Экер-оол Кечил-оол. Тывызык
ТЫВЫЗЫК
Чечектерниң халбыңнарын
Сеглеш кылдыр хонуптарга,
Хээлиг шокар торгу тону
Херли-даа бээр, кыза-даа бээр,
Ыыт-даажы, кеми-даа чок —
Ындыг чүү-дүр, уруглар, чээ?
БААР МЕН
«Өөренир харың четпес,
Өйү кээрге, баар сен» дижип,
Өөрүм мени каапкаштың,
Өөренип чоруур деп тур.
Кады ойнап, хөглээр эжин
Канчап кааксай бергеннерил?
Сумкам болгаш кыдыраажым
Шупту белен, кады баар мен!
УТПАС-ДАА МЕН
Эң-не баштай үе-чергем
Эрес-омак өөрүм-биле
Школамче барган хүнүм
Утпаан-дыр мен,
Утпас-даа мен!
Хүнге чайнаан чада орта
Хүлүмзүрүү тайлып читпес
Уткуп алган башкыларым
Утпаан-дыр мен,
Утпас-даа мен!
Тарыжып каан, саглаярган
Талдарымны, чодураамны –
Школам сээң чараш-каазың
Утпаан-дыр мен,
Утпас-даа мен!
Он чыл ишти сеңээ өстүм,
Оруум делгем, үдеп кагдың.
Узун хөглүг коридоруң
Утпаан-дыр мен,
Утпас-даа мен!
БОДУМ БОДААШ, АМЫРААР МЕН
Өрээл ыржым. Бичии оолак
Өөрүшкүлүг, хөглүг эвес:
Бодалганың харыызын тып,
Бодап, шыйып шаг бооп орган.
Таңдашсымаар хаайындан
Дамды дег дер сыстып келген.
Хаваан шагда дүйүвүткен,
Катап-катап номчугулаар.
«Мону бодап албаан шакта,
Моон үнүп ойнавас» деп,
Улам харын хедерленип,
Угаан күжүн мөөңнеп орган.
Чоогундан эжи келгеш,
Соңганы оон соктагылаан.
Өрээл ээзи эскербес-даа,
Өскээр көрбээн, шимчеш дивээн.
Арай дыңзыг соктаптарга,
Ам-на аяар көрнүп келген.
«Аан менден бижип аар сен,
Амдыызында чуңгулаал» дээн.
Бажын чайгаш, номче көргеш,
«Барбас мен» деп удур имнээн:
«Бодалганы ыяап харын
Бодум бодааш амыраар мен».
ЧАҢГЫЛАНДЫР ЫРЛААЛЫҢАР
Кымнар, чүлер ырлавас боор,
Кырганнар-даа бадырыптар.
Даглыг черниң хеми безин
Дагжап чыдар — ыры ол боор.
Чаштар бистер чоонган бис,
Чаңгыландыр ырлаалыңар.
Билбезивис доктааткай бис,
Билиривис деңге че-ве!
Сергек хөглүг аялганы
Чежени-даа доктаадып аал.
Доозавыс ырлашкай бис:
— До, ре, ми, фа, соль, ля, си, до.
КАЙНААР ЧАШТЫ БЕРДИҢ, ХЕМЧИИМ?
Чалгыгларың эрикти кээп,
Чазыладыр суйбап хап каап,
Чындыңнадыр чырааладып,
Шыг-шыг кыннып агып чыттың.
Хаактыг келдим, о-ой, эжен,
Кайнаар чашты бердиң, Хемчиим?
Чыккылама соок келгеш,
Шырай-арның шаккылаарга,
Чылыг энчээң эштивиткеш,
Чыргап удуй бердиң бе, кай?
БАШТАЙГЫ ЧАЪС
Чиңге-тараа саарыпканзыг,
Баштайгы чаъс кудуп келди!
Сиген сергек ковайып кээп,
Байгы хөңнүн сөглеп олур:
«Шииледир, шыыладыр
Шиңгээл болур сууң төк-ле!
Шырайывыс ногаан-ногаан
Чындыңнадыр чалгып чыдаал».
САМНАП ОЙНАЙ БЕРГЕН ДЕГ-ДИР
Аар шой дег кара булут
Аяс дээрни шыва берди.
Кызаңнаашкын, чылан ышкаш,
Кыймыш кынды, дыйлаш кынды…
Шыылама чаъс эртти.
Чырыы дендии кыннып келди.
Тудуп, суйбап, кырлаксаам кээр
Дуга-челээш турувутту.
Сактырымга, үнүш-бойдус
Чараш кылдыр чунуп каапкаш,
Самнап ойнай берген дег-дир!
КАДЫ ОЙНААЛ
Ойнаар дээштиң үнүп кээр мен,
Ол-ла дораан бажыңыңче,
Диистен корткан күскежик-ле,
Дидиредип ыңай боор сен.
Менден деспем, чаа кожам,
Мени бүдүү бакылавам.
Үнүп кел, оол, таныжып аал,
Үргүлчү-ле кады ойнаал.
АРБУЗ
Матростуң хөйлеңи дег
Куржааңгы ала арбузумну
Барып туткаш, угбадым-даа,
Куспаам безин чедишпеди.
Суурумнуң уругларын
Сувуразын чалап аар мен.
Улуг «пашта» кызыл сугну
Узуп ишкеш, төтпес боор бис.
БЫЗААМ
Чайгы кыскыл элик ышкаш,
Чараш шилги бызаалыг мен.
Бараанымны көрүп каапкаш,
Бажын чайып, дешкилеп кээр.
Иези-ле көстүп келзе,
Бирде олче, бирде менче
Чаяңнадыр басса-басса,
Бийир ышкаш кудуругун
Шавылдыырлай асты каапкаш,
Иезинче куштадыптар.
Авазынга, меңээ ышкаш,
Аттыг ынак бызаам чүве.
АНАЙЛАРЫМ — ИЙИСПЕЙЛЕР
Аккыр хар дег дөмей-дөмей
Анайларым — ийиспейлер,
Чалым хая кырлай-кырлай
Чаржып ойнап туру силер.
Тайып ушпас чараштарым,
Дадыр-дадыр, сидир-сидир.
Мээң безин үнүп чадаан
Бедик баштыг Кызыл-Хаям
Амыр кырлап халчыр боорга,
Адааргаксап көөр-дүр мен.
Эх, э-ээх, дөскелчоктар,
Эрес-дидим кашпагайлар.
СААРА БИЛЕ ТООЛАЙ
Омак чараш тоолайы
Опаалыктап келгеш,
Чирик эрнин шимчеткилеп,
«Чиийн» дээнзиг тырткыланды.
Оюн азы аъш-чем эрээн…
Оозун билбес ыглапты.
Сарбаң-салдыг дезипти.
Саара ам каттырыпты.
БОРА-ХӨКПЕШ
Бора өң чучактыг,
Боску ак богаалыг,
Чыжырткайндыр эдер,
Шыпыраңнап орар.
Бора-хөкпеш хензиг,
Борбалчыңнаан эрес.
Шуурган, соокту тоовас,
Чуртун черле кагбас!
БИЧИИ ДААРАНЫКЧЫ
Уруум уруу Чечекейни
«Ужур-Сөөртүр» дижи берген,
Иезин-не дөзээн боор оң,
Ине черле холдан салбас.
Ойнаар-кызы самдараарган,
Орта чучак даарап олур.
(«Айтып бер деп, быжып бер» деп
Алаң кылып туруп бээр-дир.)
Аккыр чиңге салааларның
Аразында «сыйбың-ою»,
Кырлай даараан санында-ла,
Кылаш кылдыр шымны кааптар.
Сандайында «Салбакайы»
Чандыр көрбейн, шимчеш дивейн,
«Бо чаа чучак мээңии» деп
Бодап, манап орган-даа дег.
ШООДУҢАР
Кара-оолду ава кый дээш:
– Картошкадан карттап көр – дээн.
– Чайым чогул, ойнап тур мен,
Чаныңда урууң чоонганыл?
Согуналыг чаагай быдаа
Чоорту дагжап, хайнып үнген.
Кара-оол ам тавак алгаш,
Халып келгеш: «Кудуп бээйт» дээн.
Ажыл дээрге, куду көрнүр,
Аъш-чем дээрге, өрү көрнүр
Араңарда чалгааларның
Арны кыссын, шоодуңар-ла.
КАС ОГЛУ БИЛЕ ДАГААЖЫК
Кастың оглу Дагаажыкты:
«Кады барып эштиил» дээрге,
Чаштап шураан шерги чемнеп,
Шала хөөн чок чоруп орган.
Касчыгажы карбап чоруй,
Карак-ла бо, чиде берген,
Ээремде бырлаңнааштар
Ээргииштелип туруп калган.
Эдип, кый деп, чалгын чайып,
Эрик дургаар халып турда,
Талыгырдан көңгүс кургаг
Таваар шымнып үнүп келген.
«Амыр эштир касчыгаш мен,
Ам-на мени билдиң ыйнаан».
ООЛ ЧҮГЕ ОЗАЛДААНЫЛ?
Школачы Төгүспен
Удааш, эрте одунган.
Соңга караан бакылааш:
«Солунун!» деп алгырган.
Чагган харны көөр диген
Сагыш-сеткил дөстүнмээн.
Далаш-биле кеттингеш,
Дашкаар маңнап үнүпкен.
Чыда калбас Семдерээ
Шывыңнадып чорупкан.
Оглангылап, эдек тыртып,
Оюн эрээр, сергээ хөлчок.
Көдээ суур бажыңнары
Хөвең өңнүг бөрт кеткен.
Кайыыртан бээр ак-ла чайт,
Карак аңаа чаңчыкпаан.
Баштайгы хар, чөөк ышкаш,
Базарга, кыйырт кынмаан.
Салаа-биле иткилээрге,
Шаптык чок шымнып кирген.
Ындазында чылыг-даа,
Ынчан агаар арыг-даа.
Амдыы эник Семдерек
Анаа черле турбастаан.
Ээзинден ыравайн,
Ээртиндир бурулаткан.
Харны оолак борбактааш,
Каккылаарга, өнемчиир.
Ынчаарга ол улам киискип,
Ырланы-даа бергилээр.
Салып келгеш, балдырдан
Чандыр-соора алгылаар.
Харга оол барып ушкан —
Халбаң бөрт чаштай берген.
Амдыы энии ону дегийт
Алгаш ыңай болуп-тур.
Кактанмышаан туруп келгеш,
Кайгап кагган: бөргү чок.
Аткаар көөрге, энии бо
Апкан, дүш чок оруп-тур!
Чүскүк ышкаш хаайын
Борбаңнады каггылап,
«Сүрүп четкеш, алам» деп
Бодап, шоодуп органзыг.
Эртенги хүн хөөрээн,
Эник бөрттү бербестээн.
Аккыр харлар ынчан
Алмаз дег кылаңнаан.
Мурнун орта бөрттү ол
Опайтыр-ла салып аар.
Оол маңнап чеде бээрге,
Буу-хаа апкаш, ыңай боор.
«Чоруур шагың келди!» деп,
Соңга соктааш, кыйгырган.
Кызыл кулак Төгүспен
Кыйгы безин дыңнаваан.
Ырап алгаш, чоргаарап,
Ында кайгап олурар.
Четкелекте, хоранныг
Сеспиңнедип чой-ла баар…
«Бажыңдыва аан сени
Баарыңга, киирбес мен» деп,
Чадап кааштың хорадап,
Шаа төнген базып чанган.
Сагыжы-ла эникте —
Чадага кээп хая көөрге,
Бөрттү кагбаан: аксында
Бөрбеңнедип кел чораан.
Чаданың бир тепкиижинге
Салып кааштың, кудуруун
Шала ояк олургаш,
Чаңнаан дег кыйбыңнаткан.
Авазының соңгада
Алгырганы дыңналган:
«Каш-ла минут арткан-дыр,
Канчап барган төлүм сен!»
Ээккештиң, бөргүн туткан:
Элей берген дүктүг хап-ла.
Чараа дегген бөргү-даа
Шак доң болган, кеттинмес.
Ээзинден карак албайн,
Эгиштеп каап орган эниин
Кээргеп-даа, чаптаксап-даа,
Кезек көрүп туруп-тур.
Удатпаанда Төгүспен
Школаже маңнап орган:
Ачазының улуг бөргү
Арай эпчок — халыптаптар.
Ийи классчы өөрүнүң
Мурнунда бо Төгүспен
Идииндиве көрнүпкен,
Муңгараксап туруп-тур.
Ойнаар дээш кичээлинден
Озалдаанын билинген:
«Ам-на черле оомну каайн!..
Авамга-даа сөзүм ол».
Ол-ла душта Семдерээ
Эгел дүш чок бажыңында
Ойнаар эш чок чалгаарап,
Эжиктиве көрүп чыткан.
