Арыгда ыш

Долгандыр шыргай арыг үнген, улуг, чаа заводка мээң авам өөренмишаан, ажылдап турган. Бистиң чанывыста бажыңның он алды дугаарлыг квартиразынга бир бичии уруг чурттап турган, ону Феня дээр.

Ооң ачазы мурнунда одакчы кижи турган, завод чанында курстарга өөренип тургаш, ол ужудукчу апарган.

Бир-ле катап Феня бажың чанынга, өрү дээрже көрүп кайгаттынып турда, кымның-даа танывазы оор оолчугаш келгеш, ооң холунда конфетазын ушта соп аппарган.

Ол үеде мен ыяш шыгжаар сарай серизиниң кырынга олуруп алгаш, барыын чүкче, Кальва хемниң ындынче, кургаг торфтуг тулаага бурунгу хүн өрттенип эгелээн арганы кайгап орган мен.

Та хүн эмин эрттир чырык турган чүве бе, та өрт өжүп калган чүве бе, хып турар от көрбээн мен, чүгле суурже шагда-ла кирип келген, улустуң удуурунга шаптык болган чыт үндүрүп турар ак-көк ышчыгашды эскердим.

Феняның хомудаан үнүн дыңнааш, сери кырындан каарган дег дүже халый бергеш, оор оолдуң артындан барып сегирип алдым.

Ол баштай кортканындан алгырып эгелээн. Оон аксынче супканы конфетазың дүкпүрүпкеш, шенээ-биле мээң хөрээм орта үстүргеш, өскээр маңнап чоруп каан.

Феняны алгырба дээш, черден ол конфетаны ап чиирин шыңгыызы-биле хоруп каан мен. Бир эвес кижи бүрүзүнүң соруп каан конфетазын шупту улус чиир чүве болза, ажыы черле эвээш болгу дег.

Ынчалза-даа чемни анаа октавас дээш, бора өңнүг бичии Брутик деп ытты көгүдүп тургаш тудуп алгаш, ону ооң аксынче суп бердивис. Ол баштай сыыңайнып, ушта чүткүп турган чүве. Аксынга чээрген азы даш суп турган деп бодааны ол боор. Кажан чогум чүнү чип турарын билип кааш, сиригейнип, ол-бо шурагылап, ам-даа бээрин дилеп, бистиң бут- тарывыстан халбактанып турган.

— Ам база бирээни авамдан дилеп ап болур ийик мен – деп, Феня боданмышаан, чугаалады. –Ынчалза-даа ол бөгүн кылыктанып тур, бербес болгай аан.

— Бээр ужурлуг – деп чугааладым. – Кады бараал. Чүү болганын чугаалап бээр мен, сени кээргей бээр чадавас.

Холдарывыстан четтинчип алгаш, он алдыгы квартира бар корпусче чоруптувус. Суг дамчыыр хоолай кылыр улустуң казып каан оңгарын кежир көвүрүглей салган манзаны кырлап бар чорааш, Феняның моюндуруундан тудуп алгаш чораан мен, чүге дээрге ол чүгле дөрт азы беш харлыг, а мээңии — шагда-ла он бир ажа берген турган.

Эң-не үстүкү каътче үнүп келгеш, кажар Брутиктиң бистиң соовустан чадалап халбактанып үнүп кел чыдарын көрүп кагдывыс.

* * *

Квартира эжии ажык болган, кирип кээривиске-ле, Фепяның авазы уруунче уткуштур халып келди. Ол ыглап турган болду. Ол холунда ак-көк моюн-ораар биле кештен даараан сумка тудуп алган.

— Аа богда, күжүр төлүмнү! – деп, Феняның холундан сегирип албышаан, ол алгырды. – Чүү чүвеге мынчаар былгажып, хирленип алганың ол? Шимчевейн олуруп көрем, күжүр төлүм! Чадажып турда, оода сени-даа аарай!

Ол бүгү сөстерни Феняның авазы дыка дүрген чугаалап турган. Ол бирде чоттуңар аржыылдың ужун сегирип аар, бирде Феняның хирлиг баартыын уштуп берип, бирде карактарының чажын шалыпкыны-биле аштаар-даа. Ооң бир-ле черже далажып турары илдең.

— Эки оол-дур сен – деп, ол меңээ чугаалады. – Мээң уруумну чаптаар ышкажыл сен. Соңгадан көрдүм. Феня-биле кады квартирага бир шак хире-ле артып каап көрем. Мээң шуут чайым чогул. Кажан-бир сеңээ база буянныг үүлени кылыр мен.

Ол холдарын мээң эгиннеримге салгаш, ыглап турган карактарын шириин болгаш негелделиг көрдү.

Мээң чогум чайым чок турган, авамның майыктааштарын алыры-биле идик даараныкчызынга баар турган мен, ынчалза-даа ынавайн барып шыдаваан мен, ындыг бичии чүвени дүвүрээзинниг, чүткүлдүг дилеп турар болганда — анаа эвес-тир. Бир-ле чүве болган чадавас.

— Ындыг-дыр, авай! – деп, өл арнын адыжы-биле чотпушаан, Феня чугаалады. – Ол дээш биске бир-ле амданныг чүведен берип көрем, оон башка чалгааранчыг апаар.

— Бодуңар ап алыр силер – дээш, Феняның авазы стол кырынче кошкан дүлгүүрлер октапкаш, Феняны аажок дүрген куспактай тыртып кааш, үнүп чоруй барган.

— Чем шкавының дүлгүүрлерин шуптузун каапты. Кайгамчык-тыр оо! – деп алгырбышаан, Феня дүлгүүрлерни сегирип алды.

— Чүү кайгамчык чүвел? – деп элдепсиндим. – Бистер оорлар-даа, дээрбечилер-даа эвес, аал улузу ышкажыл бис.

— Дээрбечилер эвес бис – деп, Феня чөпшээрешти. – Ынчалза-даа шкаф үжеп тургаш, бир-ле чүвени бузуп кааптар кижи боор мен. Чоокта чаа безин варенье төгүлгеш, шала кырынче ага берген болгай.

Бир-бпр конфета база бир-бир пряник ап алдывыс. Брутикке кургаг баранка октап бергеш, ооң думчуунга ары чигири чаап кагдывыс.

* * *

Ажык соңгага чеде бердивис.

Аа богда! Бажың эвес, улуг туруг-дур ийин моң.

Бедик чалым кырындан харап тургаy чүве-биле дөмей, ногаан шынаалар, узун хөөлбек, дагыр чоога, ооң ындынга кыжын бир ажылчын бөрү өлүрүп каан — шупту моон көстүп турар. Долгандыр арга-арыг.

— Фенька, тур, ынаар барба! – деп, ону соңга баарындан дүжүрбүшаан, алгырдым. Хүнден караамны адыжым-биле дуглавышаан, соңгаже көрдүм.

Чүү болу берди? Бо соңга Кальва хемче болгаш ышrа бүргеткен торфтуг тулааже чиге көрүнмээн чүве болгай. Ынчалза-даа үш километр хире черде арыг иштинден кара-көк ыш үнүп тур.

Өрттүң олче кажан, канчап дамчый бергенин черле билбээн мен.

Хая көрүндүм. Феняның октапкан прянигин Брутик шала кырында харамдыгып хемирип чыдыр. А Феня боду булуңда туруп алган, менче чидидир көрүп алган тур.

— Тенек кижи-дир сен – деп, ол чугаадады. – Сени мээң-биле ойназын дээш авам арттырып каан болгай, а сен мени Фенька дивишаан, соңгадан дүжүр октап турар-дыр сен. Ындыг болза? бистиң бажыңывыстан үнүп чор.

— Фенечка! – деп ону кыйгырдым. – Бээр кел, бистиң адаавыста чүү бооп турарын көр дааy.

* * *

Адаанда чүү бооп турган деп?

Кудумчу-биле аъттыг ийи кижи чарыштырып эртти.

Дөртен хире кижиден тургустунган отряд хүүректер тудуп алгаш, Кировка тураскаалдың чаны-биле төгерик Первомайск шөлү-биле аажок дүрген кылаштажып эрттилер.

Заводтуң улуг эжиктери ажыттынган соонда, долдур улус олуртуп алган беш чүък машиналары үнүп келгеш, чадаг улусту эрте халытпышаан, школа чанында ээр черлеп ажытталы берди.

Куду, кудумчуда, бөлүк оолдар аай-дедир чүгүржүп турлар. Чүү болганын оларның билип алганы чугаажок. А мен бичии уруг хайгаарап орар ышкажым чүл. Хомуданчыг-ла-дыр!

Кажан өрт медээзи дыңналы бээрге, дөстүнмейн барган мен.

— Фенечка! — деп диледим. – Чааскаан олур шүве, бичии када дашкаар үнгеш келийн.

— Хоржок — деп, Феня ойталады. – Ам коргар-дыр мен. Ол медээни дыңнап тур сен бе?

— Медээлеп-ле тургай, чоор сен! Хоолай ышкажыл, бөрү эвес, сени чиптер чүве бе? Ындыг-дыр че, ыглава. Дашкаар кады үне берээл. Аңаа бичии када тургаш, дораан дедир кирип кээр бис.

— А эжикти канчаар бис? – деп, Феня кажарлап айтырды. – Авам эжик дүлгүүрүн аппарган-дыр. Эжикти хааптарывыска, шооча хагдына бээр болгай, оон канчаар бис? Чок, Володька, маңаа олурганың-на дээре боор.

Олурар хөңнүм чок болган. Бичии болгаш-ла, соңга караанга барып, Феняга кылыктанып турган мен.

— Сени чүге кадарар ужурлуг кижи мен? Инек сен бе, аът сен бе? Аваңны чааскаан манап ап шыдавас сен бе? Өске уруглар чүге чааскаан манаар чүвел? Бир-ле пөс кескиндизинден ойнаар-кыс даарап алыр болгай: «өпей-өпей, уду сарыым!..». Пөс херек чок болза, кудуруктуг, мыйыстыг чаандан чуруп олур даан.

— Шыдавас мен — деп, Феня удурланды. – Бир эвес чааскаан артып каар бодзумза, кранны ажыткаш, хаарын уттуптар мен. Азы стол кырынче будук төптерим чадавас. Бир катап суугу кырындан сакпың база кээп дүшкен. Шоочага кадаг база тактагалдайланып калган таварылга бар. Авам чедип келгеш, дүлгүүрүн тыртып-ла, тыртып-ла турган, эжик ажыттынмас. Оон бир акыйны кый деп келген, ол шоочаны үрепкен болбазыкпе. Чок – дээш, Феня тыныш алды. – Чааскаан артып каарымга дыка берге болур.

— Күжүрнү сени-даа! – деп шыжыктым. – Кран ажыдар, будук төгер, шоочаже кадаг сугар кылдыр сени кым албадаар чүве? Мен-не сээң аваң болзумза, хендирден алгаш, сени сө шааптар ийик мен.

— Сө шаап болбас! – дээш, өөрүшкүлүг маңнапты, чүге дээрге авазы кирип келген.

* * *

Ол уруунче дүрген болгаш ылавылап көрдү. Кухняны, өрээлди база долгандыр көргүлээш, диван кырынче шагжок олурупту.

— Холдарың, арның чуп ал – деп, Феняга ол чугаалады. – Ам машина чедип кээр, аэродромда ачаңче баар бис.

Феня өөрээнинден алгырыпты. Брутиктиң будун базыпкаш, чоттунар аржыылды аскыдан апкаш, ону сөөртпүшаан, кухняже ыңай болган.

Мээң арным изиш дээн. Бистиң заводувустан он беш хире километр черде турар аэродромга чаңгыс-даа катап барып көрбээн мен.

Ужар чүүл хүнүнде хамык школачыларны чүък машиналарынга олуртуп алгаш, ынаар чедирип турда безин четпээн болгай мен, ооң мурнунда хүн дөрт аяк соок квас пактапкаш, челбине берген мен, шуут дүлейлеп кал чазып, изиг грелка-биле үш хонук дургузунда чиңнеп келген мен.

Мен чараамны ажырыпкаш, Феняның авазындан оожум айтырдым:

— Феня-биле аэродромга үр болур силер бе?

— Чок! Баргаш-ла дораан дедир ээптер бис.

Хаваам безин деридип келген, меңээ буянныг чүве кылыр деп даңгыраан сактып келгеш, диттигиптим.

— Мени база эдертип ап көрүңерем.

Феняның авазы харыылавады, ол мээң айтырыымны дыңнаваан ышкаш болду. Ол көрүнчүктү бодунче чоокшулаткаш, пудралыг хөвең-биле ак арнын чаггаш, бир-ле чүве сымырангаш, менче көрнүп келди.

Мээң арын-шырайым муңгараан шинчилиг болганындан каттырынчыг апаржык бе, ол хүлүмзүрүй каапкаш, дорзукталы берген чүвүрүмнү өрү тырткаш, мынча диди:

— Ындыг-дыр че. Мээң уруумну чаптаарыңны билир мен. Бир эвес улузуң чөпшээрээр болза, чорувут.

— Ол мени чаптавас кижи – деп, арнын чотпушаан, Феня чугаалады. – Мени ол инек деп бак сөглеп, сө шавары чугула деп турду.

— Сен Феня, бодуң эгеледиң чоп – деп девидеп эгеледим. – Мен баштактанган болгай мен. Сеңээ үргүлчү болчур ышкажымгай.

— Ол шын чүве – деп, аржыыл-биле ылавылап чоттунмушаан, Феня бадыткады. – Ол меңээ кезээде болчур кижи. А Витька Крюков чүгле чаңгыс катап болушкан. Кижээ чаңгыс-даа болушпас хулиганнар база бар болдур ийин.

* * *

Бажыңымче халып ора, Витька Крюковка таваржы бердим. Үш ак гвардейжи кызыгаар үреп, бистиинче эртип келген-дир деп ол тын-даа албайн чугаалады. Бистиң улуг заводувус хуюкталып калзын дээш, олар арганы өрттедипкеннер-дир.

Дүвүрээзин! Квартираже халып кирип келдим. Ынчалза-даа мында дүвүрээзин-даа болбаан, бүгү- ле чүве тайбың, шөлээн болду.

Авам столда олурупкан, саазында шыйыглар кылып, циркуль-биле төгерик чүвелер чуруп олур.

— Авай! – деп девидевишаан, кый дидим. – Бажыңда сен бе?

— Оожум! – деп, ол харыылады. – Стол шимчетпе.

— Авай! Чүге олур сен? Ак гвардейжилер дугайында дыңнадың бе?

Авам шугум ап алгаш, узун чиңге шыйыг үндүрүптү.

— Мээң чайым чогул, Володька. Мен чокта-ла оларны тудуп аар. Сен сапык дааракчызынга баргаш, мээң майыктааштарымны эккелген болзуңза аа.

— Авай – деп чаннып эгеледим. – Майыктааштар дугайында бодаар харыым чогул. Феня, ооң авазы суг-биле кады аэродромче баргаш келийн бе? Чүгле баргаш, дораан дедир чедип кээр бис.

— Чок – деп, авам удурланды. – Ооң ажыы чүү боор.

— Авай – деп улам ыйыттым. – Иркутскиге чедир машинага мени олуртуп алыр деп ачам-биле дугуржуп турганыңарны сактып гур сен бе? Мен белеткенип алганымда, силерниң бир эжиңер чедип келчик чоп. Олурар чер чедишпес боорга, сен менден (авам шыйыгларындан чардыгып, менче көрүндү) хорадавайн артып каарын дилээн болгай сен. Ынчан хорадавайн-даа, чүве-даа ыыттавайн, артып калган ышкажымгай. Сактып келдиң бе?

— Ийе, ам сактып келдим.

— Феня-биле машинага олурайн бе?

— Бар че – дээш, авам хомудап немеди. – Кижи эвес, шулбус-тур сен ийин, Володька! Шылгалдага чедир үем бичии-даа чок, майыктааштар ап бодум кылаштаарым ол-дур ийин.

— Авай — деп, амыравышаан, чугааладым. – Хомудава… Чаа туфельдериңни, кызыл тонуңну кедип ал. Бичии мана, өзүп келгеш, торгу аржыыл белекке бээр мен, грузин кыстарга дөмей апаар сен.

— Че, че, бар — дээш, авам хүлүмзүрдү. – Кухнядан ийи котлетадан, булкадан ораап ал. Дүлгүүрнү база ап ал, кээриңге мен чок турар мен.

Дыка дүрген белеткенип алган мен. Солагай талакы карманымче алган чемим орааган саазынны, оң талазынче ак-коргулчундан кылган, ынчалза-даа хол боозунга дыка дөмей чепсээмни суккаш, чиик машина ам чаа чоокшулап орган бажың чанынга чедип келдим.

Удаваанда Феня чүгүрүп келди, а Брутик ооң соо-биле халып келген.

Бис чымчак хөм олуттарга аянныы кончуг олуруптувус, а бичии уруглар машинаны долгандыр маңнажып, биске адааргап турганнар.

— Адырам – деп, чолаачыже хыйыртап көрбүшаан, Феня сымыранды. – Брутикти ап алыр бис бе? Ооң халып, шурап, кудуруун чайып турганын көрбейн-дир сен бе.

— Аваң чүү дээр ирги?

— Ол ажырбас. Баштай ону эскербес-тир ийин, оон боттарывыс эскербээн бис дээр бис. Бээр кел, Брутик. Чедип кел даан, селбер мелегей!

Феня ыттың сиртинден алгаш, кабина иштинче киир сөөрткеш, булунга олурткаш, аржыылы-биле чажыра шуглап каан. Бичии-даа болза, ол кажар-ла уруг ийин: чоокшулап орган авазын көрүп кааш, кабина дээвииринде электрилиг фонарьны аажок топтап көре берди.

Машина херимден үнгеш, эггеш, ыыт-шимээнниг кудумчулап маңнап чорупкан. Хат күштелген, ыш чыды думчукту ажыңнады берген.

Оңгул-чиңгил черлерге машина өрү шурап чораан. Брутик аржыыл адаандан бажын уштуп келгеш, мотор даажын элдепсинип дыңнады.

Дүвүрээн тааннар дээрде киискип турлар. Кадарчылар хыйланмышаан, эдип-мөөрээн хойган инектерин кымчы даажы-биле чаңгыс черже бөлүп ап турганнар. Бир шиви чанында дужап каан аът тур, ол кулактарын сүүрертипкеш, агаарны чыт хаккан.

Мотоцикл мунган кижи бистиң чанывыс-биле халдып эртти. Ооң мунган хөлгезиниң дүргени дээрге, артыкы соңгаже көрүп четтикпейн турувуста-ла, ол бичии ары, харын-даа ымыраа ышкаш көстүр болган. Бис бедик ыяштарлыг арыг кыдыынга келдивис, боо туткан кызыл шеригжи орукту дуй турупкан.

— Оон ыңай чоруп болбас — деп, ол сагындырды. – Дедир ээптиңер.

— Болур-болур — деп, чолаачы харыылады. – Бо ужудуңчу Федосеевтиң кадайы-дыр.

— Ындыг-дыр — деп, кызыл шеригжи чөпшээрешти. – Бичии манаптыңар.

Ол начальникти кыйгырып, ийи удаа сыгырды.

Манап турар аравыста кызыл шеригжиге ийи кижи чедип келди. Олар аажок улуг ыттар чедип алган болдулар. Ол дээрге камгалал отрядының дилекчи ыттары — Салгын биле Ызырар деп овчаркалар болган.

Мен Брутикти көдүргеш, соңгага аппардым. Ындыг коргунчуг ыттарны көргеш, ол чүгле кудуруун ходуңнатты. Ынчалза-даа Салгын биле Ызырар олче бичии-даа сагыш салбаан. Винтовказы чок хол боолуг кижи чедип келди. Ужудукчу Федосеевтиң кадайы чоруп орар деп чүвени ол дыңнааш, холун бөргүнге үстүрүп ңзулааш, таңныылды эрттиривит деп холун чайды.

— Авай – деп, Феня айтырды. – Анаа чоруп оруңда, хоржок, чөпшээревес. А ужудукчу Федосеевтиң кадайы мен дээриңге — ажырбас бе? Федосеевтиң кадайы болуру эки аа?

— Ыыттава, мелегей – деп, авазы харыылаан. – Чулчуруп турар үен-даян чүвеңниң утказын бодуң безин билбес кижи-дир сен ийин.

* * *

Өл-шыксыг чыт кээп эгелээн.

Ыяштар аразында чырык черден суг барааны көстүп келген. Оң талавыста узун болгаш калбак Куйчук хөл чаптыла берген.

Бистиң мурнувуста кара кайгамчыктыг чүве көстүп келди: хат-даа хадып турар, ээн хөлдүң чалгыглары-биле ак-ак көвүктер шурашкан, а ооң ындыкы эриинде арга өрттенген, ооң чалбыыжы кайы ырактан чырыткыланып турар. Боже, оон бир километр ыракта черже, өрттүң чызыраан даажы хөл ажылдыр кээп турган. Чуктуг пөштүң будуктарын хөме албышаан, баштай дээрже дүндүүштелир, ооң дораан-на черге чаптыла бээр. Өрт черге узун шөйбек кылдыр дескинип, изиг дылы-биле хөлдүң суун чылгап турган. Өй-өйде ыяш кээп дүжер, ооң уржуундан кара ыш дээрже көдүрлү бээр, ону хат дораан-на тарадыр шааптар.

— Арганы дүне өрттедипкеннер – деп, чолаачы чугаалады. — Оларны ыттар дузазы-биле шагда-ла тудуп аар турган чүве, ынчалза өрт оларның изин будалдырып каапкан, ынчангаш Ызырарга дыка берге болган.

— Кым өрттедипкени ол? – деп, Феня сымыранып айтырды. – Өш-биле кыпсыпкан чүве бе?

— Дерзии кижилер – деп оожум харьгыладым. – Олар бүгү черни өрттедиптер бодааннар.

— Өрттедиптер бе, ынчаш?

— Шыдавас! Винтовка туткан бистиң улузувусту көрбедиң бе? Олар дораан тудуп аар деп бил.

— Оларны тудуп аар – деп, Феня чөпшээрешти. – Чүгле дүрген тудуп алза. Оон башка чурттаары коргунчуг-дур. Ындыг бе, Володя?

— Сеңээ коргунчуг-ла ыйнаан, а меңээ бичии-даа сезинчиг эвес. Мээң ачам дайынга безин кортпаан.

— Ол дээрге ачаң ышкажыл… Мээң база-ла ачам бар…

Машина арга иштинден үне халдып келген, аэродромнуң турары улуг оймакка келдивис.

Машинадан үнгеш ыравазын биске чагааш, Феняның авазы ыяш бажыңның эжиинче чорупту.

Ол чоокшулап орда, казапча чанынга турган ужудукчулар-даа, механиктер-даа, бүгү-ле кижилер шимээн чок барып, ооң-биле сөс чокка мендилештилер.

Феня Брутик-биле кады машина долгандыр салчып турда, мен бөлүк кижилерже чоокшулай бергеш, оларның чугаазындан дараазында чүүлдү билип алдым. Феняның ачазы, ужудукчу Федосеев, аргада өрттү шинчилээри-биле чиик самолңттуг дүүн кежээ-ле ужудуп чоруткаш, мынчага чедир келбээн. Оон бээр бир хонган, а ол ам-даа сураг.

Бир болза ооң самолёду үрелгеш, озал-ондак болган азы бир черде өске арга чогундан хонган. Кайда хонганыл? Бир эвес бо чоокта эвес болза, аас-кежии-ле, оон башка бир хонук дургузунда өрт чээрби дөрбелчин километр хире черни хөме алган.

Дүвүрээзин! Боолуг үш дайзын бистиң кызыгаарывысты үреп кирип келген. Оларны «Искра» совхозтуң аът ажаакчызы көрген-дир. Олар аът ажаакчызының соондан боолааш, ооң аъдын өлүрүп каан, а боду будунче балыгладыпканындан бистиң суурувустуң кыдыынга чедир дыка орайтай бергенде келген.

Хорадаанымдан болгаш дүвүрээнимден, ак-коргулчун хол боомну чайбышаан, шөлге кылаштап тургаш, Феняның авазы-биле машинаже кады кел чыткан узун кижиниң орденинге хаваам-биле барып үстүм. Ол кижи күштүг холдары-биле мени доктаадыпты. Менче кичээнгейлиг көргеш, ак коргулчун хол боозун менден ап алды.

Мен ыяткаш, кыза бердим. Ынчалза-даа ол кижи кочулаан аянныг чаңгыс-даа сөс чугаалавады. Ол мээң чепсээмни адыжынга деңзилей тудуп көрдү. Савыяа тонунуң чеңинге ону чоткаш, меңээ дедир ээлдээ-биле берипти.

Ол кижи эскадрилья комиссары дээрзин сөөдүнде билген мен. Бисти машинага чедир үдээш, ужудукчу Федосеевти черден-даа, дээрден-даа үзүк чок дилеп турар бис деп база катап чугаалады.

* * *

Чанып чорупкан бис. Машинавыс хап-ла олур.

Кежээ дүжүп орган. Бир-ле чүве болганын билип каан Феня олут кыдыында муңгаргай орган, Брутик-биле ол ам ойнаваан. Авазының дөңмээнге бажын үстүрүп алгаш, ол билбейн, удуй берген.

Бис эрткен машиналарга орук чайлаары-биле үргүлчү-ле оожумнаар апарган бис. Чүък сөөртүр машиналар, шериг чүъктер каржып эртип-ле турган. Сапңрлар ротазы база эртти. Кызыл чиик машина-биле база карыштывыс. Бистии эвес, келген бир дарга кижиниң болгай аан.

Орук хосталы бээрге, чолаачы ам-на улуг тынгаш, шөлээн халыдып эгелеп чорда хенертен бир-ле чүве дагжаан соонда, машина доктаай берген.

Чолаачы дүшкеш, машинаны долганып көргеш, хыйланган соонда, бир-ле кижиниң октапканы демир дырбааш бизи черден көдүрүп эккелди. Камера дешти берген-дир, дугуй солуур ужурга таварышкан бис деп чугаалады.

Машинаны домкрат-биле көдүреринге чиик болзун дээш, Феняның авазы, мен, мээң соомдан Брутик үнүп келдивис.

Чолаачы септелгеге белеткенип, сандай адаандан янзы-бүрү херекселдерин уштуп турда, Феняның авазы аяң черге кылаштап турган, а бис Брутик-биле ыяштар аразынче кире халышкаш, аңаа чүгүржүп, чаштып, ойнап эгеледивис. Ол мени үр тыппайн баргаш, кортканындан сыйыгайнып эгелээр турган.

Ойнаар дээш бүгү чүвени уттупкан бис. Мен могай бергеш, төжек кырынга олура каапкаш, ыракта медээ дыңнап кагдым. Тура халааш, Брутикти кый дээш, маңнаптым.

Ийи-үш минута болгаш, тура дүштүм. Ол бистиң мащинавыстың медээзи эвес болган. Бистии янзы-бүрү үннүг, тааланчыг болгай, а ооң үнү чоон, чүък машиназыныы болган.

Ынчан мен оң талазынче ээптим, дорт-ла орукче чорупкан ышкаш болган мен. Ыракта медээ дыңналды. Ол ылап-ла бистиң машинавыс. Чогум кайыын дыңналып турарын билбээн мен.

Улам-на оң талазынче эггеш, бар шаам-биле чүгүрүпкен мен. Оът-сигенге ораашпышаан, бичии Брутик база мээң соомдан ыдып орган.

Бир эвес девидевээн болзумза, чаңгыс черге туруптар азы чаа-чаа медээлерни манавышаан, оожум кылаштаар тургаң мен. А мен корга берген мен. Чүгүрбүшаан тулааже кире бердим, оон кургаг черже арай боорда үнүп келдим. Ойт! Ам база медээ дыңналды. Дедир ээр ужурлуг мен. Ынчалза-даа мал гаштыг тулаадан сезингеш, ону оя бээр дээш, дол- ганып, дескинип эгеледим. Оон шыргай черлеп, баш углаан черже дорт-ла чорупкан мен.

* * *

Хүн шагда-ла ашкан. Дыка улуг ай булут аразындан чайнай-дыр. А мээң будулчак оруум айыылдыг болгаш берге. Ам мен чоруур ужурлуг черимче эвес, чүгээр орук-биле кылаштап орган мен.

Брутик шимээн-дааш чокка, шыдамыккайы-биле мээң соомдан халып орган. Караам чажын төндүр ыглап алган мен, алгы-кышкыдан боскум тунуп калган, хавак өл, бөрт шагда читкен, чаагым дургаар ханныг шыйбак ажып чор.

Туруп могааш, элезинниг тейниң эдээнде кургаг сигенниң кырынга шөйүлдүр чыдыптым. Брутик дыштанып алгаш, мээң иштимче думчуу-биле. үскүлевишаан, мени дырбактагыжеге чедир чыдып келген мен. Мээң карманымда чем барын билип кааш, ооң дүвүреп турары ол. Мен аңаа булканы бичиини үзе тырткаш, котлета чартыы каап бердим. Артканын улуг-ла тура чокка дайнап алгаш, чылыг элезинге оңгар каскаш, бичии кургаг сиген бөлгеш, ак- коргулчун хол боомну ужулгаш, ыдым куспактааш, даңның адарын удувайн манаар деп шиитпирледим.

Ыяштар аразында көстүп чыдар дүмбейден, айның дески эвес чырыындан бөрүнүң ногаан карактары, азы адыгның селбер арны көстүп келгилээн ышкаш сагындырып турган. Бир-бир бодаарымга, өске дерзии кижилер пөштерниң чоон уннарының артында чаштынып-даа турган дег. Бир минутаны өскези солуур, бир коргунчуг сагышты база бир өскези солуур.

Ол эмгежок коргуушкундан мойнум көжүгүп калган, сөөлзүредир могай бергеш, өрү көрүп алгаш, чүгле дээрже кайгап чыттым. Уйгузураан карактарымны чивеңнетпишаан, удувазын бодап, сылдыстар санап эгеледим. Алдан үшке четкеш, будалы бердим. Ону соксаткаш, бир чоон ыяш дег булуттуң өскезин сүрүп, ооң ажык, диштиг аксынче үстүрүптер дээш канчаар оралдажып турарын хайгаарап эгеледим. Оон үш дугаар — узун, чиңге булут көстүп келгеш, бодунуң дагыр холдары-биле айны дуглапкан.

Караңгы апарган, а кажан чырып келгенде, ыяш-булут-даа, диштиг-булут-даа чок болду, сылдыстарлыг дээрде улуг самолңт таваар ужуп чор.

Ол самолңттуң ажыдып каан соңгаларының чырыы аажок. Ында стол кырында чечектерни чайладыр каапкаш, мээң авам бодунуң шыйыгларынче доңгайыпкан, шагынче көрүп каап, мээң ынчаар үр келбейн турарымга элдепсинип орган.

Мээң чыдар оймак черимни эрттир ужа бээр ирги бе деп сезингеш, бодумнуң ак-коргулчун боомну алгаш, адыптым. Ыш оймак черни хөме алгаш, мээң думчуумче, аксымче кирип эгелээн. Мээң адыышкынымның чаңгызы самолңтка ужуп четкеш, аар даштың демир сериге дээри дег, ийи катап кыңгырт диди.

Тура халыдым.

Чер чырып келген болду.

Ак-коргулчун хол боом элезин кырында чыдыр. Брутик ооң чанында олуруп алган хаайын борбаңнадып олур, чүге дээрге дүне аайы өскерилген хат өрттүң ыжын бисче эккеп турган. Дыңнааладым. Мурнуу талада, шынап-ла, демир дагжап тур. Дүжүм дүш эвес болганы ол ышкажыл. Мурнумда кижилер бар ышкажыл, корткан херээм чок ышкажыл.

Чоога дүвүнде агып чыдар хемчигештиң суун ижип алдым. Ол суг шуут чылыг, харын-даа изиг, чук болгаш ыш чыды ында сиңниккен болду. Хемниң бажы өрт болуп турар черден эгелээн хире.

Чоога ындында калбак бүрүлерлиг арыг эгелээн. Ооң аразынга чурттап турган дириг амытан бүрүзү ыш чыдынга шыдашпайн дезипкен хире. Чүгле кымыскаяктар чүнү-даа тоовайн, боттарының кезик-чамдык тудугларының чанында хөлзеп турганнар база кургаг черге маңнап шыдавас пагалар ногаан шалбаазында алгыржып органнар.

Тулааны оюп эрткеш, арыг иштинче кирип келдим. Хенертен чоогумда бир демирниң өскези-биле, демир кочал дүвүнче маска-биле улдааны дег, үш удаа каккылашканын дыңнап кагдым.

Оожум бурунгаарлап чоруптум, баштарын кезип каапкан ыяштарның чаны-биле, чер кырында кара кизирт будуктарның чаны-биле эртип чорааш, бичии аяң черже үнүп келдим.

Хаайы өрү көрнү бергеи, чалгыннарын херивиткен самолңг ийленип алган ында тур. Ооң адаанда кижи олур. Ол кижи моторнуң демир картынче ээриил дүлгүүрү-биле дең-дески улдап ор.

Ол кижи — Феняның ачазы, ужудукчу Федосеев болган.

* * *

Будуктарны сый таварывышаан, олче чоокшулап келгеш, кый дидим. Ол ээриилиниң дүлгүүрүн октапты. Менче бүгү боду-биле эргилип келди (туруп шыдавааны ол боор). Менн кичээнгейлиг топтап көргеш, дыка кайгап чугаалады:

— Эй, элдептиг кижи, кайыын мында көстүп келдиң?

— Бо силер, силер бе? – деп чугааны чүден-даа эгелээрин билбейн, айтырдым.

— Ийе, мен-дир мен. А бо… – дээш, аңдарылган самолңдунче айытты. Мээң аъдым-дыр. Сереңгиден берип көрем. Улус чоокта бе?

— Сереңги менде чок, Василий Семңнович, а улус база чок.

— Канчап чок чүвел? – дээш, ооң арны аарзынганындан дырыжа берди, чүге дээрге ол пөс-биле ораап алган будун шимчедипкен.

— Кижилер, чон кайдал?

— Кижилер чок, Василий Семенович. Чааскаан мен, ийет, бо ыт база бар.

— Чааскаан… Ыт… Ийе, сенде ыт база бар. Чааскаан мында чүнү канчап чорууруң ол? Өрттедип каан мөөгүлер, өрт хүлү чыып чор сен бе?

— Чүнү-даа чыгбайн чор мен, Василий Семенович, туруп келгеш, дыңнап турарымга, демир дагжап турар болду. Мында улус бар чүве бе деп бодадым.

— Улус деп бодадың бе? А мен «улус» эвес мен бе? Чаагың чүге ханзырай бергени ол? Лаазаны алгаш, йод-биле чаггаш, аэродромче маңнавыт. Мени ап алзын деп ээлдээ-биле чугаалап көрем. Олар мени оранчоктан, чер-черинден дилеп турарлар- дыр. А мен чанында-дыр мен ийин. Адыр, эскердиң бе? — дээш, ол хаттың эккелгени өртеңзиг чытты тынгылады.

— Эскерип-ле тур мен. Василий Семенович, чүгле кайнаар-даа баар орукту билбес кижи-дир мен ийин. Бодум аза берген болбазык мен бе.

— Тфук хайт! – дээш, ужудукчу Федосеев сыгырыпты. – Ынчаарга бергедээн-дир бис, эш. Бурганга чүдүүр ийик сен бе?

— Ол чүңерил, ол чүңерил! – деп кайгадым. – Силер, Василий Семңнович, мени танывайн тур боор силер. Володька ышкажымчыл. Силерниң кожаңар мен, чүс чээрби дөрт дугаар квартирада мен.

— Мындыг-дыр, Володька: кайывыс-даа дөмей-дир бис. Илби-шидиге идегээн херээвис чок. Дыт кырынче үнгеш, оон көрген чүвеңни меңээ чугаалап берем.

Беш минута эрткенде, дыттың шыпшык бажынче үне берген мен. Үш чүгүмде чүгле арыг-ла, арыг… А дөрткү талада, бистен беш хире километр черде, ыяш аразындан ыш бургуттуруп тур, ол бистиң.талавысче оожум чоокшулап орган.

Хат дески эвес, кайнаар-даа хадыыр, ынчангаш ол биске «кара маң-биле» кээп болур.

Дыттан дүжүп келгеш, ооң дугайында ужудукчу Федосеевке бирден бир чокка чугаалап бердим. Ол дээрже көрдү, а дээр бүргег турган. Ужудукчу Федосеев боданы берди.

— Мындыг-дыр – деп, ол чугаалады. – Карта билир сен бе?

— Билир мен — дидим. – Москва, Ленинград, Минск, Киев, Тифлис…

— Ох, чүү кончуг улуг хемчээлдиг чүвел моң? Европа, Америка, Африка, Азия дээр чүвеңни але. Бир эвес картага орук чуруп берзимзе, тывар сен бе деп айтырып тур ышкажымчыл.

— Билбес мен, Василий Семенович. Ону географияга эрткен-не бис, дөңгүп-ле…

— Эх, сени-даа! Дөңгүп-ле. Ындыг-дыр. Дөңгүүр кижи болзуңза, хоржок. Бээр көр – дээш, ол холун сунду. – Оймак черже ырадыр кылаштай берем. Ам хүнче көрнүп туруп ал. Ам хүн херелдери сээң солагай талакы карааңның ужунга дээп турар кылдыр эргилип кел. Сээң орууң ол-дур. Бээр кээп, олур.

Чедип келгеш, олуруп алдым.

— Чүнү билдиң, чугаалап көрем.

— Хүннүң херелдери солагай талакы карактың ужунга чырыткыланыр ужурлуг – деп дидим эвес эгеледим.

— Чырыткыланып эвес, дээп турар. Чырыткыланыр болза карак-даа согурара бээр ыйнаан. Ам сактып ал: сээң бажыңга кандыг-даа бодал кирип келзе, ону херекке алба, кайнаар-даа эгбе, чеди-сес километр эртип, Кальва хемге кээп үскүжеңге чедир дорт ыдып-ла ор. А хемден өске баар чериң чок. Кальвада, дөрткү эрик чанынга, улус үзүктелбес: балыкчылар-даа, салчылар-даа, сиген кезикчилери-даа, аңчылар-даа… аңаа турар. Баштай душкан кижиңни-ле сегирип ал. Чугаалаар чүвең…

Ынча дээш ужудукчу Федосеев аңдарылган самолёдунче, пөс-биле ораап алганы шимчевес будунче көргеш, ышталган агаарны тынгаш, бажын чайды.

— Чугаалаар чүвеңни бодуң билир-ле сен ыйнаан.

Мен тура халыдым.

— Адыр! — деп, Федосеев чугаалады. Ол иштики карманындан акша хавы уштуп келгеш, аңаа бижик суккаш, менче сунду.

— Ап ал.

— Чүге? – деп, аайын тыппадым.

— Ап ал – деп катаптады. – Аарый бергеш чидирип болур мен. Кажан ужуражы бергенивисте бериптер сен… Меңээ эвес-даа болза, кадайымга, азы бистиң комиссарывыска.

Ол меңээ дыка чиктиг дыңналган, карактарымның чажы сыстып, эриннерим сириңейни бергенин эскерип кагдым. Ынчалза-даа ужудукчу Федосеев менче шириин көрдү, ынчангаш чөрүшпедим. Акша хавын хойлааш, курумну дыңзыткаш, Брутикти кый деп сыгырдым.

— Адыр! – дээш Федосеев база катап мени доктаатты. – Бир эвес иштики херектерниң улус комиссариадының ажылдакчызын азы бистиң комиссарывысты мени мурнай көрүп кагзыңза, мынча де: чээрби дөрткү участокка, бурунгу хүн он тос шак үжен минутада үш кижи көрген мен. Аңчылар деп бодаан мен. Чавызай бээримге, олар винтовка-биле самолңт- ту боолапканнар, бир ок бензин багын өттүр дээпкен. Артканы билдине бээр. Ам халып ор че, эреспей!

* * *

Кижиниң амы-тынын камгалаары-биле, кижи билбес, дүмбей арыг кежир ыракта Кальва хемче, орук-даа, кокпа-даа чок черлеп, чүгле солагай талакы карактың эриинге дээр хүн аайы-биле чүгүрери — дыка-ла нарын херек.

Орук ара кижи эртип шыдавас шыргайны, кадыр элдерни, суглуг тулааларны дыка-ла хөй катап оюп келген мен. Бир эвес Федосеевтиң шыңгыы чагыы эвес болза, он-даа катап азар турдум ыйнаан, чүге дээрге хүн хүн-не болгай, дүүнгү хонган черимче дедир чоруп орар ышкаш кылдыр каш-даа катап сагындырган.

Ынчалза-даа бурунгаар, чүгле бурунгаар чүткүдүп орган мен, өй-өйде доктаагаш, хаваам дерин чодуп, кортканындан менден бичии-даа чыда калбайн, узун дылын уштупкаш, халып орган, ам менче чүнүң-даа аай-бажын билбээн муңгаргай карактары-биле көрген Брутикти суйбап каар мен.

Бир шак эрткенде, күштүг хат хадып келген соонда, дээрни булут дуй алы берди. Кезек када хүн бичии херелденип чыраан, оон чоорту чиде берген.

Мен оваарымчалыг, дүрген бурунгаарлап чоруп ор мен. Бичии болганда база-ла азып эгелээнимни билип кагдым.

Дээр шуут дуглалы берген. Солагай хамаан чок, ийи-даа караам-биле чырык көрбедим.

Ийи шак эрткен. Хүн чок. Кальва-даа чок, күш-даа чок, коргуушкун-даа чок, чүгле суксаарым, турупканым аажок, ыжык черге чыдыпкан мен.

«Амыдырал мындыг боор ышкажыл! – деп карактарым шимгеш, бодандым. — Чурттап чорааш, бир чүвени манап чоруур сен. Бир-ле таварылга, бир-ле ужурал чедип келир, ынчан мен… мен… Менде чүү боор? Дүгде самолңт аңдарлып калган-дыр. Олче от чоокшулап бар чыдар. Ында балыгланган ужудукчу дуза манап орар. А мен, черде октапкан дөңгү ышкаш, сиген кырында шөйлү берген, аңаа дузалаар харыым чок чыдыр мен».

Мырыңай чоогумда күжүген этти. Сырбаш дидим. «Тук-тук! Тук-тук-тук! – дээн дааш үстүмден дыңналды. Карактарым ажыткаш, мырыңай кедээмде, чоон ыяш унунда, торганы көрүп кагдым.

Бо арга шуут-ла дүмбей ээн эвес дээрзин ам чаа эскерип кагдым. Сарыг, көк ховаганнар база ужуп, аспаннар-даа, шергилер-даа шуражып турлар.

Туруп безин четтикпээнимде, көк мөөн Брутик шуут-ла мээң иштимче халый берди, ол силгиленирге, соок суг оон чаштап гур, чоокта сугга ол эштип алган-дыр.

Тура халааш, шырыш аразынче кире бергеш, өөрээнимден алгырыптым, чүге дээрге менден дөртен хире базым черде Кальва деп калбак хем бүргег агаарга бырлаңнавышаан, таваар агып бадып чыдыр.

* * *

Хемче чоокшулап келгеш, ыңай-бээр көрүндүм, Оң-даа, солагай-даа талада, сугда-даа, эрикте-даа — чүү-даа чок. Улус чурттаар оран-сава-даа, кижилер-даа чок. Балыкчылар-даа, салчылар-даа, сиген кезикчилери-даа, аңчылар-даа чок. Ужудукчу Федосеевтиң айытканы дөрткү эриктен ырай берген ышкащ мен. Ынчалза-даа хемниң ол чарыында, бир хире километр черде, ыш буруңайнып тур. Ында чадыр чанында тергелиг аът база тур.

Эъдим соолаш дээн. Холдарым, мойнум чымыгайны берген, эктим сирилээн, чүге дээрге Кальваны эштип кежер апарганымны билип кааным ол.

Чогум эштирим шоолуг эвес болгай. Суурда тууйбу сарайының ындында хөөлбекти эштип кеже-ле бээр кижи мен. Ооң эң ханызы чүгле сегелге чедер болдур ийин.

Ыыт чок тур мен. Хемде чээргеннер, будуктар, өл сиген болгаш улуг ак көвүк бадып турлар.

Херек апарган-дыр, ынчангаш Кальваны эштип кежер ужурлуг мен деп чүвени билип кагдым. Кижи могап турупкаш, сугга дүже бээр хире калбак эвес хем-не болгай. Бичии-ле када дүвүрээр, терең сугдан коргар, хензиг суг тыртынар болза, ооң дүвүнче кире бээр мен деп чүвени билдим, бир катап, энир чылын калбак безин эвес Лугарка хемге дүжүп өлү бер часкан болгай мен.

Эрикке чедип келдим. Аар хол боомну ужулгаш, ону аңдара-дүңдере тудуп көргеш, сугже шывадаптым. Хол боозу — ойнаарак-тыр, а менде ойнаар харык кайда боор.

Ол чарыкче база катап көргеш, чүректи оожургадып алыры-биле, адыжым-биле суг пактап алдым. Элээн каш катап хандыр киир тынгаш, сугже базыптым. Куруг черге күш үндүрбес дээш, элезинниг черлеп суг сегелимге четкижеге чедир кылаштап келдим.

Хенертен артымда алгы эвес алгы үндү. Ол Брутик болган, эрикти дургаар тений берген чүве дег халып тур.

Мен ону салаам-биле кый дээш, чөдүргеш, дүкпүртүнгеш, буттарым-биле тептинмишаан, суг чаштатпазын оралдашпышаан, эштип чоруптум.

* * *

Кажан мээң бажым суг кырынга чорда ол чарыкта эрикти көөрүмге, дыка ырак ышкаш болган, оон сезинмес дээш, сугже көрнү бердим. Шак ынчаар бодумну бодум оожуктуруп, далашпазын бодап чорааш, харбанмышаан бурунгаарлап бар чор мен.

Суг сооп келген соонда, эрик кыдыында ыяштар оң талаже чүгүржү бердилер — мени агым ап бадып чыдары ол. Алгай-ла. Мен далашпас мен — бирээ, ам база бир катап… бурунгаар… бурунгаар… Эрикче чоорту чоокшулап ор мен, хем кыдыында ыяштың будуктарында мөңгүннелген хөвең безин көстүп келген, а хем мени элезинниг ээтпекче дыка дүрген аппар чыткан.

Хенертен артымда бир-ле үн дыңнадым. Эргилип көөр дээш, дидинмедим.

Оон суг мыжылааны дыңналган соонда, думчуун өрү сунмушаан, холдарын харбаңнатпышаан, сөөлгү күжүн чыып алган Брутик менче эжиндирип чоруп ор.

«Көрдүң бе, таныш! – деп дүвүрээзин-биле бодандым. – Менче чүткүвейн көр, оон башка иелээ дүжүп өлү бээр бис».

Мен кыдыынче шураар бодадым, ынчалза-даа агым мени дедир аппарган, ону ажыглааш, кулугур Брутик дыргактары-биле аарышкылыг кылдыр ооргамны дырбавышаан, мээң мойнумче үнүп келди.

«Ам-на өлгеним ол-дур! – деп, сугже бажым сукпушаан, бодандым. – Ат болганым ол-дур».

Дүкпүртүнүп, бышкырынмышаан, суг кырынче эштип үнүп келгеш, Брутиктиң девидеп сыйылавышаан, мээң бажым кырынче чүткүп турганын эскерип кагдым.

Ынчан сөөлгү күжүмнү чыггаш, Брутикти ырадыр шывадаптым, ол-ла дораан чалгыг думчуум орта тудусту. Суг тыртынмышаан, холдарымны кайы хамаанчок карбаңнаткаш, эрикте демги-ле үннү, шимээнни, ыт ээргенин база катап дыңнадым.

Оон база бир чалгыг келгеш, мени час ойтур октапкан, ооң соонда чүгле булут аразындан өттүр келген хүн херелдерин база бир-ле амытаннын, диштиг аксын ажыткаш, мээң хөрээмче шурап органын сөөлгү катап көрдүм.

* * *

Сөөлүнде мындыг чүүлдү улустан дыңнадым. Ужудукчу Федосеевтен чорутканым соонда, ийи шак хире үе эрткенде, улуг оруктап чоруткан мээң изимни истеп чорааш, Ызырар деп ыт улусту ужудукчуга чедир эдертип эккелген болган. Бодунга херек чүнү-даа дилевейн, ужудукчу Федосеев келген улуска булут бүргээн дээрже айыткаш, меңээ доп-дораан чедиңер деп айтыышкын берген. Ол-ла кежээ Салгын деп атгыг өске ыт чепсектиг үш кижиге аргага чыпшыр четкен. Ол дээрге, арга-арыгны өрттедир, ооң-биле кады бистиң улуг заводувусту хуюктаар дээш кызыгаар эртип келген шивишкиннер болган.

Оларның бирээзи аткылажыышкын үезинде өлүрткен, а ийизин — тудуп алган. Оларга кандыг-даа өршээл көргүспес дээрзин билген бпс.

* * *

Бажыңымга орун кырынга чыткан мен.

Чоорган иштинге магалыы аажок: чылыг, чымчак. Оттурукчу шак «тик-тик» деп дагжааи. Кухняда крандан суг агып тур.. Авамның ында аяк-сава чуп турары ол. Ол меңээ чоокшулап келгеш, чоорганымны ап каапты.

— Тур, мактаныкчы! – деп, бодунуң бажының кылын дүктерин дыравышаан, чугаалады. – Дүүн силерниң хуралыңарга баар дээш, эжик өттүр дыңнаарымга, сен-даа эмин эрттир-ле хөөреп турдуң. «Мен тура халыдым», «мен шурай бердим», «мен өде халый бердим»… А өөрүң, тенек чүвелер, аастарын ажыпкан сени дыңнап орлар. Шын деп бодааннар-дыр ийин.

Сыныш чок мен.

— Ындыг чүве – деп чоргаарал-биле чугааладым. – Кальваны идик-хептиг эштип кежип көр даан!

— «Эштип кешкен» боор сен харын. Ызырар деп ыт сени хөйлеңиңден ушта соп эккелбежикпе! Ыыттавайн орган болзуңза але, маадыр! Федосеевтен айтырып турган мен. «Силерпиң Володькаңар куу тос апарган, сири-кавы халып келбежикпе… Географияга «дөңгүүр» кижи мен диведиве. Кальва хемче арай боорда чоруткан мен» деп орбажык бе.

— Меге чүве-дир! – деп чугааланып, арны-бажым изиш дээш, тура халааш, авамче хорадап көрдүм.

Ооң каттырып турганын, карактарының адаанда сенмээн ыжыкты дораан эскерип кагдым. Чоокта чаа-ла мен дээш аажок ыглап турганы илдең. Чүгле ону чажырып чоруур. Аажызы мээң-биле кара чаңгыс болбазыкпе.

Ол бажым дүгүн суйбааш:

— Тур, Володька! Майыктааштарымны эккеп бер. Мынчага чедир ап четтикпээним ол-дур ийин – диди.

Ол база-ла шыйыгларын, шугумун алгаш, шылгалдага белеткенири-биле чорупту..

* * *

Майыктааштар алыр дээш, маңнап чоруп кагдым, Феня мени балкондан көрүп кааш, алгыра берди.

— Бээр кел! Дүрген бээр кел, ачам хереглеп тур!

«Че харын, — деп бодандым. – Майыктааштарны ап четтигиптер мен».

Оларның квартиразынче үнүптүм.

Феня халып келген дораан буттарымдан сегирип алды, ооң соонда ачазының өрээлинче мени алгаш чорупту. Ооң буду кадырлы бергенинден оозун шарып алган, орун кырында чыдыр. Ооң чанында стол кырында эм-таң аймаа-биле кады чидиг бижек биле каң шивегей чыдыр. Бир-ле чүве кылып чыткан хевирлиг. Мээң-биле мендилешкеш, ынчан канчаар халып чораанымны, канчап аза бергенимни, Кальва хемни канчап тып алганымны ылавылап айтырды.

Оон ол сыртыының адаанче холун суккаш, шакка дөмей халыптыг, ажьггтынып, хагдынар черлиг, долганып турар фосфорлуг дискилиг чайырлап каан кылаңайнып турар компасты менче сунду.

— Мону ап ал – диди. – Картаны сайгарып билир кылдыр база өөренип ал. Тураскаалга белекке берип тур мен.

Ап алдым. Ооң хавында чылды, айны, хүннү тодаргай кылдыр оюп каан. «Ужудукчу Федосеевтен Владимир Курнаковка» дээн бижимел база бар.

Ыыт чок тур мен. Өлү бээрлер! Бистиң бажыңывыстың чоок-кавызында чурттап турар оолдар адааргалдан өлү бээрлер! Оларны кээргевес мен!

* * *

Ужудукчунуң холун туткаш, Феняның турган өрээлинче үнүп келдим. Ооң-биле кады соңга баарында тур бис, а ол бир-ле чүвени химиренип чугаалап-ла, чугаалап-ла тур, меңээ дыңналбас болду.

Оон мээң чеңимден тырткаш, мынча диди:

— Бүгү чүве эки-дир, ынчалза-даа Брутик кээргенчиг-дир, ол сугга дүже берген…

Ийе, Брутикти мең база кээргедим. Ам канчаар боор, дайын дээрге, дайын-на болгай.

Арга-арыг соңга өттүр көстүп тур. Өрт өжүрттүнген, ол хиреде ында-мында ыш бурулаар. Бригадалар сөөлгү ажылын ында доозуп турарлар.

Бистиң улуг заводувус база соңга өттүр көстүп тур, ында бистиң чаа суурувустуң барык бүгү улузу ажылдап турар. Ону дайзыннар өрттедир бодааннар, ам оларга кажан-даа өршээл турбас.

Завод чанында тенниг сывырындак демирлерни ийи каът кылдыр шөйүп каан. Ооң булуңнарында ыяш бедигээштерде таңныылдар дүн-хүн чок турарлар.

Илчирбелер даажы, демир каңгыраары, мото даажы, бус күжү-биле ажылдаар масканың аар согуглары маңаа, Феня биле биске безин дыңналып турган. Ол заводта чүнү кылып турарын билбес бис. Билген-даа болзувусса, чүгле эш Ворошиловтан өске кымга-даа сөглевес ийик бис.

1939 ч.