Стихи Сергея Есенина на тувинском языке

* * *
Шала кежээ. Шалыңның суу
Шагар-оътта кылаңнашты.
Орук кыдыы чиирбей талда
Ооргам дээскен көрүп тур мен.
Бажыңывыс серизинче
Баштак ай-даа херел чашты.
Арай хажыы бир-ле черде
Айлаң-куш-даа сырынналды.
Оттуг суугу кыдыында дег,
Онза-ла-дыр, чылыы сүргей.
Эргим ногаан хадыңнар ам
Эстир четкен лаалар дег.
Аккан хемниң ындындыва
Аяң херим чаптылып-тыр.
Даянгыыжын токкуладып,
Таңныыл шаг чок базып туру.

* * *
Ак хар болган чодураа-дыр,
Даг, шөл — шупту ногаарарган.
Аңдарып каан дилиндекте
Тааннар чемнеп базып чоруур.
Торгу сиген эглиш дивес,
Хады чугу хаайга кагар,
Калбак арыг, хову-шөлдер –
Тоолзуг часка төөредим.
Чажыт медээ мени өөрттү,
Сагыш-сеткил чырып келди.
Сарыым кысты ырлап чор мен,
Чаңгыс-ла ону утпастадым.
Ак харың чаш-ла, чодураа.
Аргаа, куштар, ырлажыңар.
Калбак шөлдеп маңнап чорааш,
Хамык өңнү тарадыр мен.

БЫСКАН
Чоруп ор мен. Ыржым-шыпшың.
Шошкаан аъттың даваннары –
Харлыг орук медээзи ол.
Каарганнар хөлзеп ушту.
Элдеп күшке илбилеткеш,
Эзим удаан, тоолда-даа дег.
Чокпак ногаан хады безин
Чоорган дег ак аржыылдыг-дыр.
Шываганчы кадайлар дег,
Сыны черже ээлген ыяштың
Будуктарын торга шинчип,
Буруладыр соктай-даа-дыр.
Саарлып дүшкен быскан-биле
Шанак изи шөйлүп олур.
Ыраан тудум, шөйлүп херлир
Ырак оруум төнчү чок-тур.

ХАДЫҢ
Көзенээмниң дужунда
Хөнү аккыр хадың
Кышкы хевин кеткен,
Кылаң-мөңгүн туру.
Харның нарын шывыы
Хаажылаан будуктар,
Селбер, хоюг салбактар
Черже шиглээн турлар.
Ыржым черде хадың
Ылым-чылым удуп,
Аккыр хыраа чайнап,
Алдын оттар кыпты.
Хаяа чырыы ону
Каап чадап турда,
Саглаң будук санай
Чайыр ойнап киткээр.

* * *
Чиндиңнээш шык куржаан,
Чиңгир көк дээр чайнаан,
Алдын ине бүрүлер
Арга дыргын шиилээн.
Чижик куш эзимде
Чиртиледир эткен,
Сигенчилер даажын
Шиви безин дүжээн.
Шык дургаар тергелер
Шыгырткайнып эрткен —
Кургаг талзыг дугуй
Куу доозун сүскен.
Сыгырган хат улуп,
Чырааларны бөөлдээн…
Ырак дүмбей мээң черим,
Ынак төрээн мээң черим!..

КЕЖЭЭ
Хөлбегер көк торгу дээрни
Хөлчок кызыл минчиг шыпты.
Ховужукта, дөргүнекте
Коңгулуурлар кыңгырап чор.
Чиктер туман бүдээттинди,
Чаңгыс хыраа чайырланды.
Аңмаар херим дыдыындан ай
Агарарты чайнап келди.
Колдук адаа көвүк дерлиг
Кошкан үш аът суурже алзы,
Оолдар, кыстар ойнаан черже,
Оглаа, сергек халдып олур.
Пөрүктенген баштак кыстар
Кажаа ажыр бакылаарга,
Кайгалзымаар дыдыраш оол
Бөргүн эде иткилеп тур.
Ягаан хөйлең өңүн хунаай
Часкы кежээ чалбырап тур.
Толдуг курлар, коңгулуурлар
Домакташкаш, амырап тур.

ЭНЕВИСТИҢ ТООЛУ
Кышкы кежээ хөртүк сүзүп,
Кырлаң тейге харга дүжүп,
Шанак сөөрткен кезек оолдар
Шаавыс төнген чанып кээр бис.
Доңган оолдар эневисти
Дескиндир олурупкаш,
Тенек Иван дугайында
Тоолун дыңнап эгелээр бис.
Аажок солун — дүнеге дээр
Тынар-тынмас оргулаар бис.
Ававыс кээп, удуңар дээр —
Дыңнаваан бооп, былдап каар бис.
Тоол төнер. Орай-даа бол,
Уйгу сактыр харык бар бе.
«Уланчызын ыдып бер» деп,
Доозавыс дилей бээр бис.
«Эртенге дээр тоолдаар бе?» деп,
Эней күжүр тыртылза-даа,
«Тоолдап бер, тоолда» деп,
Доозавыс ээрежир бис.

ИНЕК
Инек кыраан, диштери чок,
Ийи мыйыс дыгырарган.
Кадарчызы каржы кижи,
Хап-соп, улдап шаг-ла болган.
Чилби күске кыдырт кынныр,
Шимээн-дааш-даа дыңнай албас.
Ак-ак буттуг бызаазын-на
Ажып-хилеп бодап чоруур.
Чаңгыс төлүн бербейн баарга,
Сагыш дораан хөмүрерген:
Талда аскан бызаа кежи
Далдырадыр хатка дагжаан.
Ооң база салым-хуузу
Оглу ышкаш ындыг болур:
Согар дээштиң аргамчылааш,
Чогуур черже чедип аппаар.
Төкпектелген ийи мыйыс
Төк-төк кылдыр кээп дүжер…
Хадыңнарлыг борбак арыг,
Кадар оъттар дүшке кирер.

ЫТ ДУГАЙЫНДА ЫРЫ
Даңгаар эртен аңмаар орта
Тараалыг таар аразынга
Чеди эниин өлешкин ыт
Чергелештир төрүп алган.
Кежээге дээр оолдарын
Кевир чылгап эргелеткен.
Чыдынының адаанда хар
Шылбыртыңнап эрип чыткан.
Дагаа куштар өрген бажын
Дүннээр дээштиң хонупканда,
Дүндүгүр ээ чеди эниин
Таардыва киир каапкан.
Хөртүк харга ойлуп-дүжүп,
Хөөкүй соондан маңнап орган…
Чиндигир көк хараалча суу
Сирлеңейнип үр-ле чыткан.
Дерлиг быктын чылгай-чылгай,
Дедир калгып, илгип орта,
Хата ажыр айны көөрге,
Хаважыы-даа ышкаш болган.
Кылаң дээрже өрү көрүп,
Кыпсынчыды улуй каапкан.
Шөлдер ынды тейлер ажыр
Шөйбегер ай чашты берген.
Дажаан дашты чем деп билгеш,
Дакпыш хөрээ човааны дег,
Чымчак харже ыттың чажы
Сылдыстар бооп чүгүрүшкен.

* * *
Суур ишти кокпа-биле
Шериг баар дээн кезек оолдар
Сериин аяс чайгы кежээ
Сула чаңнап, хөглеп чораан.
Шөлээн кыстар дугайында
Сөөлгү катап ырлашканнар:
«Өзен, арыг караңгылаан,
Өскен суурум, байырлыг че».
Арай имис хаяа читкен.
Амдыы оолдар шуугашкан:
«Армия барбайн, муңгараан бис.
Ам-на таптыг хөглээлиңер».
Баштар дүгүн сеглеңнедир
Танцы теп кирипкеннер.
Баштак кыстар шуруларын
Дагжаткылап, шөлче кый дээн.
Аргаан кажаа ишти шаңдан
Амдыы эрлер үнүп кээрге,
Кажар кыстар четтирбейн,
Халчып ыңай болуп-турлар.
Арай чавыс ногаан тейде
Аржыылдары хөлбеңнешкен.
Күжүр ирейлер ховулап
Хүлүмзүржүп калгып чораан.
Кокпак чадаң, сиген даажын,
Коргуп эткен үгү үнүн
Чидир базып, борбак арыг
Сирлеңнедир каттырыпкан.
Шериг баар дээн сурун оолдар
Суур ишти кокпа-биле
Сергек базып, арткан хүнүн
Шупту хөглеп, ойнап эрткен.

* * *
Тараа холда, арга шаараш.
Өл-шык туман хемде көшкен.
Өле даглар артындыва
Таваар хүн-даа чуглу берген.
Каскан орук удумзураан.
Харлыг кышты бөгүн орук:
«Саадавайн чедип кээр» деп
Сактып бодап чыткан чүйүк.
Шыргай аргаа туманныгда
Шынап кыскыл айны көрдүм:
Кулун болуп, шанаавысты
Кулбурадыр сөөртү бержик.

* * *
Эртен эрте мени оттурар сен,
О шыдамыккай күжүр авай!
Орук чаны базырыкка баргаш,
Энерелдиг аалчым уткуп аар мен.
Муңгаш шыргай аразында шыкта
Терге изин бөгүн көрүп кагдым.
Дээрбек ис алдыннанган көктү
Булут сүрген хат силгип турду.
Ай бөргүн чырааларга ээгип,
Ам даарта ол аалчы халдып эртер.
Оргулаашка безиниң кудуруу
Оглаа, шалып, от дег кызаш кынныр.
Даарта эртен эрте оттурупкаш,
Дазылгавыс деңин чырыдып каг.
Алдарлыг орус шүлүкчү деп
Ададыр өйүм чыгаан дижир-дир.
Сени болгаш келген аалчыны,
Сери, суугу, дагааны-даа алгаар мен…
Ынчан шилги инектериң сүдү
Ырларымче саамчып дамдылаар.

* * *
Орду, шивээң өскерткештиң,
О Русь, чалгыннарың херивидем!
Ады-сывы өскерилген хову-шөлдер,
Аткан даң дег, көстүп келир.
Арбын инек, бызаа оъттаан
Ак-көк шынаа ортузунда
Алдын баштыг сээң оглуң —
Алексей Кольцов базып чору.
Холдарында — хлеб туткан,
Ховар чулук суксуннуг чор.
Баштың дүгү кааң дээрге
Баштай үнер сылдыстар-ла.
Ооң соонда хүрээ чоогу
Овааланган харда, хатта
Чырык-биле тоннаныпкан
Шынап ортун дуңмазы чор.
Ооң четпээн чери ховар,
Оруктары Вытеградан Шуйже…
Күжүр Миколай ынчап чорааш,
Клюев деп шола алган.
Ээлдек болгаш чечен, мерген,
Эки сооттан чыда калбас.
Бажын таваар суйбагылап,
Пасха-дойну бодап орар.
Ооң ынды тейжигештеп,
Орук үнмээн кокпа изеп,
Каткы-хөглүг чаңым-биле
Кайгал бодум базып ор мен.
Орук дээрге кадыр, берге,
Ончаланмас чалымнар хөй.
Ынчалзажок бурган-биле
Ылап черле маргыжар мен.
Аксы-сөзү чок-даа болза,
Айже дашты октаптар мен.
Хончумда бар бижекти алгаш,
Кортпайн дээрже шывадаар мен.
Өскелер-даа мени сүрүп,
Өңнүктежип чоруп берген.
Көдээ суурлар санында-ла
Хөглүг шүлүк чаңгыланган.
Терең сиген — сөстерден бис
Дептерлерни аргып аар бис.
Акывыс боор Чапыгин-даа
Аккыр хар дег, ыржы кижи.
Сагыш, дүшке шаптык болган
Салгал, сен-даа чашты берем!
Дашта ойган ырларывыс
Дааштыг сылдыс сагындырар.
Дүдүп, ирип, ириңнээри
Дүрген арлы берзин ыңай.
Хайнып үнген күжүр Русь
Хамык бакты чүлгүп кагды.
Ооң чайган чалгыннары
Оруктар уун ажыдып каан.
Ады-сывы өскерилген хову-шөлдер,
Аткан даңның хаяазы дег, көстүп келди.

* * *
Чүглеттинген шүлүктерим,
Чүнү сөглеп туру силер?
Ыржым дүне бажым дүгүн
Ылап өрүп өөрендим.
Шыңгыы, маажым болур дээн мен,
Сылдыстар дег бук-даа дивээйн.
Улуг орук ийинге тал бооп,
Удаан Русьту таңныылдаза.
Шала күскээр айдың дүне
Чааскаан чорза, тааланчыг.
Тамчык сеткил бойлаан өйде,
Тараа бажын нугуй тутса.
Чүрек «балыы» кайын сегиир.
Шүлүктерим оттур деп бе?..
Кежээликтей алдын ширбиил
Келген оруум балай шаапты.
Арга орта хатка кошкаан
Алгы дыңнааш, амырадым:
«Күскү липа алдыны дег,
Хүлүмзүрбейн, хөлүгүр чор».

* * *
Катап дагын чанып келдим,
Хайыралыг, ыржым черим!
Артыы дагдан бүлүртүң шаң
Аккыр холун чая каапты.
Дүндүгүр хүн булуттары
Дүрүжүпкен союп бар чор.
Имиртиңниң кударалы
Ишти-хөңнүм өйүп чору.
Дуганнарның баштарындан
Туяа тайып, черже батты.
Кады ойнап өскен өөрүм,
Кажан шагда душпас боор бис!
Удаажыраан чылдар соондан
Уурук-суурук чоруптуңар.
Чалгын чайган дээрбе ынды
Шаалаан суг-ла биеэ хевээр.
Караңгыда үргүлчү-ле
Каткан өлең кагжырт дээрге,
Эриг бустуг черге тейлеп,
Эрткен өй дээш чалбарыыр мен.

* * *
А. Мариенгофка
Бүрү чайган хадың-биле
Бүдүү бодум байырлашкан,
Көдээ черниң эң-не сөөлгү
Хөглүг-омак шүлүкчүзү мен.
Алдынналчак чалбыыш тынып,
Аккыр лаа төндүр кывар.
Сөлгүжок ай ыяш шагы
Сөөлгү шагым чарлавыттар.
Ак-көк хову кокпазынга
Аалчы келир — демир аът боор.
Хаяа шонган сула богун
Кайыын тура бөлүп аппаар.
Өскелерниң адыштары,
Өске ырлар ишче кирер!
Чүгле чаңгыс аът харын
Чүгээр ээзин чоктап артар.
Ооң муңгак оранганын
Опчок хат-даа хөөржүдүп каар.
Удавас ам сөөлгү шагым
Улай-улай медээлей бээр!

МӨРГҮЛ
А. Мариенгофка

1
Өлүм даажы кыңгырткайнып келгензиг-дир.
Өскээр ояр оруктар чок, канчаар бис ам?
Ырның-шоорнуң чарлып көрбээн ынактары,
Ылап шынныг күзелиңер сөглеп көргер…
Ханы ынак эвес-даа бол, ижигип боор,
Хаайларны кызыдыр-ла пактап канчаар.
Кежээлерде чиргилчиннер сывырташкаш,
Кедек шатка чапты бээрге, чараш-ла ийин.
Уран хээлер кызыл өңнүг хаяа-биле
Угулзалай боражыпкан тоглап турар.
Алгыг-делгем шынааларны, ол-ла суурну
Аккыр хар-даа удавас-ла шуглап алыр.
Өлүмден ам чайлап, чаштыр чериңер чок,
Өжээтиден ойлап-дезер аргаңар чок.
Хырны демир амытан-даа кыйгы салып,
Кыдыг ушчок делгемнерде келгени бо.
Далганзыг чыт думчукка кээр эрги дээрбе
Дааш дыңнааш, кулаан олче угландырган.
Хамык мээзин бызаазынга шаңнавыткан
Кажаа кагбас буга база ону дыңнаан.
Хову-шөлдүң кырын дургаар дүлгээзинниг,
Ховар халап келди дээнзиг, дүвүрепкен.
Савандыга дылын чодуп, боданып каап,
Шала сакпай, кегженип каап турары бо.

2
Эх, ынчангаштың суур ынды ажыт черде
Эдер-хааржак ыызын үспейн туру-даа боор:
Аялгалар үзүктел чок куттулуп кээп,
Аккыр пөстүг соңга шилин соктап туру-даа
боор.
Күскү шагның саргыл хады ынчангаштың
Күзүрүмнү бөле ширбип, меннип тур боор.
Аъттың челин таарганзыг, бүрүлерни
Аай-дедир суйбап эртип туру-даа боор.
Көксү-хөрек саргыдып кээр каржы медээ
Хөйге тарап, черлер кезип чоруп туру.
Куу саваң дөженипкен паганыы дег
Кударанчыг ырлар шөйлүп сарынналды.
О электри-сайгылгаанныг чаа үе,
Орну артпас ыяштан туткан казанактар,
Каңдан бүткен эдилелдер чедип кээрге,
Хамчык, думаа тавараанзыг болу бээрлер!

3
Демир думчуун үзейтипкен,
Делгем шөлдер кыры-биле,
Туманныг хөл чаны-биле
Тура дүшпейн маңнап орган,
Могаг билбес даваннарлыг
Поездини кым көргенил чээ?
Кыпсынчыг дээн чарышта дег,
Кызыл челдиг кулунчугаш
Терең сиген кыры-биле
Дески чоруун көргүспүшаан,
Хензиг, биче даваннарын
Хере-кезе октавышаан,
Бажын шала хертейтипкен
Бачым-далаш салып орар.
Хайыралыг кулунчактың каттырынчыын,
Кайыдыва, чүнүң-биле чаржып орар амытаныл?
Дириг аъттар бүгүдезин каң, шой белер
Тиилеп каанын көңгүс билбес болганы ол бе?
Хову черниң чок дээн чараш ийи кызын
Ховар аътка печенег эр орнап чораан.
Ындыг үе катап черле ээлбезин
Ылап билбес, дүжевээн-даа чадавас боор.
Салым-чолду садар чорук узутканган.
Чаарттынган чер ону ынчаар холга алган.
Аъттың эъди, кежи-биле, муң пуд болза,
Аңаа орнай паровозту садып ап боор.

4
Сагыжы бак аалчы сени аза-ла алзын!
Сарынналдыг ырларывыс бажын алдың.
Чашкы шагда кудуктува демир-хууң дег
Чаңгыс сени дүлүптээним хомуданчыг.
Эриктир-ле ошкажып каан эриннерлиг
Ээреңнешкен чамдыктарга эки-ле ыйнаан.
Чүгле чаңгыс мээң ырым чуртум кырын
Чүглүг ышкаш эргий ужуп чаңгыланыр.
Ынчангаштың бораң, бүргег сентябрьда
Ырда кирген каттар безин дидирексеп,
Кургаг чыраа кажаадыва бажын чайып,
Кударакпан, ханга дөмей тургулаар-дыр.
Ынчангаштың кударалдың куюмналыы
Ырлар болуп, чаңгыланып чоруп каан-дыр.
Саваң чыды тындынып кээр ашак кижи,
Сарыыл чок дег, арагаже бажын сугар
апарган-дыр.

* * *
Халактавайн, катап кел деп ыглавас мен,
Хамык чүве, яблоня чечээ ышкаш, эстип чидер.
Алдынналып оңар өңге бүргедипкеш,
Ам-на черле чалыы шаамче ээлбес мен.
Хөгжең соокка алзывыткан чүрек, сен ам
Хөрлүг кылдыр дыңзыг согар харыың-даа чок.
Хөлбеңчиңнээн хадыңнарның чурту база
Кызыл-даван тояап кел деп кыйгырбас-даа.
Орук дүлгээ! Сен-даа база ында-хаая
Хөрлээ одуң чүшкүргүлээр болу бердиң.
О, чашканналдыр төтчегленген сергелеңим,
Хөглүг караам, үерленген ишти-хөңнүм.
Шулу бодум хаая күзээр апарган мен,
Чуртталгам сен азы дүжүм болдуң бе аан?
Кызыл туяа хереп орда, часкы эртен
Кызыл аъттыг улдап эрткен ышкаш дег мен.
Шупту бистер, черде төдү мөңге эвес.
Хүлер бүрү кленнардан саарлып туру,
Хүнү келип, чечээ кадып, өлүр чүве.
Шуут-ла кезээ орууң чаагай болуп-ла көр.

* * *
Сени көөрге, кударанчыын,
Сеткилимге аарышкылыын.
Сентябрьның алдын чулуу
Сеңээ, меңээ артып калзын.
Сагышка анчыг өлүмзүргей
Чаъс дагжап эрткен ышкаш,
Эът-кештиң чылыын сорган
Эриннерни сагынгаш чоор…
Орай күстүң хыраазы дег,
Ол-даа база арлы берзин,
Хамаан эвес, ону чоор мен,
Хайнып келген өөрүшкүм бар.
Бо-ла чораан назынымда
Бодумну-даа камнаваан мен.
Эрткен оруум эвээжин аар,
Эттинмес чазыым көвейин аар.
Каас-коя хөөрге дөмей
Каттырынчыг чуртталга-дыр.
Кедизи чок, дүмбейзимээр
Кежээки имир сагындырар.
Сесерликтиң чимизи дег,
Сен-даа, мен-даа хадый бээр бис.
Харлыг кыжын чечек үнмес,
Харын ону сагынгаш чоор.

* * *
Ак-көк өрт-даа казыргылап хадып үнген.
Аал-оран уттундуруп, ырак калган.
Эң-не баштай ынакшылды ырлай бердим.
Ээче болзун, содаадан ам ойталадым.
Сандараан ээн сад-биле дөмей чордум,
Херээженнер караанга-ла алзы кааптар.
Самнаарынга, ижеринге турам кончуг,
Херекке албайн, хая көрбейн кагганым хөй.
Чаражым сен өске кижээ барбазын дээш,
Алдааным хөй эрткен үем уттуп каапкаш,
Алдын-хүрең карааң орта дүннү бергеш,
Чаңгыс сенче кайгап алгаш олурзумза.
Ээлдек кылаш, шевергин, чиик хөнү сынга
Хулиганның кайы хире ынакшаанын,
Күдүк базып, кайы хире чагыртканын
Ээ көрнүп, турум чүрээң билген болза.
Чүгле холуң хөлчок оожум суйбап чорза,
Алдын күс дег, хоюг чажың эргелетсе,
Араганы ол-ла хевээр каар ийик мен.
Шүлүк бижиир сүзүүмнү-даа уттур ийик мен.
Хары чуртче азы төрээн делгемнерже
Кажан кезээ сээң-биле кады барза…
Эге баштай ынакшылды ырлай бердим,
Ээче түвек, содаадан ам ойталадым.

* * *
Хары кижи эргеледип четтиксе-даа,
Күзел ышкаш шил дег арыг чажың чыды,
Күскүзүмээр шылагзыраан карактарың
Хандыкшылым ам-даа кыпсып шыдаар ийин.
Ой, орай күстүң соок өйү! Ол-ла меңээ
Чайгы шагдан, чалыы шаамдан ушчок эргим.
Онза хандаан шүлүкчүнүң сеткилинге
Чаражың дам барган ышкаш сагындырды.
Чүрээм-биле мегелеп чер шыдавас мен,
Ынчангаштың хоолургап сөстер этпейн,
Сүрээдевейн, аашкынып даңгыраглаайн:
Ырма сынчыг дүржок чаңым олчаан каар мен.
Ча-ча, түвек, чеже болур, соксазын эй,
Опчок, кайгал чаңымдан ам чарлып алыйн.
Сарыыл немээр өске суксун ижипкен дег,
Оңчок чүрээм орталанып эгеледи.
Күзел сүрбес, негелде чок тайбың аалчы
Харын мени уткузун деп сагындырып,
Хүрең-кызыл күскү чыраа селбер будуу
Хатка эстеп, соңгам караан соктап келди.
Албадал чок, когаралдан сестирим чок,
Ам чүге-даа бол чөпшээрежир апардым.
Оргу хөөрлер, кыдыг суурлар дөгерези —
Орус чурту меңээ шуут-ла өскерилген.
Делегейни дескиндир көөр-дүр мен,
Көрүнчүк дег өттүр көстүр, арыг-ла-дыр.
Тенээн, кудаан шүлүкчүнү чүгле сен-не
Хөңнүн чазай, өңнүү болуп шыдаар боор сен.
Турум чуртту тудуп алгаш, кижизээштиң,
Чаңгыс сеңээ чүнү кылып шыдаар деп мен.
Туяа караа чырыткылаан оруктарны,
Чазыыл чоктуң томаараанын ырлап бээр мен.