X

Бир катап субботада, эртен эрте, кызыл-хөректер тудар дээш, Петровнаның огородунче барган мен. Үр-ле болдум, ындыг-даа болза кызыл хөректиг чоргаар куштар дузакче кирбес болган. Чараш куштар мөңгүннелчек хар кыры-биле хөглүг кылаштажып, көөргеттинип, чадаң үнүштерниң хыраа-биле чылыдыр кеттинип алган будуктарынче ужуп үнүп, аңаа, дириг чечектер дег, чайганып, чаштанчы дег көксүмээр харны дүжүр бадырып турганнар. Ол хөлчок чараш боорга, аңнаашкыным чогумча чок болганынга хомудаваан мен, ындыг-ла кончуг хандыкшылдыг эвес аңчы кижи болгаш, аңнаашкынымның чорудулгазы меңээ кезээде-ле түңнелинден артык тааланчыг турган; кушкаштарның амыдыралын көрүксээр, оларның дугайын бодаарынга ынак кижи мен.
Соок хүннүң ыржымында кушкаштарның мыжыраарын дыңнап, харлыг шөлдүң кыдыынга чааскаан олурары эки, а ыракта, бир-ле черде, орус кыштың муңгаргай хамнаарагы ырлап, үш аът кошкан шанактың коңгулууржугаштарының эдип чорууру дыңналыр…
Хар кырынга оргаш, доңуп, кулактарым үжүй бергенин билгеш, дузактарым болгаш чергийлеримни чыып алгаш, кырган-авамның садынче херимни артааш, бажыңче базыптым. Кудумчуже үнер хаалга ажык болду, үш аът кошкан, кыры үгектиг улуг шанакты кончуг улуг ашак херим иштинден үндүрүп турган, аъттарның бузу хөлчок буругайнып, ашак хөглүү аажок сыгырып чораан — чүрээм шимирт дээн.
— Кымны эккелдиң?
Ол ашак хая көрнүп келгеш, менче колдуунуң адаандан көргеш, оон шанааның кырынче үне халый бергеш, чугаалады:
— Ламаны!
Че, ол-даа меңээ хамаарышпас, лама келген болза, бистиң чурттакчыларывыска-ла келди ыйнаан.
— Эх, дагаажыгаштар! — деп алгырыпкаш, аъттарын моожазы-биле шимчедип, шыпшыңны хөглээшкин-биле долдуруп, сыгыра бээрге, аъттар ховуже дем-биле халчып ыңай болганнар. Мен оларның соонче көрүп тура, хаалганы хааптым, куруг кухняже кирип кээримге, кожа өрээлден авамның дыңзыг үнү, ооң чугаазы тода дыңналы берди:
— Чүл ам, мени өлүрер апаар бе?
Мен хевим-даа ужулбайн, чергийлерим октапкаш, үне халып бар чыда, кырган-ачамга таваржы бердим. Ол мени эктимден сегирип алгаш, менче черликсиг карактары-биле көргеш, арай боорда бир-ле чүве ажырыпкаш, чыргырткайндыр чугаалады:
— Аваң чедип келди, бар! Адыр…— деп мени ужур силгиптер часкаш, демги өрээлдиң эжиинче идипти: — Бар, бар…
Кидис болгаш клеенка-биле шап каан эжикке үзүпкеш, соокка доңган, хөлзээн, сирилээн холдарым-биле эжиктиң тудазын үр-ле тып чадап тургаш, адак сөөлүнде эжикти оожум ажыдыпкаш, карактарым чылчырыкталгаш, эргинге доктаап туруп алдым.
— Бо ышкажыл — деп, авам чугаалады. — Бурган өршээ, улгаткан деп чүвезин! Чүл, танывайн тур сен бе? Мону канчаар хепкерип алганыңар ол… Ой, кулактары агара берип-тир! Кас чаандан дүрген эккелиңер, авай…
Авам өрээл ортузунда менче ээгип алган, мээң хевимни уштуп турган; ооң улуг мага-боду эр хөйлең сагындырар чымчак, чылыг кызыл платье-биле орааттына берген, ооң эктинден эдээнге чедир — шавыштыр улуг кара өөктер баткан. Ындыг платьени мен кажан-даа көрбээн мен.
Ооң арны мурнундаагызындан бичии, ак кылдыр көзүлген, карактары улгаткаш, ханылай берген, а бажының дүгү оон-даа алдынналчак апарган. Хевимни ужулгаш, авам ону эжик аксынче октагылаарга, ооң кызыл эриннери ческингенинден чөлбейип, үнү командылаан дег дыңналып-ла турган:
— Чоп ыыт чок тур сен? Өөрүп тур сен бе? Фу, кандыг кончуг хирлиг хөйлеңил бо?..
Ооң соонда авам кулактарымны кас чаа-биле дүрбүүрге, ааршылыг-даа болза, авамдан кижи сергедир кончуг таптыг болгаш амданныг чыт кээп турган, ынчангаш ол чытка кулаамның аарыыры-даа чүгээр болган. Мен авамче сыңнып, авамның карактарынче көрүп, хөлзээнимден билинмейн турган мен.
Кырган-авам чанывыста оожум, хөглүг эвес үн-биле чугааланып турган:
— Көңгүс холдан уштунган, боду туразы-биле барган оол-дур бо, кырган-ачазындан безин кортпастаан… Эх, Варя, Варя…
— Че, химиренмеңер, авай, ажырбас!
Долгандыр бүгү-ле чүвени авам-биле деңнеп көөрүмге, бичии, кээргенчиг болгаш эрги кылдыр көзүлген, мен бодумга бодум безин кырган-ачам ышкаш кырган кылдыр сагындырар болдум. Авам мени дыңзыг дискектериниң аразынга кызып алгаш, бажымны аар чылыг холу-биле суйбап ора, чугаалаан:
— Бажың дүгүн таарар болза эки-дир. Школа назыны база четкен. Өөрениксей-дир сен бе?
— Мен өөренип каапкан мен.
— Ам-даа бичии өөрензе чугула. Чок, сээң шыырааңны аа? — деп, авам мээң-биле ойнап ора, чылыг чоон каткы-биле каттыра берген.
Карактары кызыл кырган-ачам куурарып, сирбее берген кирип кээрге, авам мени чайладыр иткеш, дыкадыр айтырды:
— Че, чүл, ачай? Чоруур мен бе?
Кырган-ачам соңга чанынга доктаай бергеш, шилде дошту дыргаа-биле дырбактап, үр-ле ыыт чок турган. Долгандыр бүгү-ле чүве анчыг кыннып, коргунчуг апарган, дүшкүүрлүг мындыг минуталарда дег, мээң бүгү мага-бодумдан карактар, кулактар үнүп, хөрээм элдептиг алгып, алгырыксаам кээр болган.
— Лексей, бар че — деп, кырган-ачам химиренди.
— Чүге? — дээш, авам мени бодунче чыыра тырткаш: — Сен кайнаар-даа барба, хоруп-тур мен…
Авам туруп келгеш, даң хаяазының булуду дег, чымчаңнадыр кылаштап баргаш, кырган-ачамның артынга доктаай берди.
— Дыңнап көрүңер, ачай…
Кырган-ачам авамче эргилгеш:
— Ыыттава! — деп дыйыңайндыр алгырыпты.
— Менче алгырарын силерге чөпшээревес мен — деп, авам оожум чугаалады.
Кырган-авам салаазы-биле кортпактап, дивандан туруп келди:
— Варвара!
А кырган-ачам сандайга олуруп алгаш, химирени берди:
— Адыр, мен кым мен? А? Чүл бо? — дээш, хенертен бодунуң эвес үнү-биле алгыра берди: — Сен мени бужартаттың, Варька-а!
— Чоруй бар — деп, кырган-авам меңээ дужаады.
Мен кухняже баргаш, суугу кырынче муңгаргай үне бергеш, хана артында чамдыкта бот-боттарын үзе кирип, хары угда чугаалажырын, чамдыкта хенертен, удуй бергилээн дег, ыытташпайн баргылаарын дыңнап чыткан мен. Авамның божааш, бир-ле кижээ берипкен уруунуң дугайында чугаа болуп турган, ынчалза-даа кырган-ачамның чүге хорадап турары билдинмес болган: бир болза авам кырган-ачамдан айтырбайн божуп алганы дээш бе, бир болза бичии уруун аңаа эккелбээни дээш бе?
Кырган-ачам кухняже арны кызыл, бажының дүгү үвүрерип каан, шагзыргай апарган кирип келген, ооң соондан кырган-авам чылыг хөйлеңиниң эдээ-биле чаактарында карааның чажын чодуп чоруп орган. Кырган-ачам сандайга холдары-биле даянгаш, куу эриннерин ызырып каап, сириңейнип олуруп алган, кырган-авам ооң баарынга дискектенип туруп алгаш, оожум-даа болза, изиг чугаалай берген:
— Сен ону өршээп көр, ачазы, өршээп көр! Оон-даа артык чоруктар турар болгай. Азы дээргилерге, садыгжыларга ындыг чүве турбас деп бе? Кайы хире херээжен-дир, көрүп көр даан! Че, өршээп көрем, кым-даа кижи чазып болур…
Кырган-ачам ханаже ойташ кылынгаш, кырган-авамның арнынче көре, чөлбейтир хүлүмзүрүп каап, ишкирнигип каап, химиренген:
— Харын, ынчанмайн аан! А канчаар деп? Сен кымны өршээвес деп сен, сен улустуң дөгерезин өршээр сен, ындыг харын. Эх силерни-даа-а… — дээш, кырган-авамче ээккеш, эгиннеринден сегирип алгаш, ону силгивишаан, дүрген сымыранып чугаалай берген: — А бурган чүнү-даа өршээвес боор ийин. Хөөрже кирер чыгай бергенивисте безин, кээп, бистиң сөөлгү хүннеривисте кеземче көргүзүп турар-дыр, амыр-дыш-даа чок, өөрүшкү-даа чок, турбас-даа ынчаш! База мээң сөзүмнү сактып чор: ядыы диленчилер болуп өлүр бис!
Кырган-авам ооң холдарын тудуп алгаш, ооң-биле кожа олуруп алгаш, оожум, чиик каттыра берди:
— Ындыг-ла кончуг эвес халап-тыр! Диленип чоруурундан коргар ышкажың чүл? Диленип-даа чораай-ла бис. Сен бажыңга олурар сен, а мен диленип чоруур мен. Кортпа, улус меңээ бээр, тодуг чоруур бис! Сен ол хамык бодалыңны соксат!
Кырган-ачам хенертен каттырымзааш, мойнун хуна дег эргилдиргеш, кырган-авамның мойнундан сегирип алгаш, олче чыырлып, үвүргей, бичии апарган ишкирнип орган:
— Эх, му-гу-лай, аас-кежиктиг мугулай-дыр сен. Сен деп мугулайга чүү-даа харамнанчыг эвес, чүнү-даа билбес-тир сен! Сен сактып көрген болзуңза аар, азы сээң-биле бис ажылдавайн чораан бис бе, азы болар дээш мен бачыт кылбайн чораан мен бе. Оода-ла ам бичии-даа болза…
Оон мен оон ыңай шыдашпайн, бүгү бодум хайныгып, карактарым чажы төктүп, суугудан дүшкеш, оларже шурай бердим — олар көрүп көрбээним эки чугаалажып орар боорга, өөрээш база авам чедип келгениниң ужурунда оларның ажыг-шүжүү дээш муңгарааш; олар кайызы-даа бир дөмей мени боттарының ыы-сыызынче хүлээп алгаш, мени ийилээ куспактап, карактарының чажын төп, мени чыыра тудуп орар боорга, хөлчок ыглап турган мен, а кырган-ачам мээң кулактарымга, карактарымга сымыранып орган:
— Ах сени-даа, сен база мында сен де! Аваң чедип келген-дир, ам сен ооң-биле кады турар сен, кырган-ачаңны, каржы кырган азаны, ам кааптар боор сен аа? Кырган-аваңны, тенек болчукчуну, кааптар боор сен але? Эх силерни-даа!.. — дэш, холдары-биле бисти чайладыр идип, туруп келгеш, дыкадыр болгаш ажынчак чугаалады: — Шуптузу-ла озаланып, шуптузу-ла өскээр чоруурун бодап турар, шуптузу-ла аңгыланып турар… Че, кыйгырывыдам ону! Дүрген…
Кырган-авам кухнядан үнүп чорупкан, а кырган-ачам бажын ээктиргеш, азыгже чугаалады:
— Өршээлдиг бурганым, бо-дур, көрдүң бе!
Оон бодунуң хөрээнче дыкадыр дирт кылдыр шанчыпты; ол орта мээң хөңнүм чок болган, черле ынчаш, кырган-ачамның кезээде-ле бурган-биле ооң мурнунга мактанган дег чугаалажырынга хөңнүм чок турган.
Авам чедип кээрге, ооң кызыл хевинден кухня ишти улам-на чырый хона берген ышкаш болган. Авам стол чанында сандайга олуруп алган, кырган-авам биле кырган-ачам ооң ийи талазынга органнар, ооң платьезиниң алгыг чеңнери оларның эгиннеринде чыткылаан, авам бир-ле чүвени оожум болгаш шириин чугаалаарга, олар ыытташпайн, үзе кирбейн дыңнап органнар. Ам олар ийилээ бичии апарганнар, авам оларның иези ышкаш сагындырган.
Хөлзээшкинге шагзырааш, ыяш орунга хөлчок удуй берген болган мен.
Кежээ кырганнар байырлал ёзузу-биле кеттинип алгаш, кежээки мөргүлче чоруур дээннер, үнүп бар чыда, цех старшиназының мундирин кеткен, енот кежи тоннуг, майыынга чедир узун чүвүрлүг кырган-ачамче кырган-авам карактарын хөглүг базыпкаш, авамга чугаалады:
— Ачаң кандыг-дыр, көрүп көр даан — арыг анай-ла!
Авам хөглүг каттыра берген.
Мен авам-биле кады ооң өрээлинге артып каарымга, авам диванга буттарын дыгдындырып олуруп алгаш, бодунуң чанын орта адыжы-биле хапкаш:
— Менче чедип кел! Че, кандыг чурттап тур сен, багай боор аа?
Кандыг чурттап чораан мен?
— Билбес мен.
— Кырган-ачаң эттээр-дир бе?
— Ам дыка эттевес апарган.
— Ындыг бе? Сен чүнү күзеп тур сен, меңээ чугаала че?
Кырган-ачам дугайында чугаалаар хөңнүм чок болган. Бо бажыңга меңээ эргим кижи чурттап турган, ынчалза-даа аңаа кым-даа ынак эвес боорга, кырган-ачам ону моон үндүр чорудупканының дугайында чугаалап эгеледим. Авамга ол төөгү солун эвес болганы-ла ол боор, мынча диди:
— Че, оон ыңай чүл?
Мен үш бичии алышкы оолдарның дугайында, мени полковник канчаар ойладыпканының дугайында чугааладым, авам мени дыңзыдыр куспактап алгаш:
— Бужар-ла амытан-дыр…
Оон шалаже көрүп алгаш, карактарын имирертип, бажын чайып, ыыт чок олурарга, мен мынча деп айтырдым:
— Кырган-ачам сеңээ чоп хорадап турду?
— Мен ооң мурнунга буруулуг мен.
— А сен аңаа бичии урууңну эккеп бээриң кай.
Авам ойташ кынгаш, хаваан дүйүп, эриннерин ызырныпкан, оон мени дыңзыдыр куспактааш, каттыра берди:
— Ах сени, маңгысты! Сен ооң дугайында ыыттава, дыңнадың бе? Ыыттава, безин бодава-даа!
Кезек оожум, шыңгыы болгаш билдинмези кончуг чугааланып оргаш, оон тургаш, салаалары-биле сегелин соктап каап, кирбиктерин шимчедип каап, өрээлге аай-дедир кылаштап эгелээн.
Көрүнчүкке көрүнчүктелбишаан, столда лаа эрип бадып база азыгда бурган чуруунуң мурнунда чула хып, шалага хирлиг хөлегелер маңнашкылап, а дошталы берген соңгада айның чырыы мөңгүннелип турган. Авам, куруг ханаларда, дээвиирде бир-ле чүве дилээн дег, ыңай-бээр көрүп орган.
— Сен кажан удуп чыдып алыр ийик сен?
— Бичии бооп чоруй.
— Сен хүндүс база удаан болбазык сен бе, шынап — дээш, авам улуг тынды.
— Сен чоруксап тур сен бе? —- деп айтырдым.
—- Кайнаар чоруур боор? — дээш, авам мээң бажымны көдүргеш, арнымче хөлчок-ла үр кайгап алгаш олурарга, мээң карактарым чашталып келген.
— Канчап баардың?
— Мойнум аарып тур.
Чүрээм база аарып турган — авам бо бажыңга чурттавас, чоруй баар боор деп дораан билип каан мен.
— Сен ачаң-биле дөмей болур-дур сен — деп, авам буттары-биле шала чадыын кыдыынче октап ора, чугаалады. — Кырган-аваң ооң дугайын сеңээ чугаалажык бе?
— Ийе.
— Кырган-аваң Максимге хөлчок-ла ынак чораан кижи! Максим база аңаа ынак чораан…
— Билир мен.
Авам лааже көргеш, арнын дырыштырып:
— Мындыгда эки — дээш, лааны өжүрүпкен.
Шынап-ла ындыгда эки болган, хөлегелер читкилээн, шалага ам ак-көк херелдер дээп, соңга шилиниң дожунда алдын сырылар кыва берген.
— А сен каяа чурттап турдуң?
Шагда-ла уттундурган чүвезин боданган дег, авам каш хоорайлар адааш, өрээл иштинге хартыга дег дааш чок кылаштап-ла турган.
— А мындыг платьени кайыын алдың?
— Бодум даарап алган мен. Хевимни дөгерезин бодум даараар кижи мен.
Авамның кым-биле-даа дөмейлешпези сеткил-сагышка эки, ынчалза-даа ооң шоолуг чүве чугаалавазы хомуданчыг. А бир эвес оон чүве айтырбас болза, ол шуут ыыттавас. Ооң соонда авам база катап мээң чанымга диванга кээрге, бис бот-боттарывысче чыыра олуруп алгаш, лаа, ладан чыды сиңе берген байырымныг оожум болгаш ээлдек кырганнарывыс келгиже, ыытташпайн орган бис.
Кежээки чемни байырлалдыг болгаш ёзулалдыг байдал-биле чип, бир-ле сергек уйгулуг кижини оттуруптарындан корткан чүве дег, эвээш болгаш оваарымчалыг чугаалажып олурган бис.
Удаваанда авам мени хамааты бижикке өөредир дээш, номчугаштар садып алган, ынчангаш оларның бирээзи — «Төрээн сөс» деп ном дузазы-биле каш хонук иштинде хамааты парлалганың номчулгазынга өөрени берген мен. Авам ол-ла дораан шүлүктер шээжилеп аарын сүмелээн, ол үеден эгелээш, бистиң бот-боттарывыска хомудалдарывыс эгелээн.
Шүлүкте мынча деп каан болган:

Эге-ле дорт хоолама орук сеңээ
Эвээш эвес делгемнерни бургандан берген.
Балды болгаш хүүрек-биле кылбаан-даа бол,
Баскан бутка чымчак болгаш буртулаар сен.

А мен «эге-ле» дээнин «эгээ-ле» деп, «кылбаан-даа бол» дээнин «калбаан-даа бол» деп, «бутка» дээнин «буска» деп номчуп турган мен.
— Че, көр — деп, авам чугаалап орган: — кайда «эгээ-ле» дээн-дир? Маңгыс! «Эге-ле» дээр, билдиң бе?
Мен билип турган мен, ынчалза-даа «эгээ-ле» депкеш, бодум бодумну безин кайгаар турган мен. Авам мени угаан-сарыыл чок, өжеш деп хорадаар турган, ону дыңнаарга — хомуданчыг: мен каргыштыг шүлүктү ак сеткилдиг шээжилээрин кызып турган мен. Ол шүлүктү сагыжымда чазыг чокка номчуп турган мен, ынчалза-даа дыңналдыр чугаалай бергенимде, сөстерни соора адааш баар болган мен. Ол доктааттынмас одуругларга хөңнүм чок апарган, ынчангаш хорадааш, оларны өнедиин өскертип, дөмейлешкек сөстерни таарыштыр тып ап турган мен, оон ол шүлүктүң кандыг-даа утказы чиде бээрге, мен хөлчок амыраар турган мен. Ол хөглээшкиним халас эртпээн.
Бир катап эки эрткен кичээлдиң сөөлүнде:
— Шүлүктү ам-на доктаадып алдың бе? — деп, авам айтырарга, мен кайы хамаанчок мынча деп чулчураан мен:

— Оруктар, озуктар, оңгар ондактыг,
Опчоктар ламалар оорлар-дыр…

Озалдап миннип келген мен, авам столга холдары-биле даянып туруп келгеш, топтап айтырган:
— Чүл бо?
— Билбес мен — деп билинмейн чугааладым.
— Чок, черле чүл бо?
— Анаа-ла.
— Чүү чүве анаа-ла чүвел?
— Каттырынчыг-дыр.
— Азыгже бар.
— Чүге?
Авам оожум-даа болза, сүртенчиг катаптады:
— Азыгже!
— Кайы азыгже?
Авам ыыт чок мээң арнымче кезе кайгап алгаш турарга, аңаа чүү херегин билбейн, шуут-ла аайын тыппайн барган мен. Азыгда бурган чуруктарының адаанда төгерик столчугаш бар, ооң кырында чыттыг кургаг сигеннерлиг болгаш чечектерлиг ваза турган, өске мурнуку азыгда хевис-биле шып каан улуг аптара бар, артыкы азыгда орун бар, а дөрт дугаар азыг чок — эжик чаагы-дыр.
— Сеңээ чүү херегин билбейн-дир мен — деп авамны билип чадааш, чугааладым.
Авам хаваан болгаш чаактарын кезек чодуп олургаш, ооң соонда айтырды:
— Сени кырган-ачаң азыгга тургузуп туржук бе?
— Кажан?
— Черле, кажан-даа болза! — деп, авам адыжы-биле столду ийи катап часкааш, алгырыпты.
— Чок. Сагынмайн-дыр мен.
— Азыгга турары кеземче-дир деп чүвени билир сен бе?
— Чок, чүге кеземче болур чүвел?
Авам улуг тынды.
— Ф-фу! Бээр кел.
Мен кылаштап чеде бергеш, оон айтырдым:
— Сен чоп менче алгырып тур сен?
— А сен чоп шүлүктү өнедиин өскертип чугаалаар сен?
Карактарым шийип алгаш, шүлүк канчалдыр парлаттынганын билир мен, а кажан ону чугаалай бергенимде, өске сөстер адаттынып кээр-дир деп авамга билир-ле шаам-биле тайылбырлап бердим.
— Сен мегеленип тур сен бе?
— Чок — деп харыылааш, иштимде: «Мегеленип тур ирги мен бе азы?» деп боданыпкаш, шүлүктү хенертен далаш чокка шын кылдыр чугаалаптым. Ол чоруум мени бодумну шуут кайгаткан болгаш ат кылган.
Хенертен арным ыжа берген ышкаш, кулактарым кыскаш, аартай берген, бажым анчыы кончуг дүүңейнип турганын билип каан мен. Авамның мурнунда туруп алган, ыятканымдан арным изип, карак чажым өттүр авамның арны муңгаргай карарып, эриннерин ызыртынып, кирбиктериниң дүндүйүп келгенин көрүп турган мен.
— Канчап ындыг чоор? — деп, авам өске кижиниң үнү дег үн-биле айтырды. — Ынчаарга мегеленип турган ышкажың чүл?
— Билбес мен. Мен ону күзевээн мен…
— Сээң-биле берге-ле-дир — деп, авам бажын доңгайтыпкаш, чугаалады. —Бар!
Шүлүктерни улам-на хөйнү доктаадып алырымны авам негеп эгелээн, а мээң угаанымның ол дески одуругларны хүлээп алыры улам-на дорайтаан, ынчангаш ол шүлүктерни өскертип, өске сөстер шилип алыр дээр тиилеттирбес күзел улам-на каржыланып, улам-на өөскүп орган; ол чорук меңээ чиик күүсеттинип турган — херекчок сөстер эмге-тикчогу-биле тыптып, номда бижиттинген чогуур сөстерни дүрген будап турган. Чамдыкта бүдүн одуруг меңээ көзүлбес апаарга, мен ону канчалдыр-даа ак сеткилдиг доктаадып аарын кыссымза-даа, хоржок-ла боор. Ноян Вяземскийнии-ле ышкаш, ооң хомудалдыг шүлүү меңээ хөй хилинчекти чедирген:

— Кызыл хүннүг кежээде-даа, эртенде-даа
Кырган-чалыы дулгуяктар, өскүс чаштар
Соксаал чокка дуза дилеп туруп бээрлер.

а үш дугаар:

Соңгаларга сава туткан бо-ла кээрлер —

деп одуруун мен болганчок-ла эрттирип турган мен. Авам хорадааш, мээң дугайымда кырган-ачамга чугаалап турган. Ол хорадап мынча дээр:
— Тенектенип турары ол-дур! Ооң чүве сактып аары эки, маанайларны ол менден артык билир. Мегеленип турары ол-дур, ооң угааны даш дег, а дашка кертип каан чүве быжыг болур! Сен ону эттевит!
Кырган-авам база:
— Тоолдарны билир, ырларны билир, а ырлар дээрге дөмей-ле шүлүктер эвес деп бе? — дээр турган
Ол бүгү шын чүве, мен бодумну буруулуг деп билип турган мен, ынчалза-даа шүлүктерни шээжилеп эгелээримге-ле, та кайыын чүве ийик, өске сөстер боттары-ла тараканнар дег соястап келгилээш, одуруглар кылдыр чыскаалыптарлар.

Хаалгаларга өскүстер-даа,
Калыр четкен кырганнар-даа
Хлеб дилээш туруп бээрлер.
Хлеб алгаш, Петровнага
Акшага садыпкаш,
Ажыт черге пактап аарлар.

Дүне кырган-авам-биле ыяш орунга чыткаш, номнардан билир чүвелеримни база бодумнуң чогааткан чүвелеримниң дөгерезин аңаа, хөңнү калгыже, чугаалап-ла чыдар мен. Чамдыкта ол каттырар, ынчалза-даа хөй нуруузунда мени чемелээр:
— Сен бо билир ышкажың чүл, шыдаар-дыр сен! А түреңги кижилерни кочулап болбас, олар бурган-биле чораайлар аан! Христос болгаш ыдыктыгларның шуптузу-ла түреңги чорааннар…
Мен мынча деп чулчуруп чыткан мен:

— Кыймыңнашкан ядыыларга,
Кырган-ачамга хөңнүм чок мен,
Чүнү канчаар кижи боор мен?
Чүү-даа болза, бурган өршээ!
Эттептер дээш кырган-ачам
Эптиг чүве дилээр-дир ийин…

— Дылың кургазын, ол чүү дээриң ол! — деп, кырган-авам ажынып чыткан. — Сээң ол сөстериңни кырган-ачаң дыңнап кагза, канчаар сен?
— Дыңнаай аан!
— Сен хей-ле тенектенип, аваңны хорададып турар-дыр сен! Сен чокка-ла аңаа ындыг кончуг эки эвес болдур ийин — деп, кырган-авам боданган шинчилиг, ээлдек сургап чыткан.
— Чүге аңаа эки эвезил?
— Ыыттава! Сен ону билип шыдавас сен…
— Билир мен, кырган-ачам ону…
— Ыыттава дидир мен!
Мен багай чурттап, идегелим шуут ышкынарынга четкенимни билип турзумза-даа, та чүге чүве ийик, ону чажырыксааш, эрестенип, тенектенип турган мен. Авамның меңээ эрттирип турган кичээлдери улам-на нарыыдап, билдинместеп бар-ла чыткан, арифметиканы чиик шиңгээдип ап турзумза-даа, бижиттинеринге хөңнүм чок база грамматиканы көңгүс билбейн турган мен. Ынчалза-даа кол-ла муңгарап турган чүвем чүл дээрге, авамга кырган-ачамның бажыңынга чурттаары аар-берге болуп турарын билип, көрүп турганымда. Авам улам-на дүндүйүп, бистерже өске кижи дег көрүп, үр-ле ыыт чок садче көрүнген соңга чанынга олурар апарган, бүгү боду оңуп бар чыткан ышкаш. Келгениниң баштайгы хүннеринде авам сергек, силиг турган болза, ам карактарының адаа карарып келген, хүнзедир-ле бажын дыравайн, дырыжып каан платьелиг, чылыг хөйлеңиниң өөктерин өөктеп-даа албайн чоруп турар апарган. Бодун алдынмастааны ооң чаагай хевирин үреп, а мээң сеткилимни хомудадып турган: мээң авам кезээде-ле чараш, шириин, хеви арыг, кымдан-даа артык чоруур ужурлуг болгай!
Мээң-биле кичээлдеп турар үезинде, боданган шинчилиг карактары-биле мени өттүр ханаже, соңгаже көрүп олурар, оон шагзыргай үн-биле айтырар, харыыларны уттуптар болгаш, болганчок-ла хорадап алгырар — ол база-ла хомуданчыг: ие кижи тоолдарда дег кымдан-даа артык чөптүг болур ужурлуг.
Чамдыкта мен оон мынча деп айтырар мен:
— Бис-биле кады чурттаары сеңээ эки эвес-тир бе?
— Боттуң херээң кыл — деп, авам ажынар.
Кырган-ачам кырган-авам биле авамга коргунчуг бир-ле чүве белеткеп турарын көрүп турган мен, ол авамның өрээлинге болганчок-ла шоочалаттынгаш, дыртык быгынныг кадарчы Никанорнуң кулакка анчыг ыяш мургузу дег, хыйылап-ла, кускуннап алгырып-ла турар. Ындыг чугааларның бирээзинде авам бажың иштин уюкталдыр алгырыпкан:
— Ындыг болбас, чок!
Оон эжик даажы дыңналган соонда, кырган-ачам кускуннап ыглай берген.
Ол кежээ болган чүве, кырган-авам кухняда стол чанынга кырган-ачамга хөйлең даарап, иштинде бир-ле чүве сымыранып орган. Эжик дагжай бээрге, кырган-авам дыңнаалап оргаш, мынча дээн:
— Чурттакчыларывысче баары ол-дур. О, бурган өршээ!
Хенертен кухняже кырган-ачам кире халып келгеш, кырган-авамны бажынче шанчыпкаш, аартып алган холун чайып, алгыра берген:
— Артык чүве чугаалап турба, шулбус!
— Кырган мугулай-дыр сен — деп, кырган-авам шаштырып алган бажын эдип, шөлээн чугаалады. — Ыыттавайн орар боор мен харын, ынчанмайн аан! Сээң бодап алган чүүлдериң дугайында билип кагзымза, аңаа дөгерезин чугаалап берип турар мен…
Кырган-ачам кырган-авамче халый бергеш, ооң улуг бажын чудуруктары-биле дүрген-дүрген шашкылай берди, а кырган-авам камгаланмайн, ону чайладыр итпейн-даа, мынча деп турган:
— Ийе, этте-этте, мугулай! Че, ма, этте!
Мен суугу кырында чыткылаан сыртыктарны, чоорганнарны, сапыктарны оларже октагылап эгеледим, ынчалза-даа ажынган кырган-ачам ону-даа эскербес, кырган-авам шалаже кээп дүжерге, кырган-ачам ооң бажын ам буттары-биле теп эгелээн, адак сөөлүнде суглуг демир-хууңну аңдара теп алгаш, тайгаш, боду кээп дүшкен. Тура халып келгеш, дүкпүртүнүп, былгыртынып, араатанзыг хая көрүнгеш, бодунуң өрээлинче маңнап чоруй барды. Кырган-авам туруп келгеш, сандай кырынга човууртап олуруп алгаш, үвүрерип калган бажын эдип эгелээн. Мен суугудан дүже халып кээримге, кырган-авам меңээ хорадай аарак мынча дээн:
— Сыртыктарны болгаш хамык чүвени суугу кырынче үндүрүп каг! Сыртыктар шывадап чүзүл, көрем мону! Сээң херээң-дир бе ол? Демги кырган ыттың база ажынып канчаары ол, мугулайның!
Хенертен кырган-авам човуурлап, арнын дырыштыргаш, мени кыйгырыпкаш, бажын доңгайтыпты:
— Мында чоп ааршылыг чоор, көрүп көрем?
Көөрүмге, ооң бажында сапык кадаглары кежинче ханы кадалып кире бергилээн болду, бирээни ужулгаш, база бирээни тып алдым, мээң салааларым билинместей бээрге:
— Авамны кыйгырып эккээйн, коргар мен! — дидим.
Кырган-авам хол чайып:
— Чүү дээриң ол? Мен сеңээ кыйгырыпкай мен де! Өршээ бурган, ооң дыңнавааны, көрбээни бооп тур, а сен болгаан. Бар че!
Оон угулза аргыкчызының эглиңнээш салаалары-биле боду-ла кара бажын суйбанып эгелээрге, мен дидимненип алгаш, ооң бажындан ыргая берген ийи чоон кадагны уштуп алырынга дузалаштым:
— Ааршылыг-дыр бе?
— Ажырбас, даарта чунар-бажың изиткеш, чунуп аарымга, экирий бээр — дээш, мени ээлдек дилеп эгеледи: — А сен, чымчак сеткилдиим, кырган-ачаң мени эттеп турган деп аваңга чугаалава, дыңнадың бе? Ол чокка-ла бот-боттарынга аттыг хорадажып турар улус болгай… Чугаалавас сен шүве?
— Чаа.
— Утпас сен көрем! Чаа, ам бо хамык чүвени эдип каалы. Мээң арнымда шыймак чок-тур бе? Че, ынчаарга ажырбас-тыр, кым-даа мону билбес ышкажыл…
Кырган-авам шала чүлгүп эгелээн, а мен сеткилимниң ханызындан мынча дидим:
— Сени хилинчектеп-ле, хилинчектеп-ле турар, а сен тоовас-даа, ыдыктыг кижи-дир сен ийин!
— Чоп мелегей чүве чулчуруп турарың ол? Ыдыктыг… мен дедаан!
Кырган-авам дөрт-даяктап алгаш, шала чүлгүп тургаш, үр-ле химиренген, а мен тепкиишке олуруп алгаш, кырган-авамның ужун кырган-ачамдан канчаар өжээн негээр чоор деп боданып орган мен.
Кырган-ачам кырган-авамны, мен көрүп турумда, бир-ле дугаар ындыг бужар болгаш коргунчуг эттээни ол. Мээң мурнумда имиртиңде кырган-ачамның кызыл арны кыптыгып, бажының сарыг дүктери эстеп, а чүрээмде хомудал хайнып турган, аңаа төлептиг өжээн бодап тып шыдавазым меңээ хомуданчыг болган.
Ынчалза-даа ийи хүн хире эрткенде, бир-ле чүве дугайында чердакта кырган-ачамче чеде бээримге, ол шалада саазыннар чада каап алган, оларын көрүп орган, а сандай кырында ооң шажын байырлалдары даңзылаар ынак дептерин көрүп каан мен. Ол дептерниң он ийи ама кылын куу саазын бүрүзүн ай хүннерин санының аайы-биле дөрбелчинней хуваап каан, а дөрбелчин санында хүн бүрүзүнүң бүгү ыдыктыгларының чуруктары бар чүве. Кырган-ачам ол ыдыктыгларын кончуг үнелээр болгаш, кандыг-бир чылдагаан-биле меңээ сеткили онзагай ханганда, чүгле хаая көөрүн чөпшээрээр турган. А мен кезээде-ле ол араларын чоок кылдыр чуругулап каан бичии куу эргим чуруктарны бир-ле онза сеткил-биле көөр турган мен. Оларның чамдыызының — Кириктиң болгаш Улитаның, Улуг Хилинчектиг Варвараның, Пантелеймоннуң болгаш оон-даа өске элээн хөйүнүң — амыдырал тоожузун билир турган мен, ылаңгыя Алексей деп бурган кижизиниң муңгаргай амыдырал тоожузунга болгаш ооң дугайында кайгамчык шүлүктерге ынак турган мен, оларны меңээ кырган-авам болганчок-ла муңгаранчыг кылдыр чугаалап берип турган. Чүс хире ындыг кижилерниң төөгүзүн дыңнааш, оларның ынчаар-ла хилинчектенип чораанынга кижи бүдүү иштинде оожурганып-даа алыр.
Ынчангаш кырган-ачамның ол ынак дептерин кезип кааптар деп шиитпирлеп алдым эвеспе. Кырган-ачам эзирлерлиг көк саазынын номчуп, соңгаже чоокшулай бээрге, мен каш ама саазынны сегирипкеш, дүрген-не куду маңнап баткаш, кырган-авамның столунуң иштинден хачы ап алгаш, суугу кырынче үнгеш, ыдыктыгларның баштарын одура кезип кириптим. Бир одуругнуң баштарын узуткап кааптарымга, дептер меңээ харааданчыг апарган, ынчангаш оон дөрбелчинней шыйып каан шугумнар аайы-биле кезип эгеледим, ынчалза-даа ийиги одуругну кезип дооспаанымда-ла, кырган-ачам келгеш, тепкиишке туруп алгаш, айтырды:
— Ол дептерни алырын сеңээ кым чөпшээреди? — дээш, тарадыр октагылап каан дөрбелчин саазыннарны көрүп кааш, оларны сегирип ап, арнынга чедирип көргеш, октагылааш, улаштыр сегирип ап, көрүп турда, ооң чаагы шавыжаңайнып, салы сириңейнип, хөлчок тынарга, дөрбелчин саазыннар шала кырынче дүжүп бадып турган.
— Канчап кааның ол?! — деп, кырган-ачам кускуннапкаш, мени будумдан туткаш, бодунче шеле соптарга, агаарга тырыкыланы бердим, кырган-авам мени сегирип алгаш, холунга көдүрүп аарга, кырган-ачам кырган-авам биле мени чудуруу-биле шашкылап:
— Өлүрүп каар мен! — деп дыйыңайндыр алгырып турган.
Мен суугу чанында азыгда барганымда, авам чедип келген, ол мени дуглай туруп, кырган-ачамны дапыңайнып турган холдарындан туткаш, ыңай идипкеш, чугаалаан:
— Чүү кончуг чүдек чоор? Миннип көрүңер!
Кырган-ачам соңга баарында узун сандайга олура дүшкеш, алгырган:
— Өлүрүп кааптылар! Шуптузу, шуптузу-ла меңээ удур улус-турлар, а-аа…
— Канчап ыятпас силер? — деп, авамның химиренген үнү дыңналган. — Чоп үргүлчү-ле овуузуннаныр силер?
Кырган-ачам алгырып, узун сандайны тепкилеп чыткан, ооң салы каттырынчыы кончуг өрү кожая берген, карактары ыяк шимдине берген; сактырымга, шынап-ла овуузуннанып турганындан кырган-ачам авамдан ыяткаш, карактарын шийип алган ышкаш болган.
— Мен силерге бо саазыннарны коленкорга хырбалап бээр мен, мурнундаазындан-даа эки, быжыг болур — деп, авам ол дөрбелчинней кескилеп каан болгаш бүдүн саазыннарны көрүп тура, чугаалаан. — Көрдүңер бе, шуптузу-ла уушталып калгылаан, үр чытканындан үлдүрерип турары ол-дур.
Авам, кичээл үезинде кандыг-бир чүвени билбейн баарымга, мээң-биле чугаалажыры ышкаш, шак ынчаар кырган-ачам-биле чугаалажып турган. Оон кырган-ачам хенертен туруп келгеш, хөйлеңин, жиледин чоргаар эде тырттынып, чөдүргеш, чугаалады:
— Бо хүн дораан хырбала! Мен сеңээ арткан саазыннарны ам эккеп берейн… — дээш, эргинге четкеш, хая көрүнгеш, ыргак салаазы-биле менче айыткаш: — А ону эттээр херек! — диди.
— Херек — деп, авам менче ээккеш, чөпшээрешти. — Чоп кескилеп каапканың ол?
— Мен өнедиин ынчалдым. Кырган-авамны ол эттевезин, а оон башка мен ооң салын кезип кааптар мен…
Орлуп калган чылыг хөйлеңин уштуп турган кырган-авам бажын чайып, чемелей аарак чугаалады:
— Аазааның ёзугаар ыыттавайн эрттирип кааның ол де — дээш, шалаже дүкпүрүпкеш: — Шимчедип чугаалай албас кылдыр дылың ыжа берзин!
Авам кырган-авамче көргеш, кухняга аай-дедир кылаштагылааш, база катап меңээ келгеш:
— Кырган-ачаң кырган-аваңны кажан эттеп турду?
— А сен, Варвара, ооң дугайын айтырарындан ыяткан болзуңза аар, ол сээң херээң деп бе? — деп, кырган-авам ажынып чугаалады.
Авам кырган-авамны куспактап алгаш:
— Эх, эргим авамны…
— Авамны де! Ыңай барам…
Олар бот-боттарынче көржүп кааш, ыыт чок тарай бердилер; эжик аксы өрээлде кырган-ачам дагжаан.
Авам келгениниң баштайгы хүннеринде-ле шериг кижиниң кадайы-биле, бажыңывыстың хөглүг чурттакчызы херээжен-биле, найыралдажып алган, ынчангаш барык кежээниң-не бажыңның мурнуу чартыынче чоруй баар, аңаа Бетлингтиң бажыңының улустары — чараш агайлар, офицерлер чыглыр турганнар. Кырган-ачам аңаа таарзынмас турган, кухняга кежээки чем чип ора, каш-даа катап шопулаан чайып, химиренгилээн:
— Кулугурлар, база катап чыглы берип-тирлер! Ам эртенге чедир кижи удутпастар боор.
Удаваанда ол чурттакчыларывыстан бажыңны хостап бээрин кырган-ачам дилээн, а олар чоруй баарга, бир-ле черден ийи чүък мебель сөөртүп эккелгеш, оларны мурнуку өрээлдерге тургускулааш, эжикке улуг азар шооча азып кааш:
— Биске чурттакчылар херекчок, аалчыларны бодум хүлээп турар мен! — дээн.
Оон ам байырлалдарда биске аалчылар кээп турар апарган: кырган-авамның дуңмазы Матрена Ивановна; шокар алдынналчак торгу платье кедип алган улуг думчуктуг алгыжы хеп чуукчузу, ооң-биле кады оолдары — бажының дүгүн узадыр өстүрүп алган, сеткили эки, хөглүг, бүгү боду бора өңнүг хептиг шыйыкчы Василий; аът баштыг, чиңге арынныг, эмгежок секпилдерлиг Виктор, ол эжик аксында өрээлге келгеш, галожун уштуп тура, Петрушка дег сыйыңайндыр ырлап-ла эгелээр:
— Андрей ачай, Андрей ачай…
Мен ону хөлчок элдепсинип, оон коргар турган мен.
Гитаралыг Яков даайым база кээр, ол бир караа багай, тас баштыг,бир караа селби шак мастерин эдертип эккээр, ол мастери дээрге сагыл четтирген лама-биле дөмей узун кара сюртуктуг, оожум, томаанныг кижи. Кезээде-ле азыгга хүлүмзүрбүшаан, салаазын чүлүп каан адырык сегелинге шанчып алгаш, ийлендирип алган бажын элдептиг тудуп алган олурар. Ол кара кижи чаңгыс караа-биле бүгү-ле улусту бир-ле онзагай кезе кайгаар, шоолуг чугааланмас болгаш ол-ла чаңгыс катаптаар сөстери бар:
— Сагыш човаваңар, меңээ дөмей-ле…
Мен ону эң баштай көрүп кааш, шагда-ла Новая кудумчуга чурттап турувуста, бир катап хаалга ындында барабаннарны хөлзенчиг даашкыр хап турганын хенертен сактып келген мен. Ынчаарда кудумчулап кара-бажыңдан шөлче шериг кижилерге үдеткен болгаш чонга бүзээлеткен бедик кара терге чоруп орган, ооң кырында, узун сандайда, борбак шекпен бөрттүг, илчирбелеп каан улуг эвес кижи орган, ооң хөрээнде улуг ак үжүктер-биле сөстер бижип каан кара калбак ыяш азып каан болган, а ол кижи, бижик номчаан дег, бажын доңгайтып алган, бүгү боду чайганып, илчирбелери каңгырткайнып чораан. Ынчангаш авам шак мастеринге:
— Мээң оглум бо-дур — деп чугаалаарга, мен кортканымдан холдарымны чажыра тудуп алгаш, дедирлени берген мен.
— Сагыш човаваңар — деп, мастер чугаалаарга, ооң аксы оң талакы кулаанче коргунчуг тыртыйып келген соонда, мени курумдан сегирип алгаш, бодунче тырткаш, дүрген, чиик долгандырыпкаш: — Ажырбас, шыырак оол-дур… — деп мактады.
Мен азыгда хөм креслога олуруп алдым, ол креслонуң улуг деп чүвезин, аңаа чыдып-даа болур, кырган-ачам ол креслону ноян Грузинскийниң креслозу деп мактаныр; аңаа олуруп алгаш, улуг улустуң чалгааранчыы кончуг хөглээрин, шак мастериниң арнының канчалдыр элдептиг болгаш сезинчиг өскерлип турарын көрүп орган мен. Ооң эрип, эжинген ышкаш арны үстүг, суук; ол хүлүмзүрүүр болза, ооң дөрбегер эриннери оң талазынче тыртыйып чоруй баар, бичии думчуу база-ла тавакта манчы дег көжүп чоруп турар. Улуг делбигир кулактары база элдептиг, чамдыкта кирбии-биле деңге көдүрлүп каап, а чамдыкта чаактарынче чылып кээр — сактырга, бир эвес ол күзээр болза, бодунуң думчуун кулактары-биле, адыштары-биле дег, дуглавыдып болур ышкаш апаар. Чамдыкта ол улуг тынгаш, караңгы болгаш согааш дажы сагындырар борбак дылын ужулгаш, үстүг дөрбегер эриннерин чылгангылап, шын тырыкыны эптиг кылыптар. Ол бүгү бичии-даа каттырынчыг эвес, а элдептиг болгаш, ону салдыкпайн хайгаараарынче кижини албадаптар.
Шайны ром-биле ижип, ол рому дээрге өрттедип каан согуна сывы ышкаш чыттыг; база кырган-авамның алдын дег сарыг, чыдыг-кара дег кара база ногаан өнңүг наливкаларын1 ишкеш база чедишкен тарак-биле чигирлиг, мёдтуг, мактыг бооваларын чигеш, деридип каан, ышкыштавышаан, кырган-авамны мактап турганнар. Тодуп алгаш, кызыл, ижиннери хеверик апаргылаан сандайларга аянныг олургулап алгаш, Яков даайымны ойна деп шаг чок ээрежирлер.
Яков даайым гитаразынче ээккеш, анчыы кончуг кылдыр салдыкпастап ырлавышаан, ойнагылап орган:

Хоорайга сураглыг бооп,
Кончуг эки чурттап чораан —
Казань чурттуг баяат кыска
Хамык чүүлдү сөглеп каапкан…

Бодаарымга, ол кончуг муңгаргай ыр ышкаш, а кырган-авам мынча дээр:
— Сен, Яша, өске бир чүведен, ёзулуг ырдан ырлап, ойнаан болзуңза аа. Билир сен ыйнаан, Мотря, кандыг ырлар ырлажып чораан ийик бис?
Шылырааш платьезин эдип ора, хеп чуукчузу бүзүрелдии-биле чугаалаан:
— Ам бо үеде, угбакым, улустуң сонуургалы өске апарган болдур ийин…
Даайым кырган-авамче, ол хөлчок ырак олурган чүве дег, караан имирертип алгаш көрүп, хөглүг эвес үннер, бужурганчыг сөстер этпишаан, салдыкпайн ырлап турган.
Кырган-ачам шак мастеринге салаалары-биле бир-ле чүве көргүспүшаан, ооң-биле оожум чугаалажып орган, а демгизиниң бир талакы кирбии өрүлей берген, авамның талазынче көрүп, бажын согаңнадып олурарга, ооң үстүг арны бүдүү чайыннанып турган.
Авам Василий-биле оожум чугаалашпышаан, Сергеевтерниң аразынга олурган.
Василий улуг тынып каап:
— Ийе, ону боданып көөр херек…
А хөлчок хүлүмзүрүп орган Виктор хенертен сыйыңайындыр ырлай берген:
— Андрей ачай, Андрей ачай…
Улус дөгерези кайгаанындан ыытташпайн баргаш, олче көрүп олурарга, хеп чуукчузу чоргаар тайылбырлаан:
— Ону ол тиятрдан өөренип алган, ону ында ырлажып турар…
Шыладанчыг чалгааранчыы-биле уттундурбас ындыг кежээлер ийи-үш катап болган. Ооң соонда шак мастери улуг-хүнде кежээки мөргүл соонда дораан келген. Мен авамның өрээлинге чинчи-биле каастап даараан хээлерниң орлу берген черинден чинчилер адырып, авамга дузалажып орган мен. Хенертен эжик ажыттынып кээрге, кырган-авам корткан шинчилиг өрээлче бакылааш:
— Варя, чедип келди! — деп дыкадыр сымыраныпкаш, дораан чоруй барды.
Авам шимчеш дивээн, сырбаш дивээн, а эжик база катап ажыттынган соонда, эргинге кырган-ачам көстүп келгеш, байырымныг чугаалаан:
—Варвара, кеттингеш, чору!
Авам турбайн-даа, кырган-ачамче көрбейн-даа айтырды:
— Кайнаар?
— Бурган-биле чорувут! Маргышпа. Ол томаанныг, бодунуң ажылын билир
мастер кижи. Лексейге-даа эки ада болур…
Кырган-ачам анаазында дег эвес сыңзып чугааланып, быгыннарын адыштары-биле суйбап-ла турарга, шенектери ооргазының ындынче эглип каап, сертилеңейнип-ле турган, сактырга, ооң холдары бурунгаар хөндүрлүксээрге, а ол оларның-биле демисежип турган ышкаш болган.
Авам шөлээн үзе кирди:
— Силернии-биле болбас деп силерге чугаалап тур мен…
Кырган-ачам авамче бир базым кылгаш, холдарын, согурарып каан дег, бурунгаар сунгаш, сирбее берген ээгип, алгыра берди:
— Бар! А оон башка чедип аппаар мен! Чаштарыңдан…
— Чедип аппаар силер бе? — деп, авам туруп ора, айтырды; ооң арны агарып, карактары коргунчуг сыгырарып келген соонда, чылыг хөйлеңин, юбказын дүрген уштуп октапкаш, иштики хептиг арткаш, кырган-ачамга чеде берди: — Чедип аппарыңар че!
Кырган-ачам диштерин кыжыратпышаан, авамче чудуруун чайып, негээн:
— Варвара, кеттин!
Авам ону чайладыр идипкеш, эжиктиң тудазындан туттунуп алды:
— Че, бараалыңар!
— Каргаптар мен — деп, кырган-ачам сымыранды.
— Кортпас мен, чүл ынчаш?
Авам эжикти ажыдыптарга, кырган-ачам ону иштики хевиниң эдээнден сегирип, дискектенип олуруп алгаш, сымыранган:
— Варвара, шулбус, өлүр сен! Адывыс баксыратпа…— дээш, оожум, кээргенчиг хыйыңайны берген: — Авазы-ы, авазы-ы…
Кырган-авам авамның оруун дуй турупкан, холдарын, дагааже чайган чүве дег, олче чайып, ону киир иткилеп, диштерин өттүр химиренип турган:
— Варька, мугулай, чоондуң? Кир, ыядыр арын чок!
Ону өрээлче киир идипкеш, эжикти тырттыыштапкан, кырган-ачамче ээгип келгеш, бир холу-биле ону көдүрүп, өскези-биле котпактап турган:
— У-у, кырган шулбус, мугулайны!
Кырган-ачамны диванга олуртуптарга, ол, пөс ойнаар-кыс-ла, чыда дүшкеш, аксын ашкаш, бажын чайып туруп берген; кырган-авам авамче алгырыпты:
— Кеттинип алам сен!
Шаладан платьезин көдүрүп ап тура, авам:
— Аңаа барбас мен, дыңнадыңар бе? — диди.
Кырган-авам мени дивандан дүжүр идипкеш:
— Бир хымыш сугдан эккел, шымда! — дээн.
Кырган-авам оожум, барык-ла сымыранып, шөлээн болгаш чоргаар чугаалаарга, мен эжик аксы өрээлче үне халыдым; бажыңның мурнуу чартыында аар базымнар таваар токкуңайнып турган, а авамның өрээлинден ооң үнү дыңналган:
— Даарта чоруй баар мен!
Мен кухняже киргеш, соңга чанынга дүжүмде дег олуруп алган мен.
Кырган-ачам човуурлап, ишкирниккен, кырган-авам химиренген, оон эжик дагжаан соонда, шыпшың болгаш чииртим апарган. Мени чүнү эккел дээнин сактып келгеш, чес хымыш-биле сугну ускаш, кухнядан үнүп кээримге, бажыңның мурнуу талазындан куду көрнүп алган шак мастери кеш бөргүн суйбавышаан, чөдүрүп үнүп келди. Кырган-авам холдарын иштинге чыпшыр тудуп алган, ооң соонче сөгүрүп, оожум чугаалап чораан:
— Бодуңар билир-ле болгай силер: күш-биле эргим болбас деп…
Ол кижи казапчаның эргининге илдиккеш, дашкаар үне халый бээди, а кырган-авам тейлээш, ыыт чокка, ыглаан-даа дег, каттырган-даа дег, бүгү боду сириңейни берди.
— Канчап баардың? — деп чеде чүгүре бергеш, айтырдым.
Кырган-авам тудуп турган хымыжымның суун мээң буттарымче чайгылдыр ушта соп алгаш, алгырыпты:
— Бо сен кайыын суг ап чорааның ол? Эжикти тырттыыштавыт!
Ол авамның өрээлинче барган, а мен оларның, күш четтинмес аар чүвелерни бир черден бир черже чылзыр иткен дег, човуурлап, химиренип алгыржырын дыңнаар дээш, база катап кухняже кире бердим.
Аяс хүн турган, ийи соңгадан доштуг шилдер өттүр кышкы хүннүң шавышкак херелдери бакылап турган; дүштеки чем белеткеп каан столда ак-коргулчун сава бүлүргей чайыннанып, сарыг квастыг графин болгаш буквица база зверобой-биле хандылап каан кырган-ачамның кара-ногаан арагазын кудуп каан графин турган. Соңганың эрий берген черлеринден бажыңнар кырында кырында чылчырыкталдыр чайыннанып чыткан хар база херим адагаштарында болгаш кара-баарзык уязының кырында бөрттели берген мөңгүннелчек харның чайнап чытканы көстүп турган. Соңга чаактарында хүн караа өдүп турар хана карак кажааларда мээң куштарым ойнап турган. Холга өөрени берген хөглүг шиижектер мыжырткайнчып, кызыл-хөректер кыжырткайнчып, каас куш щегол хөлчок эдип орган. Ынчалза-даа хөглүг, мөңгүннелчек болгаш эткир ол хүн кижини бичии-даа өөртпези-биле херечок болган, ол ышкаш бүгү-ле чүве херекчок болган. Куштарны үндүрүп салыксаам келгеш, хана карак кажааларны бадырып эгеледим; кырган-авам кире маңнап келгеш, быгыннарын холдары-биле хап, суугуже химиренип маңнапты:
— Аа, кулугурлар, дагландыр дартая бериңер! Ах сени, Акулина, кырган мугулайны…
Суугу иштинден улуг хуужуур уштуп эккелгеш, ооң кырын салаазы-биле соктап көргеш, хорадаанындан дүкпүртүнүптү.
— Че, канчаарыл, кадып каап-тыр! Чылдып аар дээним бо ышкажыл! Ах, четкерлерни, шуптуңар-ла чарлыгылап каар болзуңарза аар. А сен чоп карааң уштундур көрүп алган тур сен, үгү? Силерни дөгереңерни чарык доңгаларгылаштыр чуура шапкылап каапкан болзумза аар!
Оон хуужуурун ол-бо аңдара каап, када берген картын салаалары-биле соктап, ышкыштап ыглай берди, карааның улуг борбак-борбак чаштары хуужуурнуң кырынче пет кылдыр аар дамдылап турган.
Кухняже кырган-ачам биле авам кирип келдилер, кырган-авам хуужуурну стол кырынче шывадаптарга, тавактар безин өрү чаштай бергеннер.
— Бо-дур, көрдүңер бе, силерниң уржууңар-биле чүү болу берген-дир. Халывыңар-даа, дүвүңер-даа чок болзунам, силерниң!
Хөглүг болгаш оожум авам кырган-авамны дыка ажынмазын дээш куспактап алды. Үвүрерип, шагзырай берген кырган-ачам мойнунга аржыыл шарывышаан, стол артынга олуруп алгаш, ыжа берген карактарын хүнге имирертип, химиренген:
— Болзун, ажырбас! Оон-даа эки хуужуурларны чип чораан бис. Бурган харамзымаар болдур ийин, чылдар дээш ол минуталар-биле санажыр… Ол хууларны хүлээп көрбес. Олур, Варя… болзун!
Кырган-ачам албыстаан дег дүштеки чем үезинде бурган дугайында, бужар Ахавтың дугайында, ада болурунуң аар-бергезиниң дугайында чугаалап олуруп бээрге, кырган-авам хорадап, ону доктаадып орган:
— Чемнен че!
Авам чырык карактарын чайыннандыр баштактанган:
— Демин корга бердиң бе? — деп мени идипкеш, айтырды.
Чок, мен ынчаарда ындыг-ла кончуг кортпаан мен, ынчалза-даа ам меңээ эпчок болгаш билдинмес болган.
Олар байырлалдарда дег шыладанчыг үр болгаш хөй чемненип органнар, оларны ам көөрге, чартык шак бурунгаар бот-боттарынче алгыржып, содаалажырынга белен, карактарының чажын төп, харлыгып турган улус эвес ышкаш болганнар. Ол бүгү ам шынзыг эвес бооп, база оларга ыглаары берге дээрзинге бүзүреттинмес болган. Оларның карааның чажы-биле, алгы-кышкызы-биле холуй бот-боттарын хилинчектээри-даа болганчок-ла өөскүп үнгеш, оон дораан-на чавырлып турганы меңээ анаа-ла чаңчыл болуп, шоолуг хөлзетпестээн, чүрээмни-даа шоолуг аартпас апарган.
Элээн үе эрте бергенде, амыдыралының түреңги, ядамык болганындан орус кижилер, бичии уруглар-ла, черле хөк бодап ажыг-шүжүгге бүдүү таалал-биле туттурарынга ынак база аас-кежик чок көстүрүнден ында-хаая ыядыр дээрзин билген мен.
Төнмес-батпас хүннерде ажыг-шүжүг-даа — байырлал, өрт-даа — оюнчук, куруг арында шыймак-даа — каасталга болур…