I

Оглумга тураскааттым

Караңгызымаар тар өрээлдиң шалазында, соңга баарында, ак хеп кедиртип каан мээң ачам аажок узун апарган чыткан. Ооң кызыл-даван буттарының салаалары чиктии сүргей сарбая бергилээн, хөрээниң кырында оожум салгылап каан ээлдек холдарының салаалары база-ла ыргак-ыргак; ооң хөглүг карактарын төгерик кара чес чоостар-биле базырып каан; ооң карара берген чазык-чаагай арны база сагышка анчыг кылдыр ырзая берген диштери мени коргудуп турган.
Хевин шала кеттинген, кызыл юбкалыг авам дискектенип туруп алган, ачамның бажының узун чымчак дүктерин хаваандан чушкуунче кара дыргак-биле дырап турган, ол дыргак-биле мен арбуз карты хирээлээринге ынак кижи мен; авам чоон дунук үнү-биле үзүктел чок чугааланып-ла турган, а ооң бора өңнүг ыжа бергилээн база эзилген чүве дег карактарындан борбак-борбак чаштар төктүп бадып турган.
Хөлчок улуг карактарлыг, каттырынчыг үлдүргей думчуктуг, улуг баштыг, чоон кырган-авам мени холумдан тудуп алган туру; бүгү боду кара хептиг кырган-авам чымчак болгаш кайгамчык солун; ол база-ла онзагай эки аян-биле авамга чаржалаштыр ыглап, бүгү боду сирилээн, мени шеле тыртып, ачамче иткилеп туру, мен хедерленип, ооң артынче чаштынып тур мен, меңээ коргунчуг болгаш эпчок болган.
Улуг улустуң ыглаарын мен кажан-даа көрбээн мен; кырган-авамның каш-даа катап:
— Ачаң-биле байырлажып ал даан, ону ам кажан-даа көрбес сен. Өйү, шагы четпээнде, өлүп калганы ол-дур, күжүрүм… — деп чугаалаан сөстерин база билбейн турган мен.
Мен хөлчок аарааш, чаа-ла бут кырынга туруп келгеним ол. Аарып турумда — мен ону ылап-ла билир мен — ачам мени хөгледип, ажаап турган, ооң соонда ол хенертен чиде берген, ынчангаш ону кырган-авам солаан, кырган-авам чиктиг кижи.
— Сен кайыын кылаштап келгениң ол? — деп кырган-авамдан айтырдым.
Кырган-авам тургаш:
— Үстүүртен, Нижнийден, кылаштап эвес, а суг кыры-биле келдим! Суг кыры-биле кылаштавас чоор, кулугур! — деп харыылады.
Ол харыы каттырынчыг болгаш билдинмес болган: бажыңның үстүкү каъдында улуг салдыг будуп каан персияннар чурттап турганнар, а подвалда кырган сарыг калмык кижи хой кештери садып турган. Чаданы куду бадарда, ооң туттунгуужунга чавыдактай олурупкаш, бадар ийикпе азы аңдарылгаш, дукпуртуланып бадар — ону мен эки билир мен. А суг кыры-биле канчап кээр турган чоор? Ол элдеппейлиг болгаш будалчак-тыр.
— А мен чоп кулугур мен?
— Чүге дээрге шимээргээр-дир сен —- дээш, кырган-авам база-ла каттырып чугаалады.
Кырган-авам ээлдек, хөглүг болгаш эптиг чугаалап турган. Баштайгы хүнден эгелээш-ле, мен аңаа таарзына берген болгаш, ам кырган-авам-биле кады бо өрээлден дүрген-не чоруй баарын күзеп тур мен.
Авамны кээргеп турган мен, ооң карааның чажы болгаш ыы-сыызы сеткилимге чаа, хөлзенчиг сагыш-бодалды хайныктырып келген. Ооң мындыг апарганын мен бир дугаар көрүп тур мен, ол кезээде шириин, шоолуг чүве чугаалавас, арыг, кылаң болгаш аът ышкаш улуг-чаагай, ооң эът-кежи кадыг болгаш холдары коргунчуг күштүг чораан. А ам бүгү боду ыжык болгаш суспаранчыг апарган, бүгү хевин ора тыртыгылап каан; улуг чырык бөрт дег, аянныг эдип аар бажының дүктери ам чанагаш эктинде селберерип, арнынче дүжүп келгилээн, а өрүп каан талазы ачамның удуй берген арнынга дээп, халаңайнып турган. Мен өрээл иштинче шагда-ла кирип келдим, а авам менче чаңгыс-даа катап көрбеди — ачамның бажын дыравышаан, ишкирнигип ыглап-ла туру.
Кара ашактар болгаш шериг-будочник1 эжикти бакылап каап турганнар. Ол шериг кижи ажына аарак:
— Дүрген ажааңар! — деп алгырып турган.
Соңганы кара аржыыл-биле дуглап каан, ол аржыыл салгынга парус дег херлип турган. Бир катап ачам мени парустуг хемеге олуртканын сактып тур мен. Хенертен дээр диңмирей бээрге, ачам каттырыпкаш, мени дискектериниң аразынга дыңзыг кызып алгаш:
— Ажырбас, кортпа, Лук! — деп алгырып чугаалап турган.
Хенертен авам аар туруп келгеш, ол дораан база катап олурупкаш, бажының дүктерин чаттылдыр ойта кээп дүштү. Ооң ак арны көгере берген, оон диштерин ачам ышкаш ырзайтыпкаш, коргунчуг үн-биле:
— Эжикти хааңар… Алексейни үндүрүптүңер! — диди.
Кырган-авам мени чайладыр идипкеш, эжикке маңнап чеде бергеш:
— Бурган өршээ, төрээннерим, кортпаңар, биске дегбеңер, чоруй барып көрүңер! Ол кандыг-даа халдавыр эвес, божууру ол-дур ийин, өршээп көрүңер! — деп алгыра берди.
Мен караңгы булуңда улуг аптара артынче чаштына бергеш, оортан авамның шалада човуурлавышаан, диштерин кыжыратпышаан, аңдаштанып чыдарын көрүп чыткан мен. Кырган-авам долгандыр соястап, ээлдек болгаш өөрүшкүлүг чугаалап турган:
— Адазының болгаш оглунуң ады дээш өршээзин! Шыдажып-ла көр, Варюша!.. Ыдыктыг бурган иези, өршээкчи…
Меңээ коргунчуг апарган: олар шалада, ачамның чанында дүвүреп, ачамга дээп-ле, човуурлап, алгыржып-ла турганнар, а ачам шимчеш-даа дивес, каттырып чытканзыг. Шалада ол дүвүрээзин элээн үр апарган, авам каш-даа катап тургаш, база катап кээп дүжүп-ле турар болган; кырган-авам өрээлден, хөлчок улуг чымчак кара борбаанды дег, үне халып турган; ооң соонда хенертен караңгыда уруг ыглай берген.
— Сеңээ алдар, бурганым! Оол-дур! — дээш, кырган-авам лаа кыпсыпкан.
Мен, булуңга удуй бергеним-не ол боор, ооң ыңай чүнү-даа билбес мен.
Ийи дугаар сактыр чүвем — чаашкынныг хүн, хөөрнүң ээнзиргей булуңу. Мен чыпшынчак малгаштыг тайгыр дөң кырында туруп алган, ачамның хааржаан бадырыпканы оңгарже көрүп тур мен: оңгарның дүвүнде суг эмгежок, пагалар база бар, ийи пага ачамның хааржааның кырынче шагда-ла үне халыжа берген.
Оңгар чанында кырган-авам, мен, өл будочник болгаш хүүректер туткулап алган ажынчак ийи ашактар тур. Чылыг чаашкын чинчилештир дымырадып турган.
— Хөөп кааптыңар — деп, будочник аткаар кылаштай бергеш, чугаалады.
Кырган-авам баш аржыылының азыы-биле арнын дуглап алгаш, ыглай берди. Ашактар доңгайгылааш, хүүректери-биле ажылдап кириптилер, суг мойтугайны берди, пагалар хааржактан дүже халышкаш, оңгарның ханазынче халып эгеледилер, ынчалза-даа борбак малгаштар оларны дедир оңгар дүвүнче дүжүр шаап турган.
— Кедээр, Леня — деп, кырган-авам мээң эктимден туткаш, чугаалады, мен ооң холундан ушта халый бердим, чоруур хөңнүм чок болган.
— Чиктииңни, бурган өршээ — деп, кырган-авам, та меңээ, та бурганга хомудаан дег, чугаалааш, оон бажын согайтып алгаш, элээн үр ыыт чок турду; хөөрнү хөөп доозар четкен, а кырган-авам ам-даа турбушаан.
Ашактар хүүректери-биле малчырадыр ажылдап турда, хат хадып келгеш, чаашкынны хадып алгаш барган. Кырган-авам мени холумдан четкеш, ыракта эмгежок кара крестилер аразында хүрээже чорупкан.
— Сен чоп ыглавас сен? — деп, херимден үне бергенивисте, кырган-авам айтырды. — Кезек ыглап көрзүңзе!
— Ыглаар хөңнүм чогулу — деп, мен чугааладым.
— Че, ыглаар хөңнүң чок болза, ындыг-дыр — деп, кырган-авам оожум чугаалады.
Ол-ла бүгү чүве элдептиг болган: мен ында-хаая ыглаар турган мен, аарзынгаш-даа эвес, хомудааш ыглаар турган мен; мен ыглаарымга, ачам мени үргүлчү кочулаар, а авам: «Ыглаар деп семеве!» дээр турган.
Ооң соонда бис хөлчок малгаштыг калбак кудумчуга кызыл-хүрең бажыңнарның аразы-биле тергелиг бар чораан бис; кырган-авамдан айтырдым:
— А пагалар оон үнүп шыдавас бе?
— Чок, ам үнүп шыдавас — деп, кырган-авам харыылады. — Оларны бурган билгей аан!
Ачам биле авамның кайызы-даа бурганның адын ынча дыка болгаш чоок кылдыр адап чорбааннар.
Каш хонганда, мен, кырган-авам болгаш авам пароходка, бичии каюта иштинге, чоруп орган бис; чаа төрүттүнген дуңмам Максим бүрлүп каан, ынчангаш ону ак пөс-биле ораагаш, чиңге кызыл минчиг-биле шарааш, азыгда столга чыттырып каан.
Хептиг шарыышкыннар болгаш аптаралар кырынга олуруп алгаш, аът караа дег, достак болгаш төгерик соңгаже көрүп ор мен, өл шилдиң ындында көвүктүг, бораңгай суг үзүк чок көстүп-ле тур. Чамдыкта ол суг көдүрлүш дээш, шилди чылгай кааптар, а мен ала-чаягаар-ла шалаже дүже халый бээр мен.
— Кортпа — дээш, кырган-авам мени чымчак холдары-биле чиик көдүргеш, хептиг шарыышкыннар кырынга база катап тургузуп каар.
Сугнуң кырында бора шык туман турупкан; кайда-бир ыракта кара чер көзүлгеш, база катап туман биле суг ындынче чиде бээр. Долгандыр бүгү-ле чүве сирлеңейнип турган. Чүгле чушкуузундан туттунуп алган авам ханага чөленип алгаш, шимчеш дивейн быжыг турган. Ооң шырайы демир дег, кара, карактары ыяк шимдине берген, сөөлгү хүннерде ооң ыыды-даа чок, ынчангаш авам кандыг-ла-бир өске, чаа кижи дег апарган, кедип алган платьези безин мээң билбезим платье болган.
— Варя, чүү-хөөден бичиини чиген болзуңза аа — деп, кырган-авам каш-даа катап аңаа оожум чугаалаан.
А авам ыыт чок, шимчеш-даа дивейн турар.
Кырган-авам мээң-биле — сымыранып, а авам-биле дыңналдыр-даа болза, оваарымчалыг, корга аарак, эвээш чугаалажыр. Кырган-авам, сактырымга, авамдан коргар-даа ышкаш болган. Ол болза меңээ билдингир болгаш, кырган-авам биле мени хөлчок чоокшулаштырып турган.
— Саратов — деп, авам хенертен дыкадыр, ажына аарак чугаалады. — Матрос кайыл?
Ам авамның сөстери безин чиктиг, өске: «Саратов», «матрос» дигилээр.
Калбак хөректиг, буурул баштыг, көк хептиг кижи бичии хааржак киирип келди. Кырган-авам ол хааржакты алгаш, дуңмамны ооң иштинге салгаш, хере сунуп алган холдарынга тудуп алгаш, эжикче барган, ынчалза-даа кырган-авам чоон болгаш, каютаның тар эжиин чүгле кыдыы-биле эртип болур, ынчангаш ол эжиктиң баарынга каттырынчыг таптап туруп берди.
— Эх, авамны-даа! — деп, авам алгырыпкаш, ооң холунда хааржакты ап аарга, олар үне бердилер, а мен көк хептиг ашакты көрүп, каюта иштинге артып каан мен.
— Дуңмаң өске оранда барганы ол бе? -— деп, ол кижи менче ээккеш, чугаалады.
— Сен кым сен?
— Матрос.
— А Саратов кымыл?
— Хоорай-дыр. Соңгаже көр, ол хоорай бо-дур!
Соңга ындында чер шимчеп бар чораан; кадыр кара чер туманналып, чап-чаа-ла кезип каан улуг хлеб-даа ышкаш, буругайнып чыткан.
— А кырган-авам кайнаар баары ол?
— Уруунуң оглун хөөржүдери ол-дур.
— Ону чер иштинче хөөп кааптар бе?
— А ынчанмайн канчаар, хөөп кааптар.
Ачамны хөөржүдүп тургаш, дириг пагаларны канчаар хөөп каапканывысты матроска чугаалап берген мен. Ол мени көдүрүп алгаш, дыңзыдыр куспактааш, ошкап кагды.
— Эх, дуңмакым, сен амдыызында чүнү-даа билбес-тир сен ийин! — диди. — Пагаларны кээргээн херээ чок, оларны бурган-на билгей аан! Аваңны кээрге, ону ажыг-шүжүг кайы хире баскан-дыр!
Бистиң кырывыста бир-ле чүве алгырып, хоогайны берди. Ол болза пароход-тур дээрзин мен шагда-ла билип турган болгаш, кортпаан мен, а матрос мени шалага далаштыг тургузупкаш:
— Халып чоруур апардым! — дээш, маңнап чорупту.
Мээң база маңнап чоруксаам келген. Эжиктен үне бердим. Караңгызымаар тар өрээлде чүве-даа чок. Эжик чоогунда чада тепкииштеринде честери кылаңайнып чыткан. Өрү көргеш, холдарында хаптар болгаш шарыышкыннар туткулап алган улусту көрүп кагдым. Пароходтан улус шуптузу-ла чоруп турары тодаргай болган — ындыг болганда, мен база чоруур апаар-дыр мен.
Ынчалза-даа хөй ашактар-биле кады пароход эриинге, эрикче дүжер көвүрүгжүгеш чанынга чеде бээримге, улус мени көргеш, алгыржы бергеннер.
— Кымның оглул бо? Кымның оглу сен?
— Билбес мен.
Мени элээн үр силгип, суйбап келгеннер. Адак сөөлүнде, көк баштыг матрос чедип келгеш, мени сегирип алгаш:
— Бо Астрахань чурттуг оол-дур, каюта иштинден… — деп тайылбырлады.
Ол матрос мени каютаже маң-биле аппаргаш, шарыышкыннар кырынга салгаш:
— Мен сени канчаар эвес мен адыр! — дээш, салаазы-биле мени кортпактап кааш, чоруй барды.
Кырында шимээн оожургап, пароход ам сирилевес болгаш сугга чайтылавас апарган. Каютаның соңгазын бир-ле өл хана дуглай берген; караңгы, ышкам апарган, шарыышкыннар, хөөп дартая бергилээн дег, мени дакпыжадып келген, ынчангаш бүгү-ле чүве анчыы сүргей апарган. Мени чааскаандырымны куруг пароходка кезээ шагда каапкаш баарлары ол ирги бе азы?
Эжикке чеде бердим. Ажыттынмас болду, ооң чес тудазы долгаттынмас болган. Сүттүг шилди алгаш, эжиктиң тудазын бар-ла шаам-биле хаптым. Шил бусту бээрге, сүт мээң буттарымче төгүлгеш, сапыктарым иштинче кире берген.
Чүнү-даа канчап чадап кааш, хомудаанымдан шарыышкыннар кырынга чыдып алгаш, оожум ыглавышаан удуй берген мен.
Оттуп кээримге, пароход база-ла чайтыгайнып, сириңейнип чораан, а каютаның соңгазы хып, хүн дег чайыннанып турган. Кырган-авам мээң чанымда олуруп алган бажының дүгүн дыравышаан, бир-ле чүве сымыранмышаан, арнын дырыштырып турган. Ооң элдептиг кылын бажының дүгү ооң эгиннерин, хөрээн, дискектерин дуй алы берген, шалада көк-көк чайыннарлыг карарып чыткылаан. Кырган-авам бажының дүгүн бир холунга халайтыр туткаш, шаараш диштерлиг ыяш дыргакты кадай иткеш, арай боорда дырап орарга, ооң эриннери чөлбейип, кара карактары хорадай аарак кылаңайнып турган, ол хөй дүк аразында ооң арны бичии болгаш каттырынчыы кончуг болган.
Бөгүн кырган-авам каржы ышкаш болган, ынчалза-даа бажының дүгү чоп мындыг узунул деп айтырарымга, дүүнгү чылыг чымчак үнү-биле мынча дээн:
— Кеземче кылдыр бурган бергени ол ыйнаан, мону канчап чаза дырап аарыл, харалаан! Аныяамда бо челимни көөргедир кижи мен, кырый бергеш, карганыр апаардым! А сен уду! Ам-даа эрте-дир, хүн чаа-ла үнүп келди…
— Ам удуур хөңнүм чогул!
— Че, ындыг болза, удува — деп, чажын өрүп, кырган-авам авамның өрү көрүп алгаш, саң дорт чыткан диванынче көрүп, чугаалады. — Дүүн шилди сен буза шааптың бе? Оожум чугаала!
Кырган-авам сөстерни канчаар-ла онзагай ырлай аарак чугаалап орган, ынчангаш ол сөстер, ээлдек, чырык чаагай чечектер дег, мээң угаанымга белен сиңип турган. Кырган-авам карактарының вишнялар дег огу алгып, чугаалап четпес кайгамчык тааланчыг чырыткы-биле чырыш дээш хүлүмзүрүүрге, ооң быжыг ак диштери хөглүг көстүп келир, ынчангаш каразымаар чаактарында эмгежок дырышкактарлыг-даа болза, арны аныяксып, чырып кээр. Танаа дарбагар, бажы кызыл, үлдүргей думчуу ооң арнын хөлчок үреп турар. Кырган-авам мөңгүн-биле каастап каан таакпы хавындан думчук таакпызын киир тынып орган. Кырган-авам бүгү боду кара-даа болза, карак дамчыштыр сеткил-сагыжының өшпес хөглүг болгаш чылыг чырыы-биле чырып турган. Ол күдүгүр, ооргазы күшпүк чыгыы, хөлчок чоон хирезинде, ыңай-бээр кылаштаары чиик, эптиг, улуг диис ышкаш, кырган-авам, ол амытан дег, ындыг ээлдек, чымчак.
Кырган-авам келир мурнунда, караңгы черде чажырып каан чүве дег, удуп чыткан ышкаш мен. Ынчалза-даа кырган-авам чедип келгеш, мени оттуруп, чырык өртемчейже үндүрүп келген, мени долгандыр ужу-кыдыы чок удазын-биле шарааш, бүгү чүвени өң-баазын кылдыр угулзалай аргааш, бүгү назынымда өңнүүм болуп, мээң чүрээмге эң-не чоок, меңээ эң-не билдингир болгаш үнелиг кижи болу берген, ооң өртемчейге чайгылыш чок ынакшылы мени байыдып, аар-берге амыдыралга мени күш киирген.
Дөртен чыл бурунгаар пароходтар оожум чоруп турганнар; бис Нижнийге чедир хөлчок үр чораан бис, ынчангаш чараш-чаагай чүүлдер сеткилимге долдунганының баштайгы хүннерин эки билир мен.
Агаар эки апарган, эртенден кежээге чедир мен кырган-авам-биле палуба кырынга аяс дээр адаанга күстүң алдын торгулары-биле даараттырган Волганың эриктериниң аразынга турган мен. Узун буксирде1 баржалыг ак-сарыг пароход хемниң агымын өрү плицалары-биле2 боразымаар-көк сугну далаш чокка, чалгаараан-даа ышкаш, шимээнниг ап чоруп орган. Баржа бора болгаш мокрица хевирлиг. Хүн Волганың кыры-биле билдиртпейн чылып бар чораан, долгандыр бүгү-ле чүве шак тудум-на чаа көстүр болгаш бүгү-ле чүве солчуп турар, ногаан даглар черниң каас хевиниң коя сыгыглары ышкаш; эриктерде хоорайлар болгаш суурлар, ырактан көөрге, пряниктер ышкаш көстүр; а суг кырында күскү алдын бүрү салдап чыткан.
— Экизин, көрүп көр даан! — деп, кырган-авам бир борттан бир бортче кылаштап, минута санында чугаалап турган болгаш, бүгү боду чайыннап, карактары өөрүшкүлүг алгый бергилээн.
Кырган-авам, эрикче көөр дээш, болганчок-ла мени уттуптар: борт чанында туруп алган, ийи холун хөрээнде олуй-солуй каапкан, ыыт чок хүлүмзүрүп турар, а карактары чаштыг. Мен ооң каас чечектерлиг каразымаар юбказындан тыртыптар мен.
— А? — деп, кырган-авам сырбаш дээр. — А мен удумзурап, дүжей-даа берген ышкаш мен.
— Чүнү бодааш, ыглап тур сен?
— Өөрээнимден болгаш кыраанымдан ыглаарым ол-дур ийин, күжүрүм — деп, кырган-авам хүлүмзүрүп чугаалаан. — Мен ам кырып калган болдур мен ийин, назы-харым алдан ашкан.
Оон думчук таакпызын чыттааш, чаагай сеткилдиг дээрбечилер, ыдыктыг кижилер, чүзүн-баазын араатаннар болгаш аза-четкер дугайында кандыг-ла-бир элдептиг төөгүнү чугаалап эгелээр.
Ол тоолдарын оожум, тывызыксыы аажок чугаалаар, мээң арнымче ээгип алгаш, хере көрген карактары-биле мээң карактарымче көрүп, сактырга, чүрээмче мени көдүрер күш сиңирип турган дег, чугаалаар. Чугаазы ырлаан ышкаш, хөйнү чугаалаан тудум-на, сөстери эптиг дыңналыр. Ону дыңнаары кайгамчыктыг тааланчыг. Мен ону дыңнап:
— Ам-даа! — деп дилээр мен.
— Оон ыңай мындыг чүве база болган: будунга үскен кадыг далган кадалы берген бажың четкери ашакчыгаш суугу баарында чаяңайнып: «Ой, күскелер, ааршылыын! Ой, күске оолдары, шыдаар харыым чогулу!» деп човуурлап орган-дыр.
Кырган-авам будун өрү көдүргеш, оозун холдары-биле тудуп алгаш, чайып, ооң бодунга аарышкылыг чүве дег, арнын каттырынчыы кончуг дырыштырып орган.
Матростар, салы улуг ээлдек ашактар, долгандыр тургулап алган дыңнап, каттыржып, ону мактап, база-ла дилеп турарлар:
— Че, кырган-ава, ам база бир чүведен чугаалап көрем!
Ооң соонда:
— Бистер-биле кады барып чемнениили! — дээрлер.
Чемненип ора, олар кырган-авамга — арага, меңээ арбузтар, дынялар бээр, ону бээрде, бүдүү бээрлер. Чүге дээрге пароходта чимис чиирин чөпшээревес, ону хунаап алгаш, хемче октаптар кижи чоруп орар. Ол кижиниң хеви таңныыл шагдаа хеви ышкаш — чес өөктерлиг; ол кижи кезээде-ле эзирик, улус оон чаштынып чоруур.
Авам палубаже хаая үнер болгаш бистен озалааш турар. Ооң ыыды-даа чок. Авамның улуг, шилгедек мага-бодун, каразымаар шириин арнын, өрүп каан аксымаар аар чажын, ооң шыырак болгаш быжыг бүгү бодун туман өттүр азы кылагар булут өттүр дег сактып, бодап чоруур мен; оон кырган-авамныы дег шак-ла ындыг улуг, көрүжү дорт бора карактар ырактан ээлдек эвес көрүп турар.
Бир катап авам мынча деп шириин чугаалаан:
— Улус силерни кочулап каттыржып турарлары ол-дур, авай!
— Оларны бурган-на билгей аан! — деп, кырган-авам тоомча чок харыылаан. — Боттарынга-ла эки болза, каттыржып тургайлар аан!
Нижнийни көрүп кааш, кырган-авамның бичии уругларзыг өөрүп турганын сактыр мен. Мээң холумдан тырткылап, мени бортче иткилеп, алгырып турган:
— Көр-көр, экизин! Бо ышкажыл, Нижний, бурган-на бо! Бурган хоорайы мындыг ышкажыл! Хүрээлерни көр даан сен, ужуп чоруур чүве дег!
Оон ыглаар чыгыы:
— Варюша, көрүп көрзүңзе аан. Уттупкан боор сен ийин! Өөрүп көр даан! — деп авамны дилеп турган.
Авам муңгаргай хүлүмзүрүп турган.
Пароход чараш хоорайның дужунга, хемниң ортузунда чүс-чүс шиш суургалары сирбее бергилээн, дакпыш мөөңнешкен пароходтар аразынга доктаай бээрге, эңмежок кижилерлиг улуг хеме бортка чоокшулап келгеш, чаданы дүжүрүп бадырыпкан соонда, хемеде улус палубаже чаңгыстап үнүп эгелээннер. Хамык улустуң мурнунда кара хептиг, алдын ышкаш сарыг салдыг, куш думчуктуг, ногаан карактарлыг, улуг эвес арган ашакчыгаш дүрген базып орган.
— Ачай! — деп, авам хоюг болгаш дыңзыг алгырыпкаш, ол кижиже халый берген, а ол кижи авамның бажын, ооң чаактарын бичии кызыл холдары-биле дүрген суйбап:
— Чүл, тенекпей? Аа-а! Ол болбазыкпе… Эх силерни-даа… — деп чидиг кышкырып турган.
Кырган-авам ээриил дег долганып, хамык улусту хары угда куспактап, ошкап турган, ол мени улусче идип:
— Че, шымда! Бо Михайло даайың-дыр, бо Яков… Наталья күүйүң, бо акыларың, ийилээ Сашалар, угбаң Катерина — дооза-ла бистиң төрелдеривис-тир, хөйүн көрдүң бе! — деп далаштыг чугаалап турган.
— Авазы кадык бе? — деп, кырган-ачам кырган-авамга чугаалаан.
Олар үш катап ошкаштылар.
Кырган-ачам мени хөй улус аразындан ушта соп эккелгеш, бажымдан туткаш:
— Кымның оглу сен мындыг? — деп айтырды.
— Астрахань чурттуг кижи мен, каютадан…
— Чүнү чугаалап турары ол мооң? — деп, кырган-ачам авамдан айтыргаш, харыызын-даа манавайн, мени идипкеш: — Чаактары адазын дөзээн-дир… Хемеже дүжүңер! — диди.
Эрикке дүшкеш, даг өрү улуг-улуг сай даштар-биле шып каан, чашпан дуй үнген болгаш сигени тапталып калган ийи кадырның аразында орукту өрү мөөңнештир чоруптувус.
Кырган-ачам авам-биле хамык улустуң мурнунда чоруп органнар. Кырган- ачам авамның колдук адаанга-ла чедер кыска болгаш, дүрген быдырадыр базып орган, а авам, агаарда эштип чораан дег, кырган-ачамче үстүүртен куду көрүп кылаштап орган. Оларның соондан даайларым: суук кара баштыг, кырган-ачам ышкаш арган Михаил даайым: чырык болгаш дыдыраш баштыг Яков; өңнүг платьелерлиг чоон херээженнер база менден улуг болгаш томаанныг алды хире оол бар чораан. Мен кырган-авам биле болгаш бичии күүйүм Наталья-биле кады бар чораан мен. Арны ак, ак-көк карактарлыг, хөлчок улуг ижинниг Наталья күүйүм болганчок-ла доктаап, эгииштеп:
— Ой, шыдаар харыым чогул — деп сымыранып чораан.
— Оода сени чоп хөлзеткеннери ол. Кончуг-ла сарыыл чок дөргүл-төрел-дир бо! — деп, кырган-авам химиренип чораан.
Улуг-даа кижилер, бичии уруглар-даа — шупту-ла мээң сеткилимге таарышпааннар, мен оларның аразынга хары кижи дег болган мен, кырган-авам безин өжүп, ырай берген.
Кырган-ачам мээң сеткилимге онза таарышпаан, мен ону дораан-на дайзыным деп биле берген мен. Ынчангаш ону корга аарак сонуургап, онзагай көрүп турган мен.
Оруктуң ужунга чеде бердивис. Ооң эң-не үстүнде оң талакы ийге чөлендир үндүрүк соңгаларлыг, хавыктай тыртып каан ышкаш крышалыг, хирзиг ак-кызыл будук-биле будуп каан чыкпак чаңгыс каът бажың кудумчуну эгелээн турган. Ол бажыңны даштындан көөрүмге, улуг ышкаш сагындырган. Ынчалза-даа ооң ишти бичии, караңгы өрээлдери дакпыш болган; кайы-даа өрээлдерге, пароходтан дүжериниң мурнуу чарыында дег, ыңай-бээр ажынчак кижилер кылаштажып, кортук кушкаштар дег өөр оолдар ыңай-бээр маңнажып турган база кайда-даа мээң билбезим бир-ле чидиг чыт чытталып турган.
Үнүп келдим, херим ишти меңээ база-ла анчыг болган: хөй-ле улуг өл пөстер аскылап каан, өң-баазын өңнүг хоюг суглуг улуг доскаарлар тургускулап каан. Ол сугларда база-ла пөстер өттүрүп каан. Азыгда, чартыы буступ калган тудуг иштинде, суугуда ыяштар хөлчок хып, бир-ле чүве хайнып, молчурткайнып турган, а көзүлбес бир кижи дыңналдыр элдептиг сөстер чугаалап турган:
— Сандал, фуксин, купорос…