу дииңнер шывыраңнадыр халышкан. Кижи билбес аңнарның, куштарның истери ыяштар адаанда чымчак харда таңмаланып чыдып калган. Тайгада бир-ле чүве човууртап, дагжап, буступ эгелээн. Ыяш бажында дошталы берген хар будуктарны сый шаппышаан, черже төктүп баткан хире.

Мурнунда Гек Москвага чурттап тургаш, бүгү чер Москвадан, ооң кудумчуларындан, бажыңнарындан,. трамвайларыңдан болгаш автобустардан тургустунган деп бодап чораан. А ам бүгү чер шыргай аргадан тургустунган ышкаш сагындырган.

Черле ынчаш Гектиң кырынга хүн дээп турар болза, бүгү черниң кырында чаъс-даа, булут-даа чок деп ол бодап чораан.

Бир эвес ол хөглеп турар болза, чырык чер кырында бүгү кижилер өөрүшкүлүг болгаш хөглеп турар ышкаш сагындырар турган.

* * *

…Ийи хүн эрткен, үшкү хүн үнүп келген, арга кирген таңныыл ам-даа ээп келбээн. Бичии, хар-биле шыптынган бажыңчыгаштың чурттакчылары дүвүреп эгелээн.

Ылаңгыя кежээ дүне дыка коргунчуг апарган. Олар даштыкы, иштики эжиктерни ыяк хаггаш, чырыкты аң-мең эскерип кааптар ийне дээш, соңгаларны пөс-биле так кылдыр хаап аарлар, херек кырында харын ажыдып аар чүве-дир ийин, аң-мең кижи ышкаш эвес, оттан коргар болгай. Печка хоолайының аксынга хат хииледир дагжаар, а кажан шуурган доңган харны ханаже болгаш соңгаже шывадаарга, бир-ле чүве иткиленип, дырбактанып турган ышкаш.

Олар удууру-биле печка кырынче үне бээрлер, аңаа авазы янзы-бүрү төөгүлерни, тоолдарны дыка үр чугаалап бээр. Оон удумзурай бергеннер.

— Чук – деп, Гек айтырган. – Янзы-бүрү тоолдарга болгаш төөгүлерге чүге илбилиг кижилер турар чүвел? А бир эвес олар шынап-ла херек кырында бар болза кандыгыл?

— Четкерлер болгаш азалар база бар болзун деп бе?— деп, Чук айтырган.

— Чок-чок!—деп, Гек хомудавышаан, удурланган.— Азаларның херээ чок. Оларның ажыы чүү боор. А бис илбичи кижини ачавыска ужуп четкеш, мында чедип келдивис деп чугаалаары-биле айбылаай эртик бис.

— Ол чүнүң кырынга олуруп алгаш ужударыл?

— Чүнүң кырынга… Хол-будун чайып-даа чорааш, ужуп чоруй баргай. Илбичи боду билир-дир ийин.

— Ам хол харбаңнадырга, соок-тур ийин — деп, Чук чугаалаан.— Мээң хол-хаптарымның чылыын көр даан, ол хирезцнде ыяш эккел чорумда салаам баштары доңа берди.

— Шынап-ла, илбичи турган болза, эки-ле аа, Чук?

— Та – деп, Гек чигзинген. – Бажың чанында подвалга, Мишка Крюков-биле бир-ле дойтук кижи чурттап турганын сактыр сен бе? Ол бирде дээрбектей быжырып каан далган садып турар, бирде кадайлар, кырганнар аңаа келгеш, аас-кежиктиг болур азы болбазын төлгеледип ап турган ышкажыгай.

— Ол эки төлгелээр турган бе, ынчаш?

— Билбес мен. Бир-ле катап шагдаалар келгеш, ону аппарганын, ооң бажыңындан өске улустуң эт-севин тып алганын билир мен.

— Ол илбичи эвес, оор кижи ышкажыл. Ындыг бе?

— Ындыг харын – деп, Чук чөпшээрешкен. – Шупту-ла илбичилер оорлар болур деп бодап тур мен. Бодап көр даан, кандыг-даа черже эскет чок кире бээр болганда, аңаа ажылдаан херээ бар бе? Херек чүвени алгаш, ыңай болур сен… Уду, Гек, сээң-биле оон ыңай чугаалашпас мен.

— Чүге?

— Чүге дээрге, үен-даян чүве чулчуруур-дур сен, оорну дүне дүжей бергеш, тепкиленип, шашкыланып чыдып бээр болгай сен. Дүүн мээң иштим орта шанчарыңга, меңээ эки болган деп бодаар сен бе? Каям, сээң иштиңче мен база үстүрүп көрейн…

* * *

Дөрт хонганының эртенинде, авазы боду ыяш чарар ужурга таварышкан. Койгун эъдин шагда-ла дөгере чип алганнар, сөөктерин безин саасканнар дажыглап аппарган. Дүштеки чемге олар үс, согуна холаан кадык хайындырып турганнар. Хлеб төнүп бар чыткан, ынчалза-даа авазы далган тып алгаш, боова хаарыпкан.

Ыпдыг чем чиген соонда, Гек муңгаргай апарган, а авазы ооң эъди изий берген деп бодаан.

Авазы ону бажыңга чааскаандырзын арттырып кааш, Чукту хепкергеш, кочалдарын, чадаг-шанакты алгаш, Чук-биле иелээ үне бергеннер. Олар суглавышаан, оймак черден эртен от кыпсыр будуктар болгаш агбаннар чыып алыр дээш чорупканнар.

Гек чааскаан арткан. Ол үр-ле манаан. Чалгаарай бергеш, чүнү-ле канчаар чоор деп боданып эгелээн.

* * *

… А авазы биле Чук саадай бергеннер. Дедир чоруп орда шанак чайылгаш, суглуг кочалдары аңдарлы берген, катап суглаар ужурга таварышканнар. Оон орук ортузу чедип алганда, Чук хол-хаптарын уттуп каапкан болган, база катап эггеннер. Ону дилеп турда караңгылай берген.

Олар чедип келирге, Гек бажыңда чок болган. Баштай Гек печка кырында, хой кештериниң аразынче чашты берген деп бодааннар. Ол ында чок болган. Чук кажарзымаар хүлүмзүрбүшаан, Гекти печка адаанче кире берген деп сымыранган.

Авазы хорадай бергеш, Гекти оон үнүп кел деп дужааган. Гек харыылаваан.

Ынчан Чук узун ыяш тудуп алгаш, суугу адаан чушкуп эгелээн. Ында база Гек чок болган. Авазы дүвүреп эгелээн. Эжик аксында кадагда Гектиң тону-даа, бөргү-даа чок болган.

Авазы дашкаар үнгеш, бажыңны долгандыр көрген. Эжцк аксында өрээлди-даа чырыткан, ыяш шыгжаар караңгы черже-даа бакылаан… Ол Гекти кыйгырган, кончаан, чөптээн, ынчалза-даа кым-даа харыылаваан. А чер дыка дүрген караңгылап орган.

Ынчан авазы бажыңче кире халааш, ханада боону дүжүргеш, октарны белеткээш, фонарьны туткаш, шимчевейн олур деп Чукче алгыргаш, дашкаар үне халый берген.

Дөрт хүн дургузунда ол чоок-кавызын эңдере изеп каапкан. Гекти кайыын дилээрин авазы билбээн, ынчалза-даа Гек чааскаан арга ишти кирбес, коргар деп чүвени биле тура-ла, орукче маңнапкан.

Орукта кым-даа чок болган.

Ол боозун октааш, дааштапкан. Кезек дыңнаалааш, база бир аткан, оон база катап.

Хенертен мырыңай чанында боо даажы аңаа харыылаан. Бир-ле кижи дузалажыры-биле кел чыдары ол. Олче уткуштур маңнаптар бодаан, ынчалза-даа кидис идиктери хөртүкче хөмдүне берген. Фонарь харже киргеш, шили бусту бергеш, оон өжүп калган.

Таңныыл бажыңының казапчазындан Чуктуң кыпсынчыг үнү дыңналган. Боо атканын дыңнааш, Гекти чиген бөрүлер авазынче халдааны ол-дур деп, Чук бодай тыртып каан.

Авазы фонарьны октапкаш, эгииштевишаан, бажыңче маңнапкан. Ол чанагаш Чукту бажыңче киир идипкеш, боозун азыгже шывадапкаш, аажок соок сугну хымыш-биле ускаш, пактай каапкан.

Казапча кырында дааш дыңналган. Эжик ажыттына берген. Баштай ыт кире халаан, ооң соондан бүткүр боду хыраа апарган таңныыл кирип келген.

— Чүү болу берди? Чүге бооладыңар?— деп мендилешпейн-даа, тонун-даа ужулбайн айтырган.

• Оол чиде берди – дээш, авазының карактарындан борбак-борбак карак чаштары төктүп-ле турган. Ол оон өске чүнү-даа чугаалап чадап каан.

— Сокса, ыглава! – деп, таңныыл алгырган. – Кажан чиде берди? Үрде бе? Тур, Хартыга! — деп ыдынче алгырган. – Чугаалап көрүңер азы дедир чоруптайн!

— Бир шак бурунгаар – деп, авазы харыылаан.— Суглап чордувус. Чедип кээривиске, чогул. Кеттинип алгаш, бир-ле черже чорупкан.

— Бир шак иштинде ол ыравас, хептиг, кидис идиктиг доңмас-даа… Бээр кел, Хартыга! Ма, чытта!

Таңныыл хеп аскызындан Гектиң бөрт кырындан кедип чораан башлыгын дүжүргеш, база ооң галошаларын ыттың думчуунга үстүрген.

Ол идик-хепти ыт кичээнгейлиг чыттааш, угаанныг карактары-биле ээзинче көрген.

— Мээң соом-биле – дээш, эжикти ажытпышаан, таңныыл кыйгырган. – Бар, диле, Хартыга!

Ыт думчуун борбаңнатса-даа, буттарын олуй-солуй басса-даа, турган черинден шимчевээн.

— Ол чүге самнап турарың ол? – деп, таңныыл хорадааш, Гектиң башлыгын, галошаларын база катап ыттың думчуунга чедирип чыттаткаш, мончарындан тыртыпкан.

Ынчалза-даа Хартыга таңныылдың соондан барбаан, долганып-долганып дөрде булуңче кылаштапкан.

Ол ында улуг ыяш аптара чанынга доктаагаш, ооң аксын селбер холу-биле дырбааш, үш катап ыыткыр, чаңгыс катап оожум ээрген.

Ынчан таңныыл аңгадай берген турган аваже боозун сунупкаш, аптарага четкеш, ону ажыдыпкан.

Аптара иштинде янзы-бүрү бок-сак пөстүң, хой кежиниң, шоодайларның аразында Гек негейин шуглангаш, бөргүн сыртангаш, дүш чок удуп чыткан.

Ону оон үндүр тырткаш, оттуруптарга, чүге ындыг шимээнниин, ыыткыр хөглээшкинниң ужурун билбейн, ол чүгле карактарын чнвеңнедип турган. Авазы ону ошкавышаан, ыглап турган. Чук ооң холдарындан, буттарындан тырткылавышаан, өрү шурап, алгырган:

— Экис-экис.! Токус-токус!..

Хартыга деп семдер ыттың думчуун Чук ошкаптарга, бижииргеп хая көрүнген, ол база чүнүң-даа ужурун билбейн, куу кудуруун чайып, стол кырында чыткан хлеб картынче салдынмайн көрген.

Авазы биле Чук суглап чоруй баарга, Гек чалгаарааш, башгактаныр бодаан. Ол негейин, бөргүн алгаш, аптараже кире берген. Олар чедип келгеш, дилеп эгелээрге, коргунчуг кылдыр улуур бодаан. Авазы биле Чук үр болу бээрге, ол манап чыткаш, боду-даа билбейн, удуй берген.

Таңныыл хенертен тургаш, стол кырынга аар дүлгүүр биле уушталып калган ак-көк чагаа хавы салып каан.

— Бо-дур — деп, ол чугаалаан. – Ап алыңар. Өрээл болгаш кладовка дүлгүүрлери, Серёгин начальниктиң чагаазы-дыр. Ол дөрт хонгаш, таптыг-ла Чаа чыл бүдүүзүнде өөрү-биле маңаа чедип келир.

Ол чүве ыыттавас, дүгдүнчек ирейниң чидип чораан чылдагааны ол ышкажыл! Аңнаарым ол дээш, херек кырында ыракта Алкараш кашпалынга хаактыг чедип чораан.

Чагааны часпайн-даа, авазы тургаш, өөрүп четтиргенин илередип, ашактың эктинге холдарын салган. Ол чүнү-даа харыылавайн, аптарага чыткан дары төккен дээш Гекке, фонарь шили бускан дээш оолдарның иезинге хыйланып эгелээн. Ол дыка үр хыйланып келген, ынчалза-даа чымчак сеткилдиг ирейден ам кым-даа кортпаан. Ол кежээни өттүр авазы Гектиң чанындан ыраваан, бичии чүве болурга-ла, база катап чиде бээр ийне дээн ышкаш, ооң холдарындан сегирип алыр турган. Гектиң дугайында авазының сагыш човап турарынга Чуктуң сеткили хомудап, мен база аптара иштинче кире берген боорумгай деп бодап орган.

* * *

Ам чурттаары хөглүг апарган… Даартазында эртен ачазының чурттап турары өрээлин таңныыл ажыдып берген. Ол печканы изидир одааш, иешкилерниң чүү-хөөзүн эккелген. Өрээл улуг-даа, чырык-даа болза, бүгү чүве аай-баш чок болган.

Авазы дораан-на какганып, арыгланып кирипкен. Хүнзедир ол эде салдынып, сивирип, чуп, аштап келген.

Кежээликтей таңныыл бир куспак ыяш эккелгеш, бажың иштиниң арыг-силиин дыка-ла кайгап турган, ол эжик аксындан ырадыр безин эртпээн.

А Хартыга деп ыт гоовайн кирип келген. Ол чаа-ла чуп каан шалалап кылаштааш, Гекке чедип кээп, аңаа соок думчуун үстүрген. Сени тыпканым дээш, мени чемгерер ужурлуг сен диген-даа ышкаш.

Авазы экииргээш, Харгыгага колбаса кескиндизи октап берген. «Бир эвес тайгага колбаса-биле ыт чемгерер чүве болза, саасканнар каттыржыр ыйнаан» — деп, таңныыл хыйланып эгелээн.

Авазы аңаа база чартык колбаса кезип берген. Ол четтиргенин илереткеш, бир-ле чүвеге ам-даа магадап, бажын чайып, үнүп чоруй барган.

* * *

Эртенинде Чаа чылга уткуштур ёлка тургузар деп шиитпирлээннер. Ойнаарактарны чүден кылбааннар дээр! Эрги журналдарның өңнүг чуруктарын кезип алганнар. Пөс кескиндилеринден болгаш хөвеңден аңнар аймаа, ойнаар-кыстар даарап алганнар. Ачазының хааржаанга чыткан папирос саазынындан аажок чараш чечек кылып алганнар.

Таңныыл чеже-даа дүгдүнчек, чүве ыыттавас болза, ыяш эккеп чорааш, эжик аксынга дыка үр тургулаар, оларның чаа-чаа кылымалдарын аажок сонуургап турган. Оон база шыдашпайн барган. Ол шай ораап чорааны мөңгүн саазынны, сапык даарап тургаш, хереглеп турганы лааны эккелген.

Ол шуут кайгамчык болган! Ойнаарактар фабриказы лаа заводунче шилчий берген. Чаа кылдынган лаалар ыргак-дагыр, үндүрүк-киирик болган. Ынчалза-даа олар дыка чырык кыпканнар, садыг лааларындан бичии-даа дудаваан.

Ам чүгле ёлка херек апарган. Авазы таңныылдан балды дилээн, ол чүнү-даа ыыттавайн хаактарын кеткеш, аргаже кирип чоруй барган. Чартык шак болганда, ол ээп келген.

Ажырбас оң! Ойнаарактар кайгамчык чараш эвес болза-даа, пөс кескиндилеринден даараан койгуннар моортайларга дөмей болза-даа, ойнаарактар чаңгыс хепке кудуп каан дег дорт думчуктуг, достак карактыг болза-даа, мөңгүн саазын-биле орааган шиви чочагайы чиңге, бустуучал шилчигештер ышкаш эвес-даа болза, ындыг ёлка Москвада кымда-даа чок. Ол дээрге тайганың ёзулуг каас даңгыназы, узун, сырый будуктары беш-адырлар дег, чүк- чүкче хөндүрлүп чоруй барган кайгамчык ёлка болган.

* * *

Дөрт хонук эскет чок эрте берген. Чаа чылдың бүдүүзү чедип келген. Чук биле Гекти сыр даң бажындан эгелеп, казанакче киир сывыртаар арга чок болган. Думчуктары көгертир доңза-даа, олар ачазын болгаш ооң өөрүн даштыгаа манап туруп бергеннер, сактырга олар арга иштинден ам дораан үнүп-даа кээр ышкаш.

Чунар-бажың одап турган таңныыл хей черге соокка донуп турбазын, геологтар бөлүү чүгле дүъште келирин оларга каш-даа катап чугаалаан.

Шынап-ла ындыг болган. Олар дүштеки чем чиир дээш столга олуруп алыры билек-ле, таңныыл соңга сокгаан. Шал-бул кеттингеш, үжелээ дашкаар казапча кырынче үнүп келгеннер.

— Ам көрүңер – деп, таңныыл оларга чугаалаан. – Оң талазында дөө ол чалым турар дагның ийленчек черинден олар көстүп келир, оон база катап арыг иштинче ажьггталы бээр, оон чартык шак эрткенде, маңаа кирип кээр.

Ол ёзугаар-ла болган. Арт ындындан шанактар сөөрткен ыттар көстүп келген, дүрген маңнаар хаакчылар оларның соо-биле шывараңнашканнар. Тергиин улуг дагга деңнээрге, оларның холдары, буттары, баштары көстүп-даа турза, дыка бичии ышкаш кылдыр көстүр болганнар.

Олар тас черлеп кезек маңнашкан соонда, арга иштинче кире бергеннер.

Чартык шак эрткенде, ыт ээргени, шимээн, кыжырааш дааш, алгы-кышкы дыңналган.

Бажыңче чоокшулап келгенин билип каан ытгар арга иштинден аажок дүрген үне халчып келгеннер. Тос хаакчы олардан чыда калбайн, бо үне маңнажып келгеннер. Казапча кырында турган аваны, Чукту болгаш Гекти олар көргеш, хаактарының даянгыыштарын маңнажып ора-ла көдүргеш, «ура» дижип алгырышканнар.

Ынчан Гек дөстүнмейн баргаш, ол кидис идиктери-биле харны успушаан, кымдан-даа артыкка «ура» деп алгырып, эң мурнунда чүгүрүп орган узун сынныг, чүлүттүнмээн салы узап өзе берген кижиже уткуштур чүгүрүпкен.

* * *

… Хүндүс олар аштанып, чүлүттүнүп, чунуп алганнар. Кежээ ёлка болган, шупту Чаа чылды бир демниг уткааннар.

Кажан столга аъш-чем делгеттине бергенде, лампаны өжүргеш, лаа кыпсып алганнар. Чук биле Гектен өске бичии улус чок, шупту улуг кижилер болганындан, кым-даа чүнү канчаарын билбээн.

Харын-даа бир кижиде баян бар болганы эки болган, ол хөглүг танцы ойнап берген. Ынчан шупту тура халышканнар, кижи-ле бүрүзү танцылаксаан. Шупту дыка эки танцылаан, ылаңгыя оолдарның авазын чалап алганда, кайгамчык эки танцылап турганнар.

А ачазы танцылап билбес. Ол дыка күштүг, чымчак сеткилдиг кижи, кажан ол танцылавайн безин шала кырынга кылаштаарга, шкафта сава дагжай бээр.

Ол Чук биле Гекти дөңмектериниң кырынга олуртуп алган, олар шупту улуска ыыткыр кылдыр адыш часкап органнар.

Оон танцы доосту берген, улус Гекти ырлап бер деп дилээннер. Гек үнээргетпээн. Ол эки ырлаарын боду билир болгаш аңаа дыка чоргаарланыр.

Баянист үдеп бээрге, ол ырлап берген. Кандыг ыры күүсеткенин сагынмайн-дыр мен. Чүгле ол тергиин эки ыр болганын утпаан мен, шупту шимээн чок апарган ону дыңнап орган чүве. Кажан Гек тыныш алыр дээш доктаай бээрге, лааларның дызылаан даажы, даштын хаттың улааны дыңналып турган.

Кажан Гек ырлап доозуптарга, шупту шимээргешпишаан, алгырышпышаан, Гекти холга көдүргеш, өрү октап эгелээннер. Хөөрээн улус Гекти ыяш дээвиирге үстүрүптер ирги бе деп сезингеш, авазы оглун улустан дораан адырып алган.

— Ам олуруптуңар – деп, шагынче көрбүшаан, ачазы чугаалаан. — Эң кол чүве ам эгелээр эвеспе.

Ол тургаш, радиоприёмникти ажыдыпкан. Шупту ыыт чок олурупканнар. Баштай шимээн чок турган. Оон дааш, шимээн, медээлер дыңналган. Бир-ле чүве ток дээн, шыылаан дааш дыңналган соонда тааланчыг аялга дыңналган.

Улуг-даа, бичии-даа коңгалар мынчаар эткен: Кыңгыр-кыңгыр, коңгур-коңгур! Кыңгыр-кыңгыр, коңгур-коңгур!

Чук биле Гек бот-боттарынче көрүшкеннер. Ол чүү дээрзин олар танып кааннар. Ол дээрге ыракта Москвада, кызыл сылдыстың баарында, Спасск дуганында Кремльдиң алдын шактары-дыр.

Чаа чыл бүдүүзүнде ол медээни хоорайда-даа, дагларда-даа, ховуда-даа, тайгада-даа, ак-көк далайда-даа кижилер дыңнап олурганнар…Дайзыннарга удур от ажыдары-биле Ворошиловтуң дужаалын манап турган бронепоездиниң бодамчалыг командири ол медээни база дыңнап турган чадавас.

…Ынчан шупту улус тургаш, Чаа чыл-биле бот-боттарынга изиг байырны чедиришкеш, шуптузунга аас-кежиин күзешкен.

Аас-кежии деп чүл дээрзин кижи бүрүзү аңгы-аңгы билип турган. Шынчы чурттаар, хөй ажылдаар болгаш Совет чурт деп адаары улуг болгаш аас-кежиктиг черге изиг ынакшыыр база ону камгалаар херек дээрзин олар шупту билип-даа, бодап-даа турганнар.

1939 чыл.