Светлана Козлова. Кавалерист-девица

Аъттыг шеригжи кыс

1
Биче-Тейде имир каксы
Аът дуюу сидирей-дир.
Бир-ле кижи ырлыг-шоорлуг
Аяңдыва кирип олур.
Кыстар ышкаш, чиңге үннүг,
Кыяң-сыйбың кожаң эвес,
Ырызы чиик, өткүт чидиг
Ындыг кайгал кайы эр боор?
Даңның бажы шара хере,
Даштар бажы сарыг шокар.
Өгнүң ишти оттуп келген,
Өле баштыг ирей оргаш:
— Канчап дедир эгдиң, кызым,
Шайың, дузуң кайыл аан? — деп,
Шагжок хөлзеп айтырып-тыр.
— Шуптузун-на эккелдим — деп,
Чугаазы дорт, бүзүрелдиг
Харыылап каар уруг болган.

2
Дустап кээри амыр деп бе,
Дуругларлыг шорааннар дээш,
Чылан өтпес шыргай арга,
Чырык дегбес чарык куйлар —
Шаан төндүр чүнү эртпес;
Шалың сүзүп, чадаг, аъттыг
Арттар ажыр, хемнер кежир
Өвүр чарык, Дус-Даг чедир
Өөрүшкү, уйгу-даа чок
Артынчактыг калгып келир.
Барып четкеш, хая дусту
Балды-биле оюп бузар.
Хая дустар төктүп батса
Халап айыыл мыя мында.
Кырганнарның ойзу сөглеп,
«Кызыл-дустаан» дижири чүл?
Эрлик-хаанче чоруй баргаш,
Ээп келбээн дээни ол-дур.

3
Аар чылдар үүргезинге
Арат кыстар чаңчыккан-даа.
Агы-каңгы айдызап кээр,
Айдың кежээ шилип алыр.
Аза-бөргү өпеёгирлээн
Ховуларга чыглып келгеш,
Хондур-дүндүр ойнап-тоглаар.
Эштешкеннер чаёгыс аътты
Ээй тырткаш, ушкажыптар.
Ол-ла олчаан өгленчип аар,
Оолдуг, кыстыг болу бээрлер.
Ада-тө=гү үеден бээр
Албан шериг хүлээлгени
Эрлер чүктеп эртер болгаш
Эрге тудар — олут өрү.
Салгал улаар кижи төрүүр
Чаяанныг бол, үнези чок
«Херээжок» деп адаттырган,
Хей-ле черге кызагдаткан
Күжүр кыстар олут куду,
Хүндү-ямбы эдилевес.
Чүгле күш-ле шиитпирлээр
Чүдек-бужар үе турган.

4
Кайын шупту ындыг болур —
Канчалчык моң, Бора-Шээлей?
Тыва тоолдуң маадыры
Дыка эрес уруг чораан.
Маңгыс-биле тулушкаштың,
Акызы ырак хөмдүрүп каан,
Ава, ача хоругдаткан —
Маажым-шөлээн олуртунмаан,
Аян-Кула аъдын мунгаш,
Адаан сүрүп чорувуткан.
Эңмек кара чазын туткаш,
Эзир ышкаш шүүргедээн:
«Мен бодум аткан эвес,
Мээң акым Бокту-Кириш
Аткан-дыр» — деп шишпип-шишпип,
Адыгырны тиилеп чораан.

5
Өглүг акым, хөөкүй акым,
Өмек-дөмек болбас-тыр мен.
Кодан хоюң чандырып каап,
Хоруй берген орар сен ыйнаан,
Чаа үе кижизи мен
Чадаанага өөренийин.

6
Хан-Дээр даглар туман бөрттүг,
Ханалар дег, шөйлү берген.
Ооң арты соңгу чүкте
Онза чараш хоорайлар бар.
Советтерниң чурту ында
Солаңгылап чапты берген.
Шаажыдан сени мөңге
Чарып алган чуртуң ол-дур.
Ол чурт сеңээ эртемни бээр,
Октаргайже карааң аштыр
Бүрүн эрге тудускан-дыр,
Бүдүүлүктен адырган-дыр.
Орус чондан өөрен дизе,
Оон канчап ойталаар сен.
Базымчадан чарган чуртка
Баар сен бе, эрес Байлак.
Барыын чүктен ыштыг булут —
Бардам дайзын шоглап келди…
Эзергектен эргим чурту
Эрте дээре хосташ дизе,
Сагыш канчап дөзүп орар,
Чаалажып кирер сен бе?

7
Кызылга олар даңгыраглап,
Кызыл туктуң азыын ошкаан.
Шала шириин ыяш хоорай
Сагыжында артып калган.
Эң-не баштай Саян ашкан,
Эң-не баштай поезд көрген.
Паровоз-даа ышкыштапкаш,
Калбак Сибирь шөлүн кежир
Кара ыжын бургурадып,
Барыын чүкче ыдып орган.
Хоорай-суурга доктаай дүжер,
Хорлай берген кадайлар-ла
Ногаа тараан, шойну куткан,
Оңгар каскан меннип турар.
Оолдарын, ашактарын
Олар чааже үдевиткен.
Карак чажы кадып калган,
Харын сүрлүг көзүлгеннер.

8
Төрээн тыва черинде дес,
Дөңгеликтиг хову кырын
Аккыр хары шыва алган,
Алгыг-делгем көстүп чыткан.
Барыын чүкте Украинаны
Фашист маңгыс хоозураткан
Харның адаа кара черде
Халап дайын изи дириг:
Куйт дээр кускун-даа чок,
Өрттеттирген суурлар соргаа,
Өлүртүп каан чаштар сөөгү
Куу ыйба болу берген.
Өңнүктерни хыдааны дээш,
Өжээн кылыы улам хайнып,
«Чалданыш чок тулчур!» — деп,
Чалыы Байлак аашкынган.

9
Майор кижи чугаалап-тыр:
«Байлак, сен-не шыдаар боор сен,
Барып көрем, хайгыылдааш кел,
Дайзын чүге сураг барды?
Дайынчы кыс боданмаан-даа,
Далаш үңгеп чорувуткан.
Хаттыг дүвү ооң изин
Хардан удур балап турган.
Ачазындан салгап алган
Аңчы мерген дуржулгазы
Кыска ам-на дуза каткан.
Хыыга бергеш, союп четкен.
Халдаашкынның планнарын,
Хайгыылчы-даа чиндип тыпкан.
Харалааның ээп орда:
— Хальт!..— дизе, бедик немец,
Азыг дижин шаарартыпкан
Араатан дег бо-ла турган.
Автомадын бүлгүртүпкен —
Дөрт улуг ыт дег фашист
Төөректелип чаштай берген.
Адар даңы чыраалакта
Аккыр хары хөөп каар боор…

10
Чеве-ле дээр, «шенээр-ле» дээр,
Сегирипкеш, салбайн-на баар.
Чаага тергиин шаап халдаар,
Салба шавар, өде халыыр
Аъттыг шериг хөглүг оглу
Аттыг кайгал ростовчу бар.
Бир-ле катап чакпыыл октан
Билинместээн, чүгле тынныг,
Сергек караа аңдарылган,
Селбер бажы хадып чыткан,
Чоону берген салым ийик,
Чоогунда санитар чок…
Кайыын-на ийик, Байлак бо-ла
Халдып келгеш, дүже халаан.
Оолдуң балыын аштап-шарып,
Ол-ла дораан хемчег алган.
Аъдынга ок база дегген,
Аяң черде иелээ арткан.
Оолду уруг чүктевиткеш,
Ол-ла дораан соювуткан.
Хөртүк орта таварышкаш,
Хөрек чедир хандыр кирген.
— Күжүр дуңмам, мени каавыт,
Күжүм төндү, шыдавас мен.
Ырак төрээн Донумда
Ынак авам, дуңмам өлген.
Каяа-даа бол хөөрүмге
Качыгдап кээр кижим-даа чок.
Балыг солдат чаннып, тейлеп,
Байлакка ону сөглеп чыткан.
Бедик дагның аңчы кызы
Бергелерге торулбаан-даа,
Өлүп чыткан орус оолду
Өрттүг чаага тынын алган.

11
Кызыл хоорай байырымныг
Тиилелгени уткуп турган.
Кырган-чалыы чыглып келгеш,
Дидимнерге байыр туткан.
Оларга ынчан хөгжүм тудуп,
Орденнерни тыпсып турган.
Маадырларның аразында
Байлак чоргаар көстүп турган.

12
— Кыссыг чанын уттуп каапкан,
Кырганнар дег сооксумаар.
Чалалга баар, хурал-ла дээр,
Чайың-даа чок, өгге орбас,
Кадай болур шинчи-даа чок
Кандаай чиктиг кижи боор сен?
Шериг эвес кижи дээштиң,
Чемелээриң ол-даа магат.
Дайынчы өөрүң сагынганда,
Таалалдан киткей бээр сен,
Уруг божуп берзиңзе-даа
Ростовтан чагаа келир,
Ужурун чер билбес-тир мен?
— Чезиң-холаң көстү берди,
Күнней бээр деп бодаваан мен.
Чемдик-дудуу чүвем-даа чок,
Күжүрүм ойт, канчаарың ол.
Дайынчы өөрүмге дегбе,
Дары сиңген хөөкүйлерим,
Эжим-кожум болбас-тыр сен,
Эге чааскаан оруум тывайн.
Каргакталган карак чажы
Катап төктүп келир эвес…
Кыссыг чаңым утсумза-даа,
Кыдыг кижи эвес-тир мен.
Колхоз, совхоз төрүттүнген
Кончуг солун үе-дир бо.
Башкы кижи орууң-на тут,
Малчыннаайн деп, чача, түвек!..
Ханныг дайын болбас болза,
Кандыг-даа ажыл — аас-кежик.

13
Кадыр ийде имиртиңде
Аът дуюу сидирээн-дир.
Кадай кижи ырлыг-шоорлуг
Аяңдыва кирип орган.
Улуг малчын бригада шөлүн
Кезий көрүп, чортуп орган.
Чайын ногаан чайлагларга,
Кыжын дагда кыштагларга
Чай чок ажыл хайнып турар
Кызыг чымыш аразында
Чаа медээ чедирип кээр,
Улуска ол солун эккээр,
Кежээлерде лекция номчуур
Байлак угбай ол-ла болгай.
«Аъттыг-шериг» — шолазы ындыг,
Барык бежен чыгаза-даа,
Бажы безин кара хевээр,
Ам ооң кызы Москваже
Өөренир деп белеткенген.
Өрү бригада төвү черге
Чадаг-терге мунган уруг
Байлакты уткуй халдып орган.
— Саяна бе? Экии, кызым!
Шылгатканың ол-ла бе, кай?
—Шынап, авай, шылгалдага
«Ужар чүүлче чүткүп турар
Ужуру чүү уруг боор» — дээн.
«Фронтучу кызы мен» — деп,
Бут-даа тыртпайн харыыладым.
Чадаг-терге соо-биле
Чайгаар-Хүреё иде баскан.
Иешкилер чугаа-сооттуг
Имиртиңде чанып орган.

14
Саян даглар кырын орта
Самолет-даа кылаш диген.
Көккүр дээрге аккыр шугум
Хөлчок тода артып калган.
Россия кайы сен дээш,
Урууң ужуп чоруй барды.
Күзелиң ам бүткени ол-дур,
Хүлүмзүрү, Байлак угбай!

Тываныё ном үндүрер чери, 1980. Тыва дылче очулга.