Николай Куулар А-Я-Н-ЧОРУК

Бичиилерге солун номчулга
 
Үннер биле сөстер чурту,
Үжүктерниң делегейи
Чаптанчыг өңнүктери –
Чаштар өөрүн чалай берди.
 
А-дан Я-га чедир
Аян-чорук кылыыл.
Акы-дуңма, ада-ие
Айтып, сургап, кады чорзун.
 
 
А-а
 
Авай, ачай, аал-оран – авыралдыг ада-чуртум.
 
Ала-буга – хемде,
Ала буга – шөлде.
 
Ай дээрде үнүп келген,
Ай чечээ частып келген.
 
Ай-ай, тенек болбайн көр,
Ай, багайын, халалыын ай!
 
Адак-бышкааң аартай бээрге,
Адаккы каът бажың тааржыр.
Аъттанырда база талаар –
Адактадып алыр апаар.
 
 
Б-б

Барба-сава, бала-согааш, баг-манчак, балды-сүге – багажа-херексел.
 
Башкы үжүк айтып берген
Башкы черле уттундурбас.
 
Даг эдээ бел черже
Дажыг хемде бел четпес.
 
Буур деп аң – тайгада,
Буура теве – ховуда.
 
Баартак артында турар кижи
Баартык багланып алза эки.
 
Будук-биле будуктуг ыяш чурудум.
 
Авам хөйлең бышкан,
Ачам хойтпак бышкан,
Арыгда кат бышкан.
 
 
В-в
 
Виноград биле вишнядан
Витаминниг варенье кылыр.
 
Волейболдап ойнап каапкаш,
Ваннага олургаш, чунар.
Вокзалдан үдежип каапкаш,
Вагонга олургаш, чоруур.
Вертолетка ужудуп каапкаш,
Верандага олургаш, шайлаар.
 
 
Г-г
 
Гагауз – түрк дылдыг кижи-дир,
Гагара – чылыг чөөктүг куш-тур ол.
Гранат – кызыл өңнүг чимис-тир,
Граната – чазылдырар чепсек-тир.
 
Гардеробка тон, бөрт уштур,
Гастрономга аъш-чем садар.
 
Гастроль кылып келген артист
Гармонь туткаш, ойнап турар.
 
Геолог чер шинчилээр,
Генерал шериг баштаар.
 
 
Д-д
 
Дииң дытче чашты берген,
Диис соондан үне халаан.
Дилгижек-оол өрү көргеш,
Дидимненмейн дедирленген.
 
Даң адып, хүн үнген.
Дал дүъште чайгы изиг
Дам барып, чирти берген.
Дээлдиген куш дескинген
Дээрде хензиг булут-даа чок.
Дам-дум кылдыр чаъс чагбас,
Дамды безин черже батпас.
Дашкаар үнген кым-даа болза,
Девээ дилеп, дери төктүр.
 
Долу дүжүп, догдурашкан,
Долу суглуг хемнер чалгаан.
 
 
Е-е

Европа дип – алды диптер бирээзи-дир.
Ефрейтор – эң-не биче шериг дужаал.
Еврейлер – Чоокку чөөн чүк чурттуг чон-дур.
Египет – ол пирамида ораны-дыр.
 
 
Е-е
Езулуг кижи кажан-даа
Езу-чаңчылды сагыыр,
Езулалды кылып билир,
Езу-чурум чок болбас.
 
Еразы бак,
Еозажок кижи
Езуургап шаг боор.
 
 
Ж-ж
 
Женьшень деп эм отту
Ижер болза, кадыкка эки.
 
Жонглер акый циркте бар,
Жокей акый аъттар мунар.
 

З-з

Заводка чон ажылдаар,
Залга улус танцылаар.
Зоопаркта хөй аң-кушту
Зоолог акый шинчилээр.
Заставада дайынчылар
Зарядказын албан кылыр.
 
 
И-и

Илбек баштыг «ийи» демдек
Ийи-чаңгыс апкан оолак
Идээргээр харык-даа чок,
Илейтир-ле муңгарай бээр,
Ишкирнигип ыглай кааптар.
 
Инек-даштыг тайга черге
Инек-караа чыып чедип келгеш,
Инек-кулча, инек-кулаа,
Инек-кудуруу база көрдүм.
Инек-сокпа – межерген куш
Имиртиңнээр үе манап,
Ийленипкен удуп орду.
 
 
К-к

Кежиг – хемде,
Кежик – бисте.
 
Кежээ кижи тура дүшпейн,
Кежээ дүшкүже ажылдаар.
 
Кадыр ийден ийи дугуй:
«Кайывыс-ла мурнаарыл?!» – деп
Караңайндыр чуглуп баткаш,
Кашпал дүвү шапкын хемче
Караш кынгаш, чиде берген.
«Карак-даа чок, кулак-даа чок,
Канчап барган боларың?» – деп,
Какпак хая кайгап арткан.
 
 
Л-л

Лото – солун оюн,
Лотос – ховар чечек.
 
Лаа чырыын оон күштүг
Лампочка чырыы солаан.
 
Лимби ойнааш, суксай бергеш,
Лимонадтан ижип аар бис.
 
Чежеге дээр садиктээрил,
Сентябрь бир келирге-ле,
Лифт-биле куду баткаш,
Лицейже дорт чоруптаалы!
 
 
М-м
Мында бир-ле бажыңдан
Мындыг элдеп амытан –
Мый-ыт дээрзи үнгеш-ле,
Мынаар халып чоктады.
 
Мыйыт хемде эжинген.
Мый-ыт ону тудуксаан.
 
Мургу этсип, ойнап ор мен,
Мургу ону дыңнаалай-дыр.
 

Н-н

Тывызык
Ногаан өңнүг, шөйбек боттуг ногаа аймаа.
(огурец)
   Үлегер домак
Нүүрлүг кижи нүгүл кылбас.
 
Наксылдың бодун таныштырганы
 
Назыным чаш, харым алды.
Найыралдыг эштерим хөй.
Ноябрьдан эгелээштиң,
Номчугаштар номчуп тур мен.
Найырлардан сонуургаарым
Наадым деп байырлал бар.
 
 
Ң-ң

Аңзак ыттыг аңчы кижи
Аңгыр кушту адып болбас.
 
«Ыңа-аа!» деп, уруг ыглаан.
«Мяо-оң!» деп, моортай эткен.
 
Соңгузу хүн акым-чаавам
Соңгулдага киржир дээштиң,
Соңгаар чоруур ажыл-херээн
Соңгаарладып турар чорду.
 
Доңдак дүжүп, чер-даа доңган,
Доңмас суг-ла агып чыткан.
 
 
О-о

Оран-сава – оран-суур – оран-чурт – оран-делегей
 
Ой-ой-ой, экизин!
Ой тонум кедипкеш,
Ой аъдым мунупкаш,
Ой черлеп халдыптым!
 
Оңгул-чиңгилге кээп ушкаш,
Оң будум бертип алгаш,
Оңум оскунуп турумда,
Оңгарып каан эмчимге
Оңчок өөрүп четтирдим!
 
 
Ө-ө

Өг – өг-бүле – өгбелер – өртемчей.
 
Өг: ыяш өг, кидис өг, алажы өг, кызыл өг, кымыскаяк өө, ары өө.
 
Өле баштыг кырган-ача
Өле-дайын мунуп алган
Өле-көк туман өттүр
Өөвүсче чортуп олур.
 
Өңнүүм Мөңге берген белээ:
Өң-баазын карандаштар.
Өңгүр чечек, ыяш-даш, сугну
Өңнештирип чуруп каар мен.
 
Өрге күжүр үңгүрүнден
Өрген ышкаш кожайып ор.
 
 
П-п

Пар аңның эвээжи кончуг,
Пар ыяштың быжыы кончуг,
Пар үжүктүң тодазы кончуг.
 
Па, кайда келдивис?
Паа, каттың хөйүн!
Паак, савам чок-тур!
 
 
Р-р

Рубль-биле садыглажыр,
Руль-биле ээй долгаар.
Романны улус номчуур,
Романсты ойнап, ырлаар.
 
Ракета-даа ужуп үндү,
Дээрде айга чедер дээн боор.
Ракеткаң тут-ла, эжим,
Теннис ойнап, деңге өзээл.
 
 
С-с

Саадаар болза, автобуска
Саадаар олут артпайн баар.
 
Саваң эжип хүнзээн кижи
Саваң-биле чунза эки.
 
Сай-кум буртуңайныр.
Сай чаш саглаңайныр.
Сай ыяш саглаш кынныр.
 
Сал – сегелде.
Сал – эрикте.
 
Сарыг-кундус кежи чараш.
Сарыг-өек соястап кээр.
Сарыг-сугдан быштак шөер.
Сарыг-кидис өгнү шывар.
Сарыг-ары шаптып болур.
 
 
Т-т

Төрээн дылым, төрел чонум, төрээн чуртум – төдү эргим, төдү ыдык.
 
Таан деп куш ужуп келди.
Таан-даа час дүшкен чоор бе?
 
«Эңдерик балык туткан мен» – деп,
Эжим хөөреп, холум туткан.
Аът тудуп чедип келген
Акызы ооң мегезин туткан.
 
Тура чокта, күш чок дээр.
Тура халып, орнум эттим.
Огородта бок сигенни
Тура тыртып, чыып каапкаш,
Тура дүжүп, бажың кирдим.
Тура-сорук ачылыг-дыр.
 
 
У-у

Ужар-хеме дээрде дагжаан.
Ужар дөвүн хемде дагжаан.
 
Уйгу хандыр удуп чыткаш,
Уйгу хавы диртсе, кончуг.
 
Урук туткан чылгычы кыс
Улуг аътты тудуп алгаш,
Эзертенгеш, мунуптарга,
Эжи келгеш, ушкажыптар.
 
Уваа, угбай,
Ужуражып баар болгаш,
Уткан-дыр мен.
Удавайн чеде берейн!
 
 
Ү-ү

Үжүглелди дола берген
Үжен алды үжүк номчуп,
Үжүк-бижик өөренир дээш,
Үе-шакты уттуптар мен.
 
Үзүк чокка чаъс чагган.
Үзүк-боолук кымыскаяк
Үпчү боду доңа берген.
 
Үзер буга багда тур көр.
Үзе кайгап, чүткүй-даа-дыр.
Үзе тыртса, айыылдыг-дыр!
 
 
Ф-ф

Футбол бөмбүүн чеже сүрер,
Филармония барып чордум.
Бир-ле артист үнүп келгеш,
Флейтага ойнап турду.
Фортепиано база дыңнааш,
Фойезинге чапсарлаан мен.
Фонтан харын чок-ла чорду.
 
 
Х-х

Ха-дуңма, чечектерни!
Хаа, чараш, өңгүрүн аа!
Хамык инек базар четти,
«Ха-ха!» деп хай деп көрем.
 
Хеймеректи «эр хей!» дээрге,
Хей-аът кирип, өөрээн оол
Хедер чаңын уттувуткан.
 
Хавак черде
Хаваа хирлиг
Хаван көргеш,
Хавам ээрди.
 
Хады биле
Хадың кады
Салгын-хатка
Чайганып тур.
 
 
Ц-ц

Цементини заводтан бээр
Центнерге хемчээп сөөртүр.
 
Циклон-шуурган коолаан ышкаш,
Циркке чон адыш часкаан.
 
 
Ч-ч

Ча-согун, чыда-биле
Чаалажыр шаг турган дижир.
Чаа үе чепсээ күштүг:
Чамбы-дипти хуюктап боор.
 
Чодурааның чанын орта
Чойган тарып каарывыска,
Чодур терек ону кайгап,
Чожуй берген турарын көр.
 
Чиң сарыг шайын ижип,
Чиңге-тараа хоюдуп чип,
Чиңнеп ойнап, чир шоң дүжүп,
Чиң тээп чораан өгбелер бар.
 
 
Ш-ш

Шавылдыырын дыңзыг тырткан
Шавыдар аът мунуп алгаш,
Шаап бар чыдар чылгычының
Шалбазынче кирдиң, чаваа!
 
Шүүр-биле эът уштуйн,
Шүүргедеп, онаан октааш,
Шүүр мөге тоттур чизин.
 
Шынны чиге сөглээр,
Шын орукту тывар,
Шынныг херекке киржир.
 
Шиилээр деп турувуста,
Шиилээр чаъс кудуп келди.
Шаптык бар бол, театрже
Ша-даа четпейн чеде бээр бис.
 
 
Щ-щ

Щетка-биле ширбип-ширбип,
Щи чиирге, амданныг-ла!
Плащ чууп-чууп, ооң соонда
Борщ чиирге, база ындыг!
 
 
Ъ-ъ

Чамдыкта көстүп-даа кээр,
Чамдыкта чашты-даа бээр
Кадыг демдек турар черин
Катап сактып, адап көрем.
Соора адап черле хоржок:
Чогум утка билдинмейн баар.
 
Аът, дүъш, каът, оът, эът.
 
Арга, кадык, ожук, кижи, өкпе.
 
 
Ы-ы

Ыдык оран, Төрээн чуртум – ынакшылым дээдизи сен!
 
Ырак эвес эрик черде
Ыт-кады эмгежок-тур.
Ынаар баргаш, чыыр бис бе,
Ынаар сен бе, эжим оолак?
 
Ыяткан дег,
Ыыт чокка канчап орар.
Ыглапса-даа,
Ылап-ла оон дээре боор.
Ындынналдыр
Ырлавытса, дыка онза!
 
 
Ь-ь

Арыг тыва эвес сөстер
Аразынга кыстына бээр,
Адаптарга, чымчаш кынныр,
Ады безин «Чымчак демдек».
 
Лагерь, февраль, корабль, календарь, нефть.
 
 
Э-э

Эге чааскаан чоруп хоржок,
Эргим шынчы эш-өөр херек.
Эртинелер дээдизи –
Эш-өөрнүң чаңгыс эви.
 
Эзер эътти сен бил, эжим.
Эзеримни бодум сояйн.
 
Эзир куштуң коргунчуун көр,
Эзирикти тевер часты.
 
 
Ю-ю

Юрист чеңгем бежен харлаан.
Юбилейлеп турар дидир.
Белээм кылдыр юбкадан
Бээр чоор бе? Канчап тып аайн?
Азы дүгде ювелирден
Алдын садар акша болза!
 
 
Я-я

Янзы-бүрү кызыл өң хөй:
Ягаан дээрге бирээзи ол.
 
Ямбылыг бай кижи безин
Ядарап боор, куруглап боор.
 
Январь айда соок дыңзаан.
Яндаңдан ыш шөйлүп-ле тур.
Школа ам өөренмес бол,
Ясли-садик кагдынмады.
 
 
А-дан Я-га чедир
Аян-чорук төндү.
Билиривис ам хөй бол,
Билбезивис оон-даа хөй.
 
Төрээн дылдың делегейи
Төдүвүске солун-на-дыр.
Эргим башкы кичээлдерин
Эки дыңнап, өөрениили.