XIII

Мен база катап кырган-ачамда барган мен.
— Чүл, дээрбечи? — деп, ол холу-биле стол соктап, мени уткаан. — Че, мен ам сени чемгербес мен, кырган-аваң чемгергей аан!
— Чемгерер мен харын — деп, кырган-авам чугаалады. — Ында берге чүү деп!
— Ол-дур харын, чемгер! — деп, кырган-ачам алгырыпкаш, ол-ла дораан оожургай бергеш, меңээ мынча деп тайылбырлады: — Бис кырган-аваң-биле шуут-ла чарлып алган бис, бистиң ам бүгү-ле чүвевис башкаланган.
Кырган-авам соңга баарынга дүргени-биле угулза аргып олурган, ооң аргыыр демирлери хөглүү-биле дызыгайнып турган, а чес кызар-өөктер киир иткилеп каан сыртык часкы хүнге, алдын чараа-чечен дег, чайыннанып чыткан. Кырган-авам боду база-ла, честен куткан дег, өскерилбес! А кырган-ачам улам арыпкан, арны бырыжып каан, сарыг бажы ам көк, мурнунда оожум, аянныг турган шимчээшкиннери ам дүвү-далаш апарып, ногаан карактары сезиктиг көөр апаргылаан. Кырган-ачам кырган-авам-биле эт-хөреңгизин үлешкениниң дугайында кырган-авам меңээ каттырып чугаалап берген: кырган-ачам кырган-авамга бүгү-ле пор доңгаларны, омааштарны, бүгү аяк-саваны берипкеш, мынча дээн-дир:
— Бо сээңии-дир, менден оон ыңай чүве айтырба!
Ооң соонда кырган-авамның эрги шагның платьелерин, дилги кежи тонун былаап алгаш, ол бүгүнү чеди чүс рубльге садыпкаш, а акшазын хууландырып көвүдедири-биле чимис садыкчызынга — хинин кескен оглу еврейге берипкен. Кырган-ачам харам аарыгдан шуут-ла аарааш, ыядыр арын-нүүрүн уттупкан: ус-тывыш эргелелинде бодунуң шаанда кады ажылдап чораан эрги таныштары бай садыгжыларга безин барып чедип, «ажы-төлүм хоозурадып каапты» деп хомудап тургаш, олардан ядамыынга акша диленип чоруп турар апарган. Ол хүндүткелдиг чораан болгаш, аңаа улуг билеттерни элээнни берип турганнар; ол акшаларын кырган-авамның думчуунуң баарынга чайып, мактанып, кырган-авамны, бичии оол дег, шоодуп турган:
— Көрдүң бе, мугулай кадай? Мооң чүстүң бир хуузун-даа сеңээ улус бербес!
Кырган-ачам көвүдедип алыры-биле чыып алган акшаларын суурда Шывык деп шолалаткан чаа өңнүү узун, тас баштыг алгы эттекчизинге база ооң дуңмазы болур тамчыктыг, патока1 ышкаш чаагай кара карактарлыг, кызыл чаактыг, бедик садыгжы кадайга берип турган.
Бажың иштинде бүгү-ле чүве шыңгыы үлег-хуваалдалыг турган: бир хүн дүштеки чемни кырган-авам бодунуң акшазы-биле саткаш, хайындырар, база бир хүн аъш-чемни, хлебти кырган-ачам саткаш, кылыр. Ынчангаш кырган-ачамның хүннеринде дүштеки чем кезээде багай болур, кырган-авам эки эът садар турган болза, кырган-ачам хырын, баар, өкпе, шөйүндүлер садып эккээр. Шай болгаш чигир кижи бүрүзүнүң аңгы шыгжаанда чыдар, ынчалза-даа шайны чаңгыс хөнекке хайындырарлар, кырган-ачам хөлзеп мынча деп албан ылавылаар:
— Адыр, мана, сен кайы хирени кагдың?
Үүрмек шайны адыжынга төккеш, ылавылап санааш, мынча дээр:
— Сээң шайың мээңиинден хоюг-дур, ынчаарга мен эвээшти каар ужурлуг мен, мээңии улуг боорда, чедингир чүве.
Кырган-ачам кырган-авамны чедингири дөмей болгаш ооң-биле дең хемчээлдиг шай ижерин кончуг-ла хынап көөр турган.
— Сөөлгү-сөөлгүден ижиптер бис бе? — деп, кырган-авам шай артыын кударының мурнунда айтырып орар.
Кырган-ачам хөнекти бакылап көргеш:
— Че канчаар дээр, сөөлгүзүн ижиптээли! — дээр.
Бурган чуруктарының баарында чулага каар үстү безин кижи бүрүзү боду аңгы садар, ол дээрге чартык чүс чыл кады чурттаанының сөөлүнде ынчап барганнары ол! Кырган-ачамның ол харамын көөрүмге, меңээ каттырынчыг-даа, ыядынчыг-даа, а кырган-авамга анаа-ла каттырынчыг турган. Ол меңээ мынча дээр:
— А сен оожурга. Чүү дээр боор? Ашак кырааш, тенектенип турары ол-дур ийин! Ол сезен хар ашкан-на болгай, ынча хөйнү чурттап көр даан сен! Тенектенип чораай аан, кымга човалаң деп? А мен бодумга-даа, сеңээ-даа хлебти ажылдап аптар мен, кортпа!
Мен база-ла акша ажылдап ап эгелээн мен: байырлалдарда эртен даң бажында шоодай ап алгаш, бажыңнар кезип, кудумчулар кезип чорааш, мал сөөктери, эрги пөстер, саазыннар, кадаглар чыып чоруп турган мен. Бир пуд эрги пөстү, саазынны эрги-каксы чүве садып алыкчылары менден чээрби көпеек-биле, демирни база чээрби көпеек-биле, бир пуд сөөктү он азы сес көпеек-биле садып ап турганнар. Ол ажылды школа сөөлүнде кылып, база суббота санында янзы-бүрү барааннарны үжен шаа, бежен шаа, а олчалыг болганда, оон-даа хөй көпеекке садыглаптар турган мен. Кырган-авам менден акшаны алгаш, юбказының карманынче далаштыг супкаш, карактарын куду көрүп, мени мактаар:
— Сеңээ четтирдим, чаагай сеткилдиим! Бис ийилээ азыранчып шыдавас деп бис бе, бис аан. Ында чүү боор!
Бир катап кырган-авам мээң беш көпеектеримни адыжында каап алган, ол көпеектерже көрүп, ыыт чок ыглап органын көрүп каан мен. Бир борбак бүлүргей чаш хывыт дег бөзүр думчуунуң бажында халая берген.
Үп-сап садарындан ажыктыг чүүл болза Оканың эриинде ийикпе, азы Пескиде ыяш складтарындан ыяш болгаш манза оорлаары турган. Пески дээрге ярмарка үезинде далаш кылып каан чадырлардан демир садып турар ортулукту ынча дээр. Ярмарка сөөлүнде чадырларны бузар, а сыралар болгаш калбак ыяштарны чыый салгылап каар, ынчангаш олар аңаа, Пескиге, барык-ла часкы суг үерлээшкининге чедир чыдар. Эки калбак ыяш өртээнге бажыңнарлыг мещаннар он көпеек бээр турганнар, а бир хүнде ийи-үш-даа калбак ыяшты оорлап ап болур турган. Ынчалза-даа олчалыг болурда, таңныылдарны шуурган азы чаашкын чаштынарынче албадап, тарадыр сывырыптар бораңныг хүннер херек турган.
Эп-найыралдыг бөлүк чыглып алган бис: түреңги мордов кадайның он харлыг Санька Вяхирь деп эвилең-ээлдек, кезээде топтуг хөглүг, чаптанчыг оглу; дөргүл-төрели-даа чок, арган-сөөк, бажының дүгү агбагар, кончуг улуг кара карактарлыг Кострома деп оол — сөөлүнде барып, он үш хире харлыында, ийи көге-буга оорлапкан дээш, назы четпээн херек үүлгедикчилериниң колониязынга моңнуп өлү берген; он ийи харлыг Хаби деп бөдүүн, ак сеткилдиг, мөге татар оол; хөөр таңныылы болгаш хөөржүдүкчүнүң оглу, балык дег ыыт чок, «кара шагзыргай» деп аарыгдан аарып чоруур калбак думчуктуг Язь деп сес хире харлыг оол; а назы талазы-биле эң-не улуувус даараныкчы дулгуяк кадайның оглу Гришка Чурка деп оол турган, ол болза угаанныг, ак сеткилдиг болгаш чудурук содаазынга ынак кижи чораан — олар дөгере-ле чаңгыс кудумчуга чурттап турганнар.
Оорланыр чорук аштаңгы мещаннарның амыдыраар барык-ла чаңгыс аргазы болуп чаңчыл апарганы-биле суурга ону бачыт деп санавас турган. Бүдүн чартык ай иштинде болур ярмарка бүдүн чыл иштинде чемгерип шыдавас, ынчангаш дыка хөй хүндүлүг бажың ээлери «хемден немей тыптынып» — үерниң ап бадырган ыяжын, чудуктарын сугдан уштуп алгаш, аар-саар чүъктү чалгыяк хемелеринге дажыглаар турганнар, ынчалза-даа колдуунда-ла баржалардан оорланыр турганнар, черле ынчаш, Волгага болгаш Окага багай салып каан чүвени дөгерезин сегирип ап, «сарбашкыннаар» турганнар. Байырлалдарда улуг улустар боттарының олчазын мактанырлар, а бичии уруглар дыңнааш, өөренип турар.
Чазын, ярмарканың мурнуу чарыы изиг үелерде, арагалааш, кежээлерде суурнуң кудумчуларынга мастерлер, улаачылар болгаш янзы-бүрү ажылчын кижилер эмгежок ушкулап каан чыткылаарлар, а суурнуң бичии оолдары оларның карманнарын үжээр, ол болза дүрүмчээн ажык-тывыышкыны турган, ону, улуг улус көрүп турда-ла, коргуушкун чокка үүлгедир турган.
Бызаңчыларның херекселдерин, улаачыларның ээриил дүлгүүрлерин, а чүък сөөртүкчүлериниң терге өзектериниң өзек демирлерин оорлаар турганнар, бистиң бөлүүвүс ындыг чүве кылбайн турган. Чурка бир катап шиитпирлиг мынча дээн:
— Мен оорлавас мен, авам чөпшээревес-тир.
— А мен коргар мен — деп, Хаби чугаалады.
Кострома ындыг ооржугаштардан ческинер турган, ынчангаш «оор» деп сөстү ол онза дыңзыг адаар. Өске оолдар эзирик улусту үжеп турарын көрүп каан болза, оларны тарадыр сывырыптар, бир эвес кандыг-бир оолду тудуп алган болза, ону каржы эттептер турган. Ол улуг карактыг, хөглүг эвес оол бодун улуг кижи кылдыр бодаар, чүък чүдүрүкчүзү дег, онзагай чаяңнааш кылаш-биле кылаштаар, чоон, каңдай үн-биле чугаалаарын кызар болгаш, ооң бүгү боду дыңзыг, бодап каанзыг, кырганзыг көстүр. Вяхирь оор чорук бачыттыг дээрзинге бүзүрээр турган.
А Пескиден калбак ыяш болгаш сыралар дажыглаары бачыт эвес деп санаттынар болгаш, бис оон кайывыс-даа кортпас турган бис, ынчангаш ол чорукту чиигедири-биле кончуг чедиишкинниг элээн каш аргаларны бодап алган бис. Кежээ караңгылай бээрге азы бораанныг хүн Вяхирь биле Язь Пескиже хөөй берген өл доштуг ээремни кежилдир чоруптарлар, олар таңныылдарның кичээнгейин ажыы-биле боттарынче угландырып аар дээш бар чыдарлары ол, а бистер дөртелээ чаңгыс-чаңгыстап тургаш, билдиртпейн чеде бээр бис. Язь биле Вяхирьниң хөлзедипкен таңныылдары оларны хайгаарап турарлар. А бистер, баш бурунгаар дугуржуп алганывыс ёзугаар, чыып каан ыяшка чеде бергеш, сөөртүр ыяштарывысты белеткеп алгаш, кашпагай өөрүвүс таңныылдарны шоодуп, оларны боттарының соонче маңнажырынче албадап турар аразында, дедир чоруптар бис. Бисте кижи бүрүзүнде хендир бар, ол хендирниң ужунда илбек кылдыр ыргайтып каан улуг кадаг бар, шак ол кадаг-биле калбак ыяшты азы сыраны илбектепкеш, хар кыры-биле, дош кыры-биле сөөртүп чоруптар бис — таңныылдар бистерни барык-ла кажан-даа билбес, а билип-даа кагза, чедип шыдавас. Ол ыяштарывысты садыпкаш, тыпкан акшавысты алды кезек кылдыр үлептер бис, кижи бүрүзүнге-ле беш көпеек ийикпе, чамдыкта чеди көпеек онаажыр турган.
Ол акша-биле бир хүн иштинде кончуг тодуг чурттап болур, ындыг-даа бол, бир эвес Вяхирь авазынга бир шкалик1 азы бир косушка2 арага садып ижер акша аппарып бербес болза, ол ону эттептер; Кострома көге-буга аңнаар деп бодап, акшазын чыып турган; Чурканың авазы аарыг, ынчангаш ол хөй-ле акша ажылдап аарын кызып турган; Хаби база-ла, төрээн хоорайынче чоруур дээш, акшазын чыып турган, ону ол хоорайдан даайы эккелген, Нижнийге келгениниң соонда удаваанда даайы сугга дүжүп өлүп калган, а Хаби хоорайының адын уттупкан, чүгле ол Волга чоогунда Камада дээрзин билир. Биске, та чүге чүве ийик, ол хоорай хөлчок каттырынчыг турган, ынчангаш ол астыгыр карактыг татар оолду кыжырып, мынча деп ырлажыр турган бис:

Кама хемде хоорай бар-дыр.
Кайда чүвел — билбес-тир бис!
Кыска холду сунуп четпес,
Кылаштапса, бут-даа четпес!

Баштай Хаби биске хорадап турган, ынчалза-даа бир катап Вяхирь ооң шолазынга таарышкан холурааш үнү-биле чугаалаан:
— Канчап баардың? Эш-өөрүнге хорадап болур боор бе?
Татар оол ыяды бергеш, боду база Камада хоорайының дугайында ырлап эгелээн.
Чогум биске эрги пөс, сөөк чыыры калбак ыяш оорлаарындан артык тааржыр турган. Ол ылаңгыя чазын, хар эрий бергенде, ярмарканың сай-даштаан куруг кудумчуларын чаашкын арыдыр чуп чаап каапканының сөөлүнде солун апарган. Ярмаркада суг бугаларындан хөй кадаглар, демир кескиндилерин кажан-даа чыып ап болур, хаая эвес чес, мөңгүн, акшаны база тып ап турган бис, ынчалза-даа садыг одуругларының таңныылдары бисти ойлатпазын, шоодайларывысты хунаавазын дээш, ийи көпеек төлээр азы оларга үр-ле сөгүрүүр ужурлуг турган бис. Черле ынчаш, акша бистерге белен эвес кээп турган, ындыг-даа бол, бистер кончуг эп-найыралдыг чурттап, чамдыкта бичии алгыжыпсывысса-даа, бистиң аравыска чаңгыс-даа катап содаа үнгенин сагынмас мен.
Бистиң тайбың тудукчузу — Вяхирь, ол бистерге кандыг-ла-бир онзагай сөстерни өй-шаанда чугаалап билир турган, ооң ол бөдүүн сөстери бисти кайгадыптар болгаш ыяттырыптар. Вяхирь боду-даа ол сөстерни элдепсинип чугаалаар. Язьтың каржы аажылалы ону хомудатпас-даа, коргутпас-даа, бак чорукту херекчок чүве-дир деп билир болгаш, ол шөлээн болгаш бүзүрелдиг:
— Че, ол база чүү деп чоор? — деп айтырарга, херекчок чүве-дир деп бис тодаргай билип каар бис.
Бодунуң авазын ол «мээң мордовкам» деп чугаалаар, ооң оозу биске бичии-даа каттырынчыг эвес.
— Дүүн мээң мордовкам база-ла эзирик чанып келген! — деп, алдынналчак борбак карактарын чайыннандыр ол чугаалаар. — Эжикти ажыда каапкаш, эргинге олуруп алгаш, ырлап-ла, ырлап-ла олурган-дыр ийин, кыс дагаа!
Чөпшүл Чурка мынча деп айтырар:
— Чүнү ырлап турду?
Вяхирь адыжы-биле дискээн часкагылавышаан, чиңге үн-биле авазының ырызын өттүнүп ырлаар:

— Даянгыыштыг кадарчы
Шоккуладып чедип кээр.
Соңгадыва соктаптарга,
Дашкаар шупту маңнаптар бис!
Хаяалыг чырык дег
Кадарчы Борькавыс
Мургу үрүп ойнай бээрге,
Бүгү суурга шыпшың дүжер!

Вяхирь ындыг баштак ырларны дыка хөйнү билир болгаш, ол ырларны хөлчок эрес ырлап чоруур.
— Ийет — деп, ол уламчылап орган: — ол ынчаар-ла эргинге олура удуй бергеш, бажың иштин соодупкан. Халап чүве, мен бүгү бодум дидиреп, доңгаш өлүп каар часкан мен, а ону сөөртүр дээрге, күш четпес болган мен. Бо хүн эртен мен аңаа: «Сен ындыг коргунчуг арагачы кижи сен бе?» дидим. А авам: «Ажырбас, бичии шыдажып көр, мен удавас өлүп каар мен!» дидир.
Чурка мынча деп шириин бадыткаан:
— Ол удавас өлүп каар, бүгү боду ыжа берген чорбадыве.
— Сеңээ хомуданчыг боор але? — деп, мен айтырдым.
— А ынчанмайн канчаар — деп, Вяхирь кайгай берди. — Авам хөлчок эки кижи-ле болгай…
Мордов кадайның чамдыкта Вяхирьни эттээрин бистер билир-даа болзувусса, ол эки кижи дээрзинге бис бүзүрээр турган бис. Олча чок хүннерде Чурка мынча деп сүмелээр:
— Вяхирьниң авазынга арага садып ижер бир-бир көпеектен чыыптаалыңарам, а оон башка ол ону эттептер!
Бистиң аравыста бижик билир ийи кижи турган: Чурка биле мен. Вяхирь биске хөлчок адааргап, бодунуң күске кулаа дег шиш кулаан шеле тыртып тура, мынча дээр:
— Бодумнуң мордовкамны хөөржүдүп кааш, база училищеже баар мен, мени хүлээп алыр кылдыр башкының буттарынга сөгүрүүр мен. Өөренип алгаш, архирейге1, азы шуут-ла хаанның бодунга садчы болуп хөлезиленип алыр мен!..
Чазын мордовканың база хүрээ тударынга акша чыып турган ашактың кырынче токпак ыяштар чуулгаш, чыпшыр база берген; херээжен кижини эмнелгеже аппарган. Улуг чаагай Чурка Вяхирьге мынча дээн:
— Мээң бажыңымга барып чурттаалы, авам сени бижикке өөредип каар…
Оон үр-даа болбаанда, Вяхирь бажын бедидир ойтайтып алган, садыглар кырында бижиктерни номчуп турар апарган:
— Балакейлиг садыг…
Чурка ону мынча деп эдер:
— Бакалейлиг дедаан, шулбус!
— Мен көрүп-ле тур мен, харын үжүкчүгештер арта халчы бээр чүве-дир.
— Үжүкчүгештер дедаан!
— Өөрээш халыжып турарлары ол-дур, оларны номчуурга!
Ыяштарга, оът-сигенге камныы, ынакшылы-биле Вяхирь бистерни хөлчок каттыртып, кайгадыр турган.
Элезин кырында тарай берген суур үнүш талазы-биле чегей турган, чүгле чамдык черлерде, херимнер иштинде, чаңгыс-чаңгыс ырбагар бора-талдар, бузинаның ыргак дөстери кожая бергилээн тургулаар база херимнер адаанда корга аарак кургаг куу оът-сиген чаштып чыткылаар. Бистерниң кайы-_____________
1 Архирей — шажынның дээди дужаалдыгларының ниити ады.
бирээвис оларның кырынга олурупкан болза, Вяхирь хорадап химирени бээр:
— Че, ол сигенни чоп чыпшыр база бердиңер? Элезин кырынга олуруп алза, дөмей эвес чүве бе?
Вяхирь көрүп турда, бора-талдың будуун сыптары, бузинаның чечектелип турар будуун үзе соп аары азы Ока эриинден тал шывык үзе кезип аары эпчок турган. Кезээде-ле эгиннерин кызып, холдарын чайып:
— Чоп ыяш сыгар силер аан? Азалар-дыр силер аа! — деп, Вяхирь кайгаарга, бистиң дөгеревиске эпчок, ыядынчыг апаар.
Субботаларда бистер хөглүг оюн кылыр турган бис, аңаа неделя иштинде белеткенип, кудумчулардан майышкак лапотьтар тыпкаш, чажыт азыгларга чыып аар бис. Субботаның кежээлеринде Сибирская пристаньдан чүък чүдүрүкчүлери татарлар бөлүү-биле чанып бар чыдырларда, бистер кудумчу белдириниң бир черинге тургулап алгаш, татарларны лапотьтар-биле дажап-ла эгелээр бис. Баштай олар хорадап, бистиң соовустан маңнашкаш, карганыр турган болза, удаваанда боттары оюнувусту сонуургай берип, оларны манап турарывысты билир болгаш, «дайын шөлүнге» база-ла элээн хөй лапотьтар-биле чепсегленип алган кээр апарганнар, оон туржук, бистиң дайынчы материал чажырар черлеривисти бүдүү көрүп билип алгаш, чаңгыс эвес катап оорлааннар эвеспе, а бистер оларга:
— Ол оюн эвес-тир! — деп хомудаар турган бис.
Ынчаарывыска, олар лапотьтарны үлежип, кезиин биске бериптерлерге, ам-на тулчуушкун эгелээр. Олар ажык черге чыскаалып аарлар, а бистер кышкыржып, оларны долгандыр маңнажып, лапотьтар-биле дажап турар бис, оон оларның бирээзиниң бутче эптиг октапкан лапоть бистиң аравыстан кайы-бир кижини ужур шааптарга, ол оол маңнавышаан кээп дүшкеш, бажы-биле элезинче шымны бээрге, татарлар уюкталдыр каттыржыр турганнар.
Оюн үр узамдыга бээр, чамдыкта караңгылааже дээр, мещаннар чыглып келгеш, азыглар артындан бакылап, ёзу барымдаалаан дег, химиренип турарлар. Довурактыг куу лапотьтар агаарга каарганнар дег ужугуп турар, чамдыкта бистиң кайы-бирээвис чула кактырып аар, ынчалза-даа оюннуң хөглүү ааршылыгдан, хомудалдан артык турган.
Татарлар бистен дудак чок изирнигер турганнар; тулчуушкунну доозупкаш, болганчок-ла бистер олар-биле кады артельге чеде бээр бис, аңаа олар бисти амданныг чылгы мал эъди-биле, ногаа аймаандан хайындырган кандыг-бир онзагай чем-биле чемгерерлер, кежээки чем сөөлүнде чигирзиг далган-биле кылган амданныг боовалар чип, хоюг сарыг шай ижер бис. Ол кончуг улуг кижилерге, шилиттинген мөгелерге, бис ынак турган бис, оларда бичии уругларзыг, хөлчок билдингир бир-ле чүве бар — оларның каржы эвезин, чайгылыш чок ак сеткилдиин болгаш бот-боттарынга кичээнгейлиин, ёзулуг найыралдыын онза магадаар турган мен.
Олар шуптузу-ла, карак чажын төгүлгүже, харлыктыр каттыржыр, а оларның бирээзи — касимовчу, ыргак думчуктуг, тоолчургу күштүг ашак, бир катап баржа кырындан чээрби чеди пуд деңзилиг коңганы эрик кырынче ырадыр аппаргаш, мынча деп алгырып, каттырып турган-дыр:
— Вву, вву! Сөстер дээрге сиген-дир, а сөстер — үүрмек акша-дыр, а алдын чоос — сөстер-дир!
Бир катап ол Вяхирьни адыжынга олурткаш, ону өрү бедидир көдүргеш, мынча деп чугаалаан:
— Бо маңаа чуртта, дээрнии!
Бораанныг хүннерде бистер Язьтыынга, хөөрге, ооң ачазының таңныылдаар бажыңынга, чыглыр турган бис. Ол болза сөөктери ыргак, холдары узун, үргүлчү былчак база бичии бажында, каразымаар арнында хирлиг дүктери чокпая берген чоруур кижи турган, ооң бажы — кургап калган репей деп сиген, а узун чиңге мойну сиген сывы сагындырар. Ол сарыг карактарын тааланчыг имирертипкеш, дүрген чугаа-биле мынча деп чоруур:
— Удувастатпайн көр, бурган! Ух!
Бистер үш золотник шай, кечим чигир, хлеб садып алгаш, Язьтың ачазынга бир шкалик араганы ыяавыла садып бээр турган бис, Чурка аңаа мынча деп шыңгыы дужаар турган:
— Өөдежок ашак, самоварны тик!
Ашак каттырымзап, чуга демир самоварны типтер, а бистер шай манавышаан, боттарывыстың чоруктарывыстың дугайында чугаалажып орар бис. Ол ашак биске эки сүмелер бергилээр:
— Көрдүңер бе, соңгузу хүн Трусовтарныынга улуг шайлалга болур, сөөктер аңаа хөй болур деп билиңер!
— Трусовтарның сөөктерин паштанчы кадай чыып ап турар болгай — деп, хамык чүвени билир Чурка чугаалап орган.
Вяхирь соңга өттүр хөөрже көрүп алган боданып орган:
— Удавас арыг ишти кирер апаар бис, экизин!
Кезээде ыыттавас Язь муңгаргай карактары-биле улустуң дөгерезин топтап олурар, оон бистерге база-ла ыыт чок бодунуң ойнаар чүвелерин көргүзер: бок төгер оңгардан тып алганы ыяш шериглерин, буттары чок аъттарын, чес бузундуларын, өөктерни.
Ооң ачазы столга янзы-бүрү аяктар, кружкалар, самоварны эккеп тургузуптарга, Кострома олурупкаш, шай кудуп эгелээр, а Язьтың ачазы арагазын ижип алгаш, суугу кырынче үне бээр, оортан узун мойнун сунуп алгаш, бистерни үгү караа дег карактары-биле көрүп, мынча деп химиренип чыдар:
— Ух, өлгүлеп каан болзуңарза аа, бичии оолдар эвес-даа ышкаш-тыр силер ийин, а? Ах, оорларны, удувастатпайн көр, бурган!
Вяхирь аңаа мынча дээр турган:
— Мырыңай ооржулар эвес-тир бис!
— Че, ынчаарга ооржугаштар-дыр силер…
Язьтың ачазы бистерни бужургандырып чыдып бээр болза, Чурка олче хорадай аарак мынча деп алгырар:
— Сокса, өөдежок ашак!
Ол кижиниң кайы бажыңда аарыг улустар барын, суурнуң улустарындан кым удавас өлүрүл дээрзин санап чыдып бээринге мен, Вяхирь болгаш Чурка хөлчок-ла хөңнүвүс чок турган, а ол ону таалап, кээргел чок чугаалаар; бистиң ооң ындыг чугаазынга хөңнүвүс чогун билгеш, өнедиин бужургандырар, хорададыр:
— Охаай, коргуп тур силер бе, коргарыңар ол бе, мыстыктар? Ол-ла болгай! А удавас бир семис кижи өлүп каар. Эх, дыка-ла үр ирип чыдыыр боор!
Ону соксадырга-даа, ол соксавас турган:
— А силер база-ла өлүр ужурлуг болгай силер, чуунду төгер оңгарларга үр чурттай албас силер!
— Өлгүлеп каарывыска — деп, Вяхирь чугаалап орган: — бистерни ангелдер кылдыр алгаш баарлар…
— Силерни дедаан — деп, Язьтың ачазы элдепсинип эгиштеп орган: — Бо силерни бе? Ангелдер кылдыр де.
Каттырып-каттырып, оон база катап өлген кижилер дугайында янзы-бүрү чүдек чугаалары-биле бистерни шугулдадып чыдар.
Чамдыкта ол кижи хенертен холурааш, чавыс үн-биле бир-ле элдептиг чүве чугаалап эгелээр:
— Дыңнаңар, оолдар, адыр! Бурунгу хүн бир кадайны хөөржүдүп каан. Ооң дугайында бир төөгү дыңнадым, оолдар, ол кандаай кадай дээр силер?
Херээженнер дугайында ол болганчок чугаалаар, ол чугаалаарда, кезээде-ле бужар кылдыр чугаалаар, ынчалза-даа ооң чугааларында бир-ле айтырганзыг, хомудаанзыг чүве бар, ол бистерни ооң-биле кады боданзын деп чалап турган ышкаш боорга, бис ону кичээнгейлиг дыңнаар турган бис. Ол чугаалап билбес, орта чугаалай албас база бодунуң болганчок-ла айтырыглар-биле үзе кирер ол чугааларындан кижиниң угаан-медерелинге кандыг-ла-бир хөлзенчиг бузундулар артып каар.
— «Кым өрттедипти?» деп ол кадайдан айтырдылар. «Мен өрттедиптим!» диди. «Канчап ындыг болду, тенек кадай? Ол дүне сен бажыңыңга чок ышкажыңгай, сен эмнелгеге чыткан сен!» «Мен өрттедипкен мен!» дээш турар. Ол кадайның канчаары ол дээр силер? Ох, удувастатпайн көр, бурган…
Ол муңгаргай, тас хөөрнүң элезининче хөөп кааны суурнуң чурттакчыларының барык-ла дөгерезиниң амыдырал төөгүзүн билир турган, ол бистиң мурнувуска бажыңнарның эжиктерин ажыдыпкан дег боор, а бис ынаар киргеш, улустуң канчаар чурттап турарын көргеш, кандыг-ла-бир чугула, ылап чүве билип каан дег боор бис. Сактырга, ол хондур, даң аткыже-даа, чугаалап болур дег, ынчалза-даа имир дүжүп кээри билек, Чурка столдан тургаш, айтырар:
— Мен чанайн дээш, а оон башка авам корга бээр. Мээң-биле кады кым чоруурул?
Дөгеревис чоруптар бис, Язь бистерни херимге чедир үдеп каар, хаалгазын хаггаш, хана карак херимге сөөк кара арнын дегзип алгаш, дунук үн-биле:
— Байырлыг! — дээр.
Бистер база аңаа:
— Байырлыг! — деп алгыржып каар бис, ону хөөрге каапкаш баары кезээде эпчок турган. Кострома бир катап хая көрүнгеш, мынча дээн:
— Даарта бистер оттуп кээривиске, а ол өлүп калза.
— Язь кымдан-даа дора чурттап чоруур — деп, Чурка болганчок-ла чугаалай бээр, а Вяхирь удурланыр:
— Биске мырыңай багай эвес…
Мен база бодаарымга, бис багай эвес чурттап турган бис, ол кудумчу чуртталгазы, ол хамаарышпас чуртталга меңээ кончуг тааржып турган, эш-өөрүмге база таарзынып турганым кончуг, олар менде бир-ле улуг чырык сеткил оттуруп турган болгаш, кезээде-ле оларга кандыг-бир эки чүве кылырын кончуг күзээр мен.
Школага меңээ ам база берге апарган, өөреникчилер мени үп-сап чыыкчызы, ядамык тояанчы деп кочулаар апарганнар, а бир катап олар-биле алгышканым соонда, башкыга баргаш, менден чуунду төгер оңгар чыды кээп турар болгаш, мээң-биле кожа олуртунмас деп дыңнатканнар-дыр. Оларның ол хомудалының меңээ кайы хире хораданчыг болганын база ооң соонда школаже баары меңээ кайы хире берге турганын ам-даа сактыр мен. Өжежип, меңээ хомудаар чүве бодап тып алганнары ол-дур — мен эртенниң-не хөлчок чунар база эрги пөстер, сөөктер чыырда кедер хевимни школаже кажан-даа кетпейн чораан болгай мен.
Үшкү классче шилчиир шылгалданы дужаап алгаш, шаңналынга Евангелиени1, кадыг карттыг Крыловтуң басняларын база «Фата-Моргана» деп билдинмес титулдуг2, кадыг карты чок ном алган мен, меңээ макталга хуудузун база бергеннер. Ол шаңналдарны бажыңымга эккээримге, кырган-ачам кончуг өөрүп, хайныга бергеш:
— Ол бүгүнү камныг кадагалаар херек, номнарны бодумнуң шыгжаамга шоочалап аар мен — деп чугаалаан.
Кырган-авам каш хонук иштинде аарып чыдып келген, ооң акшазы чок, кырган-ачам човуурлавышаан, чидиг кышкырып каап чоруп турган:
— Мени сөөктеримге чедир ижип, чип кааптарыңар ол-дур, эх силерни-даа…
Мен номнарымны садыгга аппаргаш, оларны бежен беш көпеекке садыпкаш, акшазын кырган-авамга берген мен, а макталга хуудузумну янзы-бүрү бижиктер-биле үреп кааш, кырган-ачамга тутсуп берген мен. Ол саазынны чазып көрбээн болгаш, мээң тенектениишкинимни билбейн-даа, ону камныг шыгжап алган.
Шылгалдалар доосту бергенде, кудумчуга-ла хүнзээр апарган мен. Ам оон-даа эки апарган — частың кидин түлүк үези, ажылдап алыр акша арбыдаан, улуг-хүннерде бистер эртежик шөлче, хадылыг арыгже чорупкаш, суурже орай кежээ тааланчыг шагзырай бергилээн, бот-боттарывыска улам чоок апаргылаан ээп чанып кээр бис.
Ынчалза-даа ол амыдырал үр болбаан — соңгу адамны ажылындан үндүрүпкен, а ол база катап-ла бир-ле черже чиде берген, авам бичии дуңмам Николай-биле кырган-ачамче көжүп келгеннер. Кырган-авам хоорайже чоруй барган, аңаа бай садыгжының бажыңынга чурттап, плащаница1 даарап берип турган, ынчангаш уруг ажаар хүлээлгени меңээ даандырган.
Ыыды читкен, хөлчок арыпкан авам бүгү-ле чүвеже коргунчуг карактар-биле көөр, буттарын арай боорда шимчедир апарган. Дуңмамның кулактары шаашкактыг, кажыктарында оюлганнарлыг; ол аштаан болза, шагжок деп чүвезинден дыкадыр ыглай албас, чүгле кайгамчык човуурлаар, а тодугда, элдептиг кылдыр улуг тынып каап, диис оглу дег, оожум мыйыңайнып удуп чыдар.
Ону топтап суйбап көргеш, кырган-ачам мынча дээн:
— Мону эки чемгерер болза эки-дир ийин, ынчалза-даа силерниң дөгереңерге мээң чемим четпес-тир…
Азыгда дөжек кырында олуруп алган авам хиигейндир улуг тынды:
— Аңаа хөй эвес чем херек…
— Моозунга хөй эвести, дуузунга хөй эвести деп турда, элээн апаар-дыр ийин… — дээш, кырган-ачам хол чаңгааш, меңээ чугаалады: — Николайны даштыгаа тудар херек, хүн караа адаанга, элезин иштинге…
Мен шоодай-биле арыг кургаг элезинни дажыглааш, соңга дужунда хүннээрекке бөле төккеш, кырган-ачамның айытканы ёзугаар, дуңмамны аңаа мойнунга чедир хөөп каар турган мен. Дуңмам элезин иштинге олуруксаар болган, ол карактарын таалап имирертипкеш, менче орта-ла эвес карактары-биле чайыннандыр көөр — карактарының агы чок, чүгле ак-көк огун долгандыр чырык дээрбекчигештерлиг турган.
Мен дуңмамга дораан-на ижиге берген мен, сактырымга, элезин кырынга ооң-биле кожа чыдып алгаш, чүнү бодап турарымны ол дөгерезин билип орган ышкаш боор.
Соңгадан кырган-ачамның кыжырааш үнү дыңналып кээр:
— Өлүрү берге эвес, а сен чурттап билир турган болзуңза аар!
Авам чөдүрүп олуруп берген…
Дуңмам холдарын уштуп алгаш, ак бажын чайып, менче чүткүүр; ооң бажының чайыннанып турар ак дүктери тарамык, а арны кырганзыг, мерген угаанныг.
Бир эвес бистерже дагаа, диис чоокшулап келген болза, Коля оларны үр-ле кайгап оргаш, оон менче көргеш, арай боорда билдинер кылдыр хүлүмзүрүптер, ооң ол хүлүмзүрүүшкүнү мени эгендириптер — дуңмам билип олур ирги бе: ооң-биле кады чалгаарап олурар болгаш, мен ону каапкаш, кудумчуже маңнап чоруксап турарымны?
…Херим ишти бичии, тар болгаш боктуг, хаалгадан тура хыртыңнар-биле кылган сарайжыгаштар, ыяш шыгжаар кажаалар, чем шыгжаар черлер чыскаалып чорупкан, а эң ужунда чунар-бажың турар. Крышалар кырында хөй-ле хеме бузундулары, токпак ыяштар, калбак ыяштар, өл чээргеннер овааланы бергилээн — ол бүгүнү мещаннар дош бадып турар үеде болгаш үерлээшкин үезинде Окадан тыптынып алгаш, эккелгеннер. Херим иштинде ында-мында көрүш чогу кончуг кылдыр янзы-бүрү ыяштар овааланы берген чыткылаан, суг сиңип каан ол ыяштар изиг хүн адаанга ириксиг чыт тарадып турган.
Кожавыста мыйыстыг шээр мал согар чер бар, барык-ла эртенниң чыгыы оон бызаа, өшкүлер эткени дыңналыр, а оон хан чыды билдинип кээр, сактырымга, чамдыкта ол чыт доозуннуг агаарда кылагар кызыл четки бооп шимчеп бар чораан ышкаш боор.
Мыйыстарының аразынче кактырган ол малдар алгыржырга, Коля карактарын имирертипкеш, эриннерин үрдүндүрүптер, ол үннү өттүнер дээни-ле ол боор, ындыг-даа болза ол чүгле агаарны үндүр үрүптер:
— Ф-фу…
Дүъште кырган-ачам соңгадан бакылап келгеш:
— Чемненир! — деп алгырар.
Дуңмамны кырган-ачам боду чемгерер турган, ону дискектеринге олуртуп алгаш, картофельди, хлебти дайнагылааш, ыргак салаазы-биле Коляның аксынче суп берип тура, ооң чуга эриннерин, шиш сегелин былчактаптар. Бичии чемгергеш, кырган-ачам дуңмамның хөйлеңин өрү көдүргеш, ооң хеверик иштин салаазы-биле баскылап көргеш, дыңналдыр боданып орар:
— Болган чоор бе? Азы ам-даа бээр бе?
Эжик чанында караңгы азыгдан авамның үнү дыңналыр:
— Хлебче ооң чүткүп орарын көрүп олур ышкажыңар чүл!
— Чаш уруг мугулай! Чежени чиир ужурлугул дээрзин ол билбес…
Оон база катап Коляның аксынче дайнап каан чем суп эгелээр. Ол чемгериишкинни көөрү ыядынчыг, сагыжым аарып, боостаам адаа дакпыжап, хөңнүм булганып кээр турган.
— Че, болзун! — деп, кырган-ачам адак сөөлүнде чугаалаар. — Ма, мону авазынга аппарып бер.
Мен Коляны тудуп аар мен, а ол човуурлап, столче чүткүүр. Узун чиңге будуктары сынгылап калгылаан шиви дег авам хириңейнип, эъди чок арган холдарын менче сунуп, ковайып кээр.
Авамның мырыңай үнү үнместээн, шиилээш үн-биле ында-хаая каш сөс чугаалаар, а чамдыкта хүнзедир-ле ыыт чок азыгда өлүп чыдар. Ооң өлүп чыдарын мен билип турган мен, кырган-ачам база, ылаңгыя кежээлерде, даштын имиртиңнеп, соңгадан хойзуг чылыг ирик чыт кирип турда, өлүм дугайында хөй-ле чугаалап туруп бээр.
Кырган-ачамның орну бертики азыгда, барык-ла бурган чуруктарының адаанга турган, ол бурган чуруктарынче, соңгаже баштанып чыдып аар, чыдып алгаш, караңгыда үр-ле химиренип чыдар:
— Өлүр үе келгени бо-дур. Бурганның мурнунга кандыг шырайлыг туруптар бис? Чүнү чугаалаар бис? А бүгү-ле амыдыралывыста хөлзеп, бир-ле чүве кылып чораан болгай бис… Чүү чүвеге четкенивис ол?
Мен суугу биле соңга аразынга шалага удуп турган мен, удуур черим кыска болгаш, буттарымны суугунуң адаанче суптар мен, буттарымны тараканнар кижиргендирип хонар. Ол азыг меңээ эвээш эвес хилинчекти көргүскен — кырган-ачам чем хайындырып тургаш, туткууш азы кыскаштың ужу-биле соңга шилин чаңгыс эвес буза шапкан. Ол угаанныг кижи хирезинде паш туткуужун кыскаладыр кезип кааптары ооң сагыжынга кирбези каттырынчыг-даа, элдептиг-даа.
Бир катап ооң пор доңгазында бир-ле чүве хайнып хөөрей бээрге, ол девидээн уу-биле туткуушту ушта шелгеш, раманың доора ыяжын ийи шили-биле катай ол ушта шаапкан база доңгазын аңдаргаш, ол бузуп алган. Ашак аңаа хөлчок муңгараан, шалага олуруп алгаш, ыглапкан.
— Бурган өршээ, бурган өршээ…
Хүндүс, кырган-ачам чоруй баарга, мен хлеб кезер бижекти алгаш, туткуушту үш карыш хире одура кезипкен мен, ынчалза-даа кырган-ачам мээң ажылымны көргеш, аттынып эгелээн:
— Каргыштыг аза, хирээ-биле одура хирээлээр турган, хирээ-биле! Ооң уштарындан далган өер ыяш кылгаш, садывыдып болур турган, шулбус төлү!
Кырган-ачам холдарын чайып, эжик аксында өрээлче үне маңнай берген, а авам мынча дээн:
— Херекчок чүвеге киришпээн болзуңза аар…
Авам августа, улуг-хүнде, дүъш хиреде чок апарган. Соңгу адам бодунуң чоруундан чаа чедип келгеш, бир-ле черде албан кыла берген. Кырган-авам биле Коля ооң вокзал чанында арыг квартиразынче шагда-ла көже бергеннер, каш хонгаш, ынаар авамны база аппаар деп турганнар.
Өлүр хүнүнүң эртенинде авам меңээ оожум-даа болза, тода болгаш чиик үн-биле мынча дээн:
— Евгений Васильевичиге бар, мени ону келзин деп дилеп тур деп чугаала — дээш, дөжээниң кырынга ковайгаш, холу-биле ханага даянып олуруп алгаш, немээн: — Дүрген маңна!
Сактырымга, ол хүлүмзүрүп орган ышкаш база ооң карактары бир янзы чырыткыланып турган ышкаш болган.
Соңгу адам ол хүн эртенги мөргүлге турган. Кырган-авам думчук таакпызы саттыртып, мени будочник еврей кадайже чорудупкан, белен таакпы чок болган, ынчангаш кырган-авамга аппарып бээри-биле, ол кадай ону чууруп турда, манаар апарган мен.
Чанып кээримге, авам арыг ак-кызыл платье кедип алган, бажының дүгүн чараштыр эдип алган, мурнундаагызы дег чоргаар апарган стол артынга орган.
— Сен эки апаардың бе? — деп, мен, та чүге чүве ийик, корга аарак айтырдым.
Авам менче коргунчуг көргеш, чугаалады:
— Бээр кел! Кайнаар улчуп чордуң аа?
Мен харыылап четтикпейн чорумда-ла, авам мени бажым дүгүнден сегирип алгаш, өске холу-биле хирээден кылган эглиичел узун бижек сегирип алгаш, херлип-херлип, калбак талазы-биле каш катап хаптарга, бижек ооң холундан кээп дүшкен.
— Бижекти өрү көдүр! Эккел…
Мен бижекти көдүргеш, столче октаптарымга, авам мени чайладыр идипти, мен суугунуң кертик черинге олуруп алгаш, корга аарак авамны хайгаарап ор мен.
Авам сандайдан туруп, оожум азыгже баргаш, дөжээнге чыдып алгаш, аржыыл-биле дериткен арнын чода берди. Ооң аржыыл туткан холу арнын ийи катап чандыр баргаш, сыртыкты ийи катап чотту.
— Сугдан бер…
Мен демир-хууңда сугну аяк-биле узуп эккээримге, авам бажын арай боорда көдүрүп, бичии пактапкаш, мээң холумну соок холу-биле чайладыр идипкеш, дыкадыр улуг тынды. Ооң соонда булуңда бурганнар чуруунче көрүп, менче көрнүп келгеш, эриннерин каттырымзаан дег шимчеткеш, узун кирбиктиг карактарын оожум шийипти. Шенектери быгыннарынче чыпшыр кыстынып, салаалары шагжок шимчээн холдары хөрээнге четкеш, боостаазынче чылып бар чораан. Ооң арнынче бир хөлеге чылып баргаш, ханылап киргеш, сарыг кежин чыыра тыртып чоруй, думчуун шиштейтипти. Аксы элдепсинген дег ажыттына берген, а тыныжы дыңналбас.
Авамның дөжээниң чанында холумда аяк тудуп алган ооң арны канчалдыр көжүп, куурарып бар чыдарын көрүп, дыка үр турган мен.
Кырган-ачам кирип келди.
— Авам өлүп калды… — деп аңаа чугааладым…
Кырган-ачам дөжекче көргеш:
— Чоп мегелеп тур сен?
Суугу чанынче баргаш, ооң аксын болгаш хлеб быжырар демирин дагжадып, хуужуур уштуп тур. Кырган-ачам авамның өлүп калганын кажан биле бээрин манап, олче көрүп турган мен.
Соңгу адам парусин хөректээштиг, ак фуражка бөрттүг кирип келди. Сандайны аяар алгаш, авамның дөжээниң чанынга эккелгеш, хенертен сандай-биле шаланы хапкаш, хола труба ышкаш, дыкадыр алгырыпкан:
— Өлүп калган ышкажыл, көрүңер даан!..
Кырган-ачам карактарын хере көрүпкеш, холунда суугу аксы демирни тудуп алган, согур чүве дег, илдикпишаан оожум кылаштап орган.
Авамның хааржаан кургаг элезин-биле хөөп каапкан сөөлүнде, кырган-авам, согур чүве дег, хөөрлер аразы-биле кылаштап бар чорааш, крестке таваржы бергеш, арнын буза үзүп алган. Язьтың ачазы ону таңныыл бажыңынче аппарган, кырган-авам чунуп турар аразында, ол мени оожургадып, аяар чугаалап турган:
— Ах сени-даа, канчап бардың аа? Удувастатпайн көр, бурган. Бо дээрге ындыг херек-ле болгай… Байның-даа, ядыының-даа баар оруу чаңгыс — хөөр. Шын чугаалап тур мен бе, кырган-авазы?
Соңгаже көре тырткаш, ол хенертен бажыңдан үне халааш, ол-ла дораан Вяхирь-биле омак-хөглүг кирип келген.
— Сен көрем — деп, меңээ сынык шпора көргүзүп, ол чугаалады. — Көр даан, кайы хире эт-тир! Мону бистер сеңээ Вяхирь-биле белекке берип тур бис… Сен дугуйчугажын көр даан. Казак кижи эдилеп чорааш, чидирипкен турган боор… Бо чүвени мен Вяхирьден садып аар деп бодаан кижи мен, ийи көпеек берип турган мен…
— Чоп мегелеп турарың ол! — деп, Вяхирь оожум хорадай аарак чугаалаарга, Язьтың ачазы өрү халыгылап каап, Вяхирьже караан базып, чугаалаан:
— Вяхирьни көрем. Шыңгыызын! Мен эвес, мону сеңээ Вяхирь белекке берип турары ол-дур, Вяхирь…
Кырган-авам чунуп каапкаш, ыжа берген көк арнын аржыыл-биле орааттынгаш, мени чанаал дээрге, авамның сөөлгү доюн кылып, арага ижер деп билир болгаш, база албан алгыжар чадавас деп бодааш, ынаваан мен. Михаил даайым хүрээге-ле улуг тынып: «Бо хүн ижер бис бе?» деп Яковка чугаалап турган чүве.
Вяхирь мени каттыртырын кызып, шпораны сегелинге салгаш, аңаа дылы-биле чедип турган, а Язьтың ачазы өжегерээн дыңзыдыр каттырып, алгырып каап турган:
— Көр даан, канчап турар-дыр!
Ынчалза-даа ол мени хөглетпес боорга, шыңгыы чугаалаан:
— Че, орталанып көрем, болзун! Дооза-ла өлүр бис, куш безин өлүр болгай. Мындыг-дыр, сээң аваңның хөөрүн долгандыр шириктен салып каайн — күзээр сен бе? Сен, Вяхирь, мен ам дораан ховуже үнээлиңер, мээң Санькам бис-биле кады баар. Шириктен кезип алгаш, оон артык болбас кылдыр хөөрнү хөлчок эки кылып аар бис!
Ол саналга таарзынган мен, оон бис шөлче чорупкан бис.

Авамны хөөржүткениниң соонда каш хонганда, кырган-авам меңээ мынча дээн:
— Че, Лексей, медаль эвес-тир сен, мээң мойнумга олуруп канчаар сен, чонче чорувут…
Оон мен чонче чорупкан мен.