Экер-оол Кечил-оол. Дээрде капуста
Сарыг бүрү ховаганзыг
Чалбаңайнып бадып турда,
Кажар койгун огородтан
Капуста кээп оорлап чиген.
Чаактар суу сайырап кээр,
Чаагай-ла, амданныг чем!
Дайнаптарга, кидирт кынныр
Даажы безин тааланчыг!
Борбак ногаан тейлер ышкаш,
Капусталар хөй-ле болган.
Борбак хырын шартайгыже,
Харамдыгып чигеш, чанган.
Аштай бергеш, сактыр чеми –
Амдыкы-ла капустазы.
Карактарга борбаңайндыр
Кайгамчык бооп көстүп келир.
Дагын катап бир-ле дүне
Таваар кедеп чоруп орда,
Ашак кижи шывык туткан
Атпаңайнып турар болган.
Кадыр ийден чуулган даш дег,
Карак уунче ыңай болган.
Доктаагаштың, дыңнаан – сураг,
Доңган ышкаш сирилеп-тир.
Оор койгун хоюткудан
Оң чок корткан бооп-тур ийин:
Сылдырт диген бүрү безин
Сырбаш кылдыр меңнеди бээр.
Койгунак ам дедир барбаан,
Кокпазындан чандыр баспаан.
«Чучаккайым агарды» деп
Чугааланып, суйбап орган.
Чиңге хаактың чирбээжинден
Сирбектепкен соок салбаан.
Халып келгеш, койгун ону
Карттап хемдип, менип турган.
Огородтан бир-ле катап
Оорлап чиген капустазын
Аңаа деңнеп, сактып келген –
Амданы хей, көңгүс четпес.
«Чадаарта-ла ыяш хемдээш,
Чарт диштер сынып болур,
Салым багы бо-ла-дыр» деп
Шала оожум химиренген.
Канчангаш-ла көрүптерге,
Капуста дөө талыгырда,
Чалым шораан сирттеринде
Чайганып каап чыдып-тыр оо.
Эңмек талын ажыр-кежир
Эстеңнедир шурагылааш,
Ону барып үңгүп аар дээш,
Опаалыктап чоруп-ла каан.
Шывык туткан каржы ашак
Сагыжынга кирерге-даа,
«Шыдаар-дыр мен, кактырбас» дээш,
Саң дорт олче салып орган.
Арга-эзим ишти-биле,
Ажык шөлдер, хемнер кежир,
Тайга-таскыл ажыр маңнаан –
Даң-даа аткан, чедип чадаан.
Хаяалыг хүн дээп келген,
Капуста – ай чиде берген.
Койгун муңгак, шаа төнген,
Хоруп чаштып чыда хүнзээн…
Хаарыктап удуй бээрге,
Капустазы борбаңайндыр
Чуглуп келгеш, «мени чи» деп
Чугааланып чыткылаар-даа.
Каъттангылыг тоннарын ол
Чарын ышкаш далбайтыпкан,
Хартыга дег шүүргедексеп,
Чавыс ужуп чедип-даа кээр.
Меңней-меңней оттуп-ла кээр,
Меге-ле боор – элдепсинер.
Капустазы уйгу-дүштен
Кажанда-даа ыравастаан!..
Бир-ле кежээ биеэ чеми
Бичии чирлип калган бооп-тур.
«Өске өңнүк баштай четкеш,
Өзүн эдип албаан ирги?..»
Чирлип чыдар капустаны
Чиир дээштиң, дүнениң-не
Караңнадып бар-ла чыдар,
Кажан чедер күжүр ыйнаан.
ЧАРЫШ АЪДЫ МУНГАНЫМ
Белдир-Шыгы, Соңгу-Адыр —
Мээң өскен чайлагларым,
Каяа-даа бол чораанымда,
Караам орта көстүп келир:
Хараачыгай уя туткан
Ханаланчак көшкелери,
Каш янзы үннер долган
Калбак ногаан эзимнери;
Аттыккылап кылаңнашкан
Арыг аржаан суглары-даа
Кайда-чүде оглу мени
«Халдып кел» деп чалаанзыг боор…
Аңаа эрткен чашкы шаамның
Азарганчыг кескиндизин
Сонуургадып хөөреп бээйн,
Шоваа, чараш өңнүктерим.
Чайгы шагда хөглүг хектер
Чаржалаштыр эдип турда,
Сериин ынак чайлаанга кээп,
Черим чону байыр кылыр.
Сорунзалай тырттырган дег,
Чоок-кавы улус чыглыр,
Шак ол өйде Белдир-Шыгы
Шала дыкпыш кынны бээрийн.
Хамык оюн төдү болур —
Каткы, хөглел диңмиттелир.
Сактырымга, аяң черниң
Саглаңнашкан чечээ-даа дег.
Араганы амзап ишкеш,
Аъттар мактап хөөрегилээр
Часкал-оол деп даайым ашак:
«Чарыш аъды мун» деп мындыг.
«Хоржок мен» деп тургужемче,
Холдан салбайн кыйгырыпты:
Чүгүрүктү чедип алган
Сүктер ирей бо-ла келди.
— Соодуп тургаш, үзүүргеткен;
Соңнап чыдып калбас-ла боор.
Алыс угу чүгүрүк аът,
Ажырбас оң, мун даан, оглум.
Чарыш аъды мунуп көрбээн;
Сагыжым оон хөлзей берген:
«Аңдарылза, соңнап келзе,
Атка багай, чеме дыңнаар».
Ачам ынчан чедип келгеш,
«Ажырбас» деп деткижип каан.
Аксымнавас, узак маңныг
Аът болган, билип алдым.
Хоор-Дай-даа менче көрүп,
Кулактарын сүүреңнедип,
«Хоомай мунма, ээм» дээнзиг,
Куюмнаксап турар болду.
Бедик-Хоорну чавыдактааш,
Чагыг-сүме ыяк сактып,
Мээң үем оолдар-биле
Чаржып, ховаа келдивис оң.
Чээрби шаа аът чыскаалыпкан.
Чүгүрүктер кайын эндээр:
Шеле согар, девиржиирлер,
Чүген дыны үзүлгү дег.
Салыкчының куу шляпазы
Агаар орта салдай бергеш,
Чалбаш дээрде, «Ку-уг!» диген —
Аъдым аксын сала кааптым.
Шыданмаан аът дап бээр орта,
Сывырлып каар чазып-тыр мен.
Сүвүр дагдан шураан ышкаш,
Чүрек сиилээр, тыныш дакпыш.
Мурнаан аъттар тепкен сайы
Арын-башты чым-сырт кылыр.
Булгандырган Хоор-Дайның
Аксын арай тыртып чордум.
Сүрээделге алзывыткан
Чүрээм согуу оожургаан.
Хүлээнгеним — алган чагыым
Күүседип кирипкен мен.
Аъдым аксын сула салгаш,
Албадап каап эгеледим.
Чүгүрүк Хоор дам-на барган,
Шүүргедээн хартыга-ла.
Ээзи чок аът бир-ле черге
Эрээннерже маңнап үндү.
«Эрес оолак эстээн-дир» деп
Эндеведим — чүрээм чым дээн.
Өөрүмнү мурнай берген
Өөрүшкүлүг халдып ор мен.
Чарыш аъдын манааннар дөө,
Чалгаан хөл дег, көстүп келди.
Шаа-ла ол кезек аъттар
Шаараңайнып чыдып калды.
Өөрүшкүлүг алгы-кышкы
Өткүт-тода дыңналы-дыр.
Караңнадып чоргужемче,
«Хак-ла, шымда, эртти-ле!» деп
Кыйгы салып хөлзеп турда,
Кыйыым-биле Доруг хирт дээн.
Эрткен аътты, мунукчуну,
Ээзин база мактап турлар.
Хоор-Дайга, меңээ болчуп,
«Хоомай эвес» дижирлер-даа.
Аъттың ээзи — Сүктер ирей
Амырааны хөлчок болду:
Чокпак салын эстеңнедир
Шошкуй аарак уткуй келди.
Ийиги чер ээлээним дээш
Изиг байыр чедиргилээн.
Mөгe холдар мени өрү
Бөмбүктелдир октап турду.
«Мортук тепкеш, аъдым ушту,
Бодум бүдүн болдум» деп каап,
Салыкчыга ушкашкан оол
Шала оожум чугаалап тур.
Элдеп чүве, ону дыңнааш,
Эъдим-кежим соолаш кыннып,
Чүү шаг болгаш, ам кээп катап
Чүрээм согуу дүргедеди.
Чарлакчының хоюг үнү
Шаңнал адап, чаңгыланды.
Демги ээмге кезик шай-дыр,
Демир-хүүрек, шокар пөс-түр.
«Аъдым мунган эрезим сен,
Авайыңга чедир» дигеш,
Шаңнал кылдыр Сүктер ирей
Сарыг шайын сунуп келди.
Ажыл чай чок болган-на боор,
Авам өгде арткан чүве.
Сагыш-бодал ында барган —
Шаңны алгаш, маңнап чандым.
Ораап алган шаңналымны
Орук ара чазып көрүп,
Чаптанчыг чаш хеймер дуңмам
Чассыткан дег тургуладым.
«Далаш» дээнзиг, чиндиңнээш шык
Таваңгайны чымчаш кынды.
Өрү октап, мөөп чыткан,
Өпеңейнип чоргуладым.
«Чарыш аъды мундум, авай,
Шаңналым бо — сарыг шай-дыр».
Авам ынчан шайлап орган;
Аяан салгаш, тура халаан.
Кезек када аайын тыппайн:
Кезик шайже, менче көрдү.
«Чарыш аъды мундум» дээрге,
Шала хөлзээн, шынзыкпаанзыг.
Ием күжүр шаңналымны
Ийи холдап хүлээп алгаш,
Сеткилиниң ханызындан
«Четтирдим!» деп сөглеп турду.
— Шаңналдарың эгези-дир,
Чаңгыс эвес, өөрлүг болзун,
Маргылдаага, ажылга-даа
Мактадырын кыс-ла, оглум!
